Urodziła się 31 grudnia 1915 podczas I wojny światowej w Wiedniu (tam – wobec zbliżających się do Krakowa Rosjan – jej ojciec skierował ciężarną żonę)[2]. Była wnuczką Henryka Frista (założyciel Salonu Malarzy Polskich w Krakowie)[3][4] oraz córką polskich Żydów z Krakowa, Juliusza Frista (ur. 1887, absolwent UJ, prawnik, po ojcu prowadził z bratem Józefem SMP przy ulicy Floriańskiej) i Doroty Bannet (ur. 1891, wzgl. Dora, studiowała chemię na UJ, lecz nie ukończyła)[5][6][7]. Wychowywała się w rodzinie wyznania mojżeszowego, aczkolwiek zasymilowanej i poczuwającej się do polskości[8]. Miała młodszą siostrę Zofię (ur. 1917, studiowała grafikę w Wiedniu aż do czasu Anschlussu Austrii w 1938)[9][10].
W Krakowie ukończyła szkołę elementarną i gimnazjum, w którym zdała maturę w 1932[2]. Od końca 1932 kształciła się na studiach prawa na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego, które ukończyła w 1936 z tytułem Master of Law[11][12]. Studiowała także w London School of Economics and Political Science w Londynie[13]. Zainteresowana prawem konstytucyjnym dominiów od 1936 pisała pracę doktorską na temat Statutu Westminsterskiego (1931)[14]. Po otrzymaniu specjalnego zezwolenia, umożliwiającego obronę doktoratu zaledwie w rok po uzyskaniu tytułu Mastera (a nie obowiązkowo po dwóch latach), obroniła na Wydziale Prawa UJ swoją dysertację pod koniec maja 1937[15][12]. Wobec braku możliwości kontynuowania pracy naukowej Wydziale Prawa UJ dla osób wyznania mojżeszowego, w 1937 podjęła rozważane przez siebie od dawna studia medycyny w Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w ostatnim możliwym momencie (obowiązywał wtedy jeszcze numerus clausus, a od 1938 był już przewidziany numerus nullus)[14]. W czerwcu 1939 zdała egzaminy kończące drugi rok studiów[16].
II wojna światowa
Po wybuchu II wojny światowej wobec zbliżania się okupantów niemieckich do Krakowa w dniu 3 września 1939 wraz z rodzicami wyjechała pociągiem do Lwowa (wojska niemieckie zajęły Kraków 6 września 1939)[17]. Tam czekała na nich siostra Zofia, wysłana tam przez rodziców jeszcze przed wybuchem wojny[18]. We Lwowie, będącym po agresji ZSRR na Polskę z 17 września 1939 pod okupacją sowiecką, Fristerowie byli zagrożeni deportacją na Syberię wobec paragrafu 11 w paszportach (jesienią 1939 niektórzy z ich krewnych zostali tam zesłani)[19]. Zamieszkujący z Karoliną, jej rodzicami i siostrą brat jej matki, Jakub Banet (będący kapitanem rezerwy Wojska Polskiego[20]), został aresztowany przez NKWD i poniósł śmierć w ramach zbrodni katyńskiej - widnieje na tzw. Ukraińskiej Liście Katyńskiej[21][22]. Rodzina została przymusowo przeniesiona na tyły zamieszkiwanego budynku do skromnego lokalu, a ich dotychczasowe mieszkanie zajął funkcjonariusz NKWD[23].
Przez sześć miesięcy, do początku kwietnia 1940 uczęszczała na zajęcia i wykłady z medycyny w podległym rządowi sowieckiemu Lwowskim Instytucie Medycznym (przedwojenny Wydział Lekarski Uniwersytetu Jana Kazimierza[24]), nie będąc formalnie studentką, po czym została przyjęta na trzeci rok studiów, przy wsparciu pochodzącego z Moskwy sowieckiego profesora farmakologii[25][12]. Jednocześnie współpracowała z Zakładem Farmakologii uczelni i działała w studenckim kole naukowym, gdzie została zaaprobowana przez ww. profesora z uwagi na swoje znajomości języków obcych (angielskiego, francuskiego, niemieckiego)[26]. Została skierowana na spotkanie dotyczące badań nad terapią konwulsywną z lekarzem z Zakładu Psychiatrycznego, Andrzejem Jusem, którego poznała 16 października 1940[27]. Oboje w przeciągu dwóch dni zakochali się w sobie i wyznali sobie miłość[28].
