Ten artykuł należy dopracować:

od 2017-04 → poprawić styl – powinien być encyklopedyczny,
od 2017-04 → zweryfikować treść i dodać przypisy.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Hierarchia kościelna – uszeregowanie wedle zależności personalnej duchownych, a wedle niektórych kategoryzacji również świeckich. Obecnie często jest to jedynie zależność symboliczna, wynikająca z tradycji. W języku potocznym ogół wyższych duchownych w danym Kościele, zwanych hierarchami. W Kościele katolickim zwykle zalicza się papieża i kardynałów, poprzez arcybiskupów do biskupów.

Duchownych i osoby konsekrowane w Kościele katolickim obowiązuje posłuszeństwo. Odróżnia się hierarchię duchowieństwa od funkcji i godności kościelnych. Jest to podział analogiczny jak w wojsku, gdzie od stopni wojskowych (szeregowy, kapral czy generał) odróżniamy funkcje (dowódca, artylerzysta, pilot) czy też stanowiska (szef sztabu, naczelny wódz). W Kościele katolickim hierarchia kościelna składa się z trzech stopni, wynikających z kolejnych święceń sakramentalnych. Na ich podstawie możemy wyróżnić trzy podstawowe stopnie hierarchii:

• biskup – po święceniach biskupich,
• prezbiter – po święceniach prezbiteratu,
• diakon – po święceniach diakonatu.

Do sprawowania większości funkcji konieczne jest posiadanie odpowiedniego stopnia hierarchii duchowieństwa, np. tylko biskup może być papieżem (jeżeli wybrany nie ma sakry biskupiej, to zostaje nim w momencie jej przyjęcia). Jednak istnieją wyjątki od tej reguły, np. dawniej, aby otrzymać godność kardynała, w ogóle nie trzeba było być duchownym, a otrzymywali ją np. niektórzy ministrowie (obecnie prawo kanoniczne wymaga co najmniej święceń prezbiteratu).

Godności honorowe (jedynie zależność symboliczna, dawniej najczęściej prawna; ich posiadacze obdarzeni są określonymi przywilejami), przykładowo:

• kardynał,
• prymas,
• arcybiskup,
• protonotariusz apostolski (infułat),
• prałat,
• archiprezbiter,
• kanonik,
• archidiakon.

Księża diecezjalni (czasem też zakonni) mogą być wyróżnieni przez papieża godnością prałata niższego stopnia (honorowaną w całym Kościele katolickim) – kapelana honorowego Jego Świątobliwości (prałata)^[1], a przez biskupa – godnością kanonika katedralnego lub kolegiackiego, gremialnego lub honorowego oraz przywilejem noszenia rokiety i mantoletu (kanonika).

Urzędy (stanowiska) kościelne (różne formy zależności prawnej), to na przykład:

• papież – najwyższy urząd w Kościele katolickim, przysługuje mu Prymat Piotrowy;
• sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej;
• nuncjusz apostolski;
• biskup diecezjalny;
• prefekt Domu Papieskiego.

Do powyższej grupy można zaliczyć stanowiska kościelne, wynikające z podziału terytorialnego Kościoła (stojący wyżej w hierarchii posiadają prawne uprawnienia kontrolne, nadzorcze itp.), na przykład:

• metropolita – stoi na czele metropolii kościelnej;
• biskup diecezjalny (stoi na czele diecezji) / opat terytorialny / wikariusz apostolski / prefekt apostolski / prałat terytorialny;
  • biskup pomocniczy (wikariusz generalny lub biskupi) – pomaga biskupowi w diecezji;
• dziekan – zwierