Historia Sany w średniowieczu – dzieje miasta Sana, jednego z głównych ośrodków na terytorium współczesnego Jemenu, obejmujące okres od przyjęcia islamu w VII wieku, do podboju osmańskiego w XVI wieku.

Ostatni perski zarządca Sany, Badhan(inne języki), przyjął islam około roku 628^[1][2]. Formalnie oznaczało to włączenie Jemenu w obręb kalifatu, jednak o trwającym jeszcze wiele lat oporze przed islamem na tym terenie świadczy m.in. rebelia Al-Aswada al-Ansi(inne języki)^[3]. Prawdopodobnie za panowania kalifa Usmana zburzono leżący w Sanie zamek Gumdan(inne języki)^[4]. Być może jeszcze za życia Mahometa rozpoczęła się budowa Wielkiego Meczetu w Sanie(inne języki)^[5], do czego posłużyły częściowo materiały pozyskane z Gumdanu^[4].

W trakcie drugiej fitny(inne języki) tereny te znalazły się pod przejściowym panowaniem antykalifa Abd Allaha Ibn az-Zubajra^[6]. Podczas jego rządów Sana musiała zapłacić okup charydżyckiemu władcy Najda ibn Amir al-Hanafiemu(inne języki)^[7]. Podczas buntu ibadytów w latach 747–748 Sana została zdobyta przez buntowników, którymi dowodził Talib al-Haqq(inne języki). Kalifat zdołał stłumić powstanie i odzyskać kontrolę nad Jemenem^[8][9].

Na przełomie VIII i IX wieku, już za panowania Abbasydów, namiestnikiem Jemenu był Muhammad ibn Khalid ibn Barmak(inne języki), członek dynastii Barmakidów. Jego rządy były korzystnymi czasami rozwoju dla Sany^[10].

W trakcie IX wieku rósł wpływ na władzę lokalnych jemeńskich klanów i dynastii, a zależność od Abbasydów stawała się fikcyjna. W 898 roku powstał imamat zajdycki, organizm państwowy obejmujący swoim zasięgiem cały Jemen. Sana była jednym z jego głównych ośrodków^[11][2].

Od początku X wieku trwały walki między zajdyckimi władcami, a opozycją wspieraną przez Fatymidów. Wedle niektórych źródeł, w latach 901–913 Sana miała zostać zdobyta 20-krotnie, nie licząc poddań w wyniku negocjacji^[12]. W wyniku walk wiele jemeńskich rodów zostało osłabionych. Od 992 do 1138 roku dynastia Sulayhidów zarządzała znacznym obszarem Jemenu jako wasale Fatymidów^[2][13].

W 1173 roku Saladyn wysłał ekspedycję do Jemenu, która podbiła prowincję. Przez kolejne 35 lat władza tamże należała do Ajjubidów^[14]. Pod ich rządami Sana utraciła status stolicy regionu na rzecz Ta’izzu i Adenu^[15].

W 1229 roku ostatni Ajjubidzi rządzący Jemenem przekazali władzę dynastii Rasulidów. Utrzymali oni drugorzędny status Sany wobec zapewniającego wysokie zyski z handlu Adenu^[13]. W 1259 roku w Sanie miało miejsce trzęsienie ziemi^[16].

W latach 1454–1517 Rasulidów zastąpili Tahirydzi^[17]. W 1538 roku rozpoczął się pierwszy osmański podbój Jemenu, a w 1547 najeźdźcy zdobyli Sanę^[2].

W pewnym momencie w Sanie narodził się chór wywodzący się od dwudziestu dwóch nawołujących do modlitwy (funkcja charakterystyczna dla regionu). Stanowił on muzyczne rozszerzenie liturgii i polegał na melorecytacji Koranu. W pobliżu miasta wydobywano także cenione w arabskim świecie rubiny, używane do produkcji maści czy wyrobu kielichów^[10].

Praktyką charakterystyczną dla południowej Arabii, obecną w pobliżu Sany, było budowanie sadd – zapór z otworem u dołu^[10]. Poza tym w mieście znajdowała się cytadela zbudowana w miejscu zamku Gumdan, wiele meczetów, łaźnie, karawanseraj oraz minarety^[4].

W 893 roku w Sanie urodził się Al-Hasan al-Hamadani, wybitny historyk, uczony i pisarz^[18][2]. W latach 1330–1331 Ibn Battuta odwiedził Sanę^[2].