We Lwowie w 1941 ukończyła czwarty rok studiów medycyny[29][12]. Po ataku Niemiec na ZSRR z 22 czerwca 1941 Karolina schroniła się wraz z Andrzejem w Zakładzie Psychiatrii, przebywając tam podczas bombardowania Lwowa (jej rodzice pozostali w swoim mieszkaniu)[30]. Po wkroczeniu Niemców utraciła stypendium[31]. Pracę stracił jej ojciec, a rodziny Jusów i Fristów stanęły na skraju ubóstwa[31]. Wobec bezpośredniego zagrożenia ze strony niemieckich nazistów dla ludności żydowskiej zdecydowano, że Karolina powinna niezwłocznie przyjąć chrzest rzymskokatolicki i para weźmie ślub w tym obrządku (wcześniej oboje planowali ślub na okres letni 1941), a realizację tego ułatwi biskup Eugeniusz Baziak, będący znajomym ojca Andrzeja tj. Ludwika Jusa[32]. Cała procedura miała być ułatwiona przez zakonników z klasztoru Bernardynów we Lwowie[33]. Zaoferowali oni także w swoim konwencie schronienie dla rodziców i siostry Karoliny, jednak jej ojciec – mimo wielu perswazji – nie przyjął tej propozycji[34]. Pod koniec lipca 1941 Andrzej Jus wraz z bernardynem o. Alojzym, przy pomocy specjalnie przygotowanego atramentu na uzyskanych z parafii Glinna–Nawaria formularzach, wyprodukowanych przed 1914, sfabrykował metrykę chrztu dla Karoliny z 1915 oraz wpis kreujący ślub, zawarty w dniu 31 grudnia 1938 w księgach archidiecezji lwowskiej[35]. W międzyczasie Karolina z siostrą Zofią i sześcioma innymi młodymi Żydami z sąsiedztwa zostały skierowane przez do czyszczenia baraków wojsk niemieckich i z tej grupy obie – dzięki opanowaniu Zofii – jako jedyne wróciły do domu po wykonaniu tego polecenia[36]. Tuż po tym niebezpiecznym zdarzeniu pod koniec lipca 1941[37] w ciągu jednego dnia w kaplicy św. Jana z Dukli w bernardyńskim kościele św. Andrzeja Karolina została ochrzczona, otrzymując jako drugie imię Anna (rano) oraz poślubiła Andrzeja (po południu)[38]. Chrztu i ślubu udzielał ojciec Alojzy, a całości akcji (uczestnikami byli rodzice pary młodej) dopomagała zakonnica, siostra Filomena, znająca Andrzeja i Karolinę od początku ich znajomości[39]. Od tej pory młoda para zamieszkała z rodzicami Andrzeja[40]. Jej rodzice i siostra, zgodnie z pomysłem ojca rodziny, w połowie listopada 1941 wyjechali ze Lwowa opłaconym i ukrytym transportem do wsi Orelec (pod Sanokiem, gdzie przed laty kształcił się ojciec Andrzeja), skąd początkowo nadchodziły od nich wiadomości[41]. Wobec pogarszających się warunków bytowych (Andrzej Jus stracił pracę w szpitalu 23 grudnia 1941) i stałego zagrożenia rozpoznaniem Ludwik Jus pod koniec listopada 1941 zainicjował plan wyjazdu z bliskimi ze Lwowa do swojej siostry Karoliny, mieszkającej na wsi w jego rodzinnych stronach[42], gdzie Ludwik, Estella, Andrzej i Karolina Jusowie mieli udać się po Świętach Bożego Narodzenia 1941[43]. Andrzej Jus przygotowując przeprowadzkę, dwukrotnie odwiedził rodzinę Fristów w Orelcu[44]. Na przełomie lutego/marca 1942 Andrzej i Karolina Jusowie opuścili Lwów i przez Sanok (tam uzyskali wsparcie od krewnej ze strony ojca, nauczycielki, harcerki i działaczki konspiracji Albiny Wójcik[45]), dotarli do wsi siostry Ludwika, Karoliny, po czym zamieszkali w najętym domu 2 km dalej[46] (siostra Ludwika, Karolina – nie wiedząc, lecz domyślając się, że Karolina Jus jest Żydówką – przezornie stworzyła dla sąsiadów historię, jakoby żona Andrzeja, była córką brata jej męża, Antoniego)[47]). Na miejscu Andrzej rozpoczął pracę lekarza[48]. Pod koniec marca 1942 po raz kolejny odwiedził w Orelcu Fristów, których sytuacja stawała się coraz bardziej groźna (w okolicy tworzono getto, a w lasach dokonywano egzekucji)[49]. 22 kwietnia 1942 Niemcy prowadząc akcję eksterminacyjną, zabrali z Orelca Zofię, Dorotę i Juliusza Fristów, prowadzili ich w marszu z ponad setką Żydów, po czym zastrzelili w lesie na pobliskim wzgórzu[50]. Około 5 maja 1942 do wsi Andrzeja i Karoliny przeprowadzili się ze Lwowa Ludwik i Estella Jusowie[51]. Podczas pracy lekarskiej we wsi Andrzej zyskał szacunek miejscowej ludności, a w służbie medycznej pomagała mu Karolina[52]. Oboje byli zapraszani na wesela jako goście honorowi, a Karolinie przyznawano funkcję matki chrzestnej[53]. We wsi wraz rodziną Jusów doczekała nadejścia frontu wschodniego i wkroczenia Armii Czerwonej w lipcu 1944[54]. Wyjechał wówczas z żoną na około 10 dni do Lwowa, po czym powrócili na wieś[55].
Polska Ludowa
Na przełomie 1944/1945 Andrzej Jus intensywnie pracował jako lekarz wiejski, jednocześnie planując z żoną wyjazd do miasta uniwersyteckiego (Krakowa lub Warszawy) celem kontynuacji specjalizacji i studiów przez żonę[55]. Na początku marca 1945 Andrzej i Karolina Jusowie opuścili wieś i samodzielnie wozem konnym udali się do Krakowa[56]. Tam oboje otrzymali zadowalające propozycje na uniwersytecie (Karolina przejściowo podjęła studia na UJ[12]), jednak z uwagi na tragiczne wspomnienie rodzinne Karoliny postanowili udać się do Warszawy[57]. Tam wobec niemożności kontynuowania specjalizacji z psychiatrii Andrzej przyjął propozycję przystąpienia do działu neurochirurgii, Karolinę przyjęto na piąty rok studiów medycyny[58]. Od końca marca 1945 oboje mieszkali na warszawskiej Pradze, Andrzej Jus pracował w Klinice Neurochirurgicznej UW (od kwietnia do lipca 1945), a Karolina kontynuowała studia[59][12]. Z uwagi na trudności życia w Warszawie, para podjęła decyzję o przenosinach do Wrocławia, gdzie byli pracownicy lwowskiego Wydziału Lekarskiego UJK organizowali i tworzyli Wydział Lekarski na powołanym Uniwersytecie i Politechnice[60]. Po ukończeniu w czerwcu 1945 semestru studiów przez Karolinę oboje wyjechali z Warszawy do Wrocławia[60][12]. Tam jesienią 1945 oboje przystąpili do Polskiej Partii Socjalistycznej[61]. Po otrzymaniu mieszkania sprowadzili do siebie rodziców Andrzeja, którzy zamieszkali trzy domy od nich[62].
20 lutego 1946 Karolina Jus ukończyła studia we Wrocławiu, uzyskując dyplom lekarza[63][12]. Od tego czasu pracowała jako rezydent w Zakładzie Neurologii[63]. W 1947 wraz z mężem odbyła roczny staż na Uniwersytecie Paryskim celem zgłębiania elektroencefalografii i badania fal mózgowych[64]. Po powrocie do Polski wykładał w zakładzie neorologii[65]. Wczesną wiosną 1948 cała czwórka Jusów wpadła w „kocioł” przygotowany przez funkcjonariuszy UB w mieszkaniu sąsiadów, gdzie byli przetrzymywani przez ok. trzy tygodnie, po czym zwolnieni (dla służb komunistycznych poszukujących szpiegów podejrzane wydało się urodzenie Estelli w Paryżu oraz przebywanie tam w 1947 na stypendium Andrzeja i Karoliny)[66]. Po połączeniu PPS i PPR w Polską Zjednoczoną Partię Robotniczą Andrzej i Karolina Jusowie automatycznie zostali członkami nowej partii[67].
Andrzej i Karolina Jusowie, wobec braku elektroencefalografu, wykorzystali elektrokardiograf ze wzmocnionymi instrumentami i ostatecznie uzyskali i opublikowali pierwsze kliniczne badanie elektroencefalograficzne[68]. Tym samym stali się pionierami w badaniu elektrycznej aktywności mózgu[68]. Karolina Jus pracowała we Wrocławiu od 1945 do 1949: od września 1945 do listopada 1947 była zatrudniona w klinice neurologicznej, a potem do grudnia 1949 w klinice psychiatrycznej[12]. Po przyjęciu propozycji z Ministerstwa Zdrowia z końca 1949 oboje zostali pracownikami w Instytucie Psychoneurologicznego w Pruszkowie, gdzie Andrzej został mianowany wicedyrektorem ds. naukowych i kierownikiem oddziału psychiatrycznego, a Karolina Jus od 1950 była szefową laboratorium elektroencefalograficznego, wzgl. pracowni EEG (Instytut podjął działalność pod koniec 1950)[69][12]. Andrzej Jus wraz z żoną zorganizował laboratorium badawcze i naukowe skupione na elektroencefalografii, neurofizjologii klinicznej i badaniu snu[70][12]. Wraz z małżeństwem lekarzy w nowe miejsce przenieśli się ponownie rodzice Andrzeja[71].
Karolina Jus obroniła doktorat z medycyny na Uniwersytecie Warszawskim[72]. Po śmierci ojca (grudzień 1952) Andrzej Jus na początku 1953 został obarczony odpowiedzialnością za artykuł krytykujący nauczanie Pawłowa, a po wyrażeniu swoich poglądów w Ministerstwie Zdrowia, zwolniony wraz z żoną z Instytutu i zostali przeniesieni w randze zwykłych lekarzy do prowincjonalnego szpitala psychiatrycznego, uchodzącego za najgorszy w całym kraju[73]. W wyniku starań małżeństwa o zmianę decyzji w KC PZPR po sześciu tygodniach otrzymali nową decyzję o przeniesieniu do Akademii Medycznej w Łodzi (Andrzej został współprzewodniczącym Zakładu Psychiatrii, a Karolina profesorem nadzwyczajnym w Zakładzie Neurologii)[74]. Oboje otrzymali także nowy elentroencefalograf[75]. 2 marca 1955 została docentem na Uniwersytecie w Łodzi (w tym czasie Andrzej został profesorem na tej uczelni)[76][12]. W Łodzi Karolina Jus pracowała też w Klinice Neurologicznej[12].
W 1955, dzięki poparciu sekretarza KC PZPR[77], Jusowie zostali przywróceni do pracy w Warszawie, gdzie Andrzej został dyrektorem naukowym w Instytucie Psychoneurologicznym, a Karolina docentem w Zakładzie Psychiatrii w Akademii Medycznej[76]. W 1956 Karolina Jus została kierownikiem pracowni elektroencefalografii i neurofizjologii klinicznej[12]. W 1960 Andrzej Jus został kierownikiem Zakładu Psychiatrii i oboje pracowali razem[78]. W 1963 oboje przebywali dwa miesiące w Kanadzie i w Stanach Zjednoczonych, gdzie dostali zaproszenie na wykłady, a Andrzej otrzymał stypendium[78]. 1 stycznia 1967 otrzymała tytuł profesora nadzwyczajnego[12]. Podczas swojej pracy w Polsce małżeństwo Jusów należało do zagranicznych towarzystw naukowych, utrzymywało kontakty naukowe oraz brało udział w zjazdach naukowych[12]. Oboje w 1966 jako pierwsi wykonali badanie polisomnograficzne[70]. Rok później publikowali prace naukowe na ten temat[70]. Ich głównym zainteresowaniem był sen w zaburzeniach umysłowych oraz wpływ leków psychotropowych na sen[70].
W 1967, za wyrażenie opinii o organizacji instytutów naukowych niezgodnej z linią partii, została usunięta ze stanowiska członka Komitetu Edukacyjnego Senatu Akademii Medycznej[79]. Pod koniec lat 60. Jusowie negatywnie odczuwali przejawy nagonki antysemickiej, czego przejawem był anonimowy list skierowany do Karoliny Jus, sugerujący jej wyjazd z kraju, ponieważ jest Żydówką[80]. W czerwcu 1970 zmarła matka Andrzeja[81].
Kanada
W 1970 Andrzej i Karolina wyjechali z Polski do Kanady, przyjmując zaproszenie w charakterze profesorów wizytujących na Uniwersytecie McGilla w Monrealu[82][83][70]. Małżeństwo zostało zaproszone na okres jednego roku, aczkolwiek PRL-owskie Ministerstwo Zdrowia udzieliło im zgody na pobyt w wymiarze trzech miesięcy[84]. Poza tą uczelnią MCGilla dawali także wykłady na innych uniwersytetach w Kanadzie[84]. Przebywając tam Karolina Jus otrzymywała kolejne anonimy o antysemickim wydźwięku, nakazujące jej zostać na emigracji[85]. Tuż przed upływem okresu pobytu w Kanadzie Andrzej Jus przesłał do władz PRL i PZPR list wyrażający zamiar małżeństwa pozostania na emigracji i obarczający polskich komunistów winą za rasistowską nagonkę[86]. W styczniu 1971 otrzymali w Kanadzie status stałych rezydentów (landed immigrants)[87]. Następnie oboje przyjęli zaproszenie z Uniwersytetu Lavala w Québecu, gdzie otrzymali tytuły profesora zwyczajnego i uzyskali możliwość kontynuowania badań w zakresie elektroencefalografii, psychofarmakologii i badania snu[87]. Oprócz tego praktykowali jako lekarze na terenie w prowincji Quebec i jako psychiatrzy w ramach Medicare[88]. Po pięciu latach pobytu w Kanadzie przyznano im obywatelstwo kanadyjskie (bez utraty polskiego)[89].
W wieku 65 lat (tj. około 1979) oboje przeszli na emeryturę[90]. Po czterech kolejnych latach zakończyli praktykę lekarską w Montrealu i przeprowadzili się do Toronto[90]. Nie mieli dzieci[91].
16 marca 1990 zakończyli pisanie książki[92], która ukazała się w 1991 pod tytułem Our Journey in the Valley of Tears i była zapisem życiorysów ich własnych oraz krewnych, w tym przeżyć wojennych[70][91][93]. W 1992 w Kanadzie książka otrzymała nagrodę Joseph Tanenbaum Holocaust Book Award, zaś w 1993 i 1994 przyznawano tamże Drs Andrzej and Jus Holocaust Literature Award. Po śmierci męża Karolina zapisała 250 tys. dolarów na rzecz University of Toronto[91]. Z tego zapisu ufundowano coroczny wykład imienia Andrzeja Jusa (Jus Lecture) w Joint Centre for Bioethics oraz badania Philipa Seemana nad biochemią i genetyką schizofrenii[91].
Nagrobek Ludwika, Estelli, Andrzeja i Karoliny Jusów na cmentarzu w Tworkach
Oboje zmarli w Toronto: Andrzej w czerwcu 1992[94], a Karolina w listopadzie 2002[95][91]. Oboje zostali pochowani na cmentarzu przy Szpitalu Tworkowskim.
W 2019 ukazała się publikacja pt. W dolinie łez. Profesor Andrzej Jus. Życie i dorobek naukowy. Przyczynek do historii polskiej i kanadyjskiej psychiatrii drugiej połowy XX wieku, autorstwa Ryszarda Kujawskiego[96].
Katedra Farmakologii i Toksykologii Wydziału Medycznego na Uniwersytecie w Toronto przyznaje Nagrodę Pamięci Juliusza, Doroty i Zofii Fristów w Neuropsychofarmakologii (dla młodych naukowców w tej dziedzinie) oraz Doroczną Nagrodę Pamięci Fristów-Jusów w Neuropsychofarmakologii (dla absolwentów)[97].
Wybrane prace
Wartość rozpoznawcza elektroencefalografii z jednym odprowadzeniem w przypadkach padaczki (1949)
Walka z ofensywą idealistyczną w elektroencefalografii (1953)
↑Our Journey 1991 ↓, s. 116. Wieś nie została wymieniona z nazwy, aczkolwiek autorzy podali, że leżała ok. 100 km od Lwowa i ok. 25 km od najbliższego miasta tj. Sanoka.
↑Wardaszko-Łyskowska H. W dniu 15 czerwca 1992 roku zmarł w Toronto (Kanada) Prof. dr hab. med. Andrzej Karol Jus. „Nowinki Psychiatryczne” nr 7, s. 3, 1992
.jpg)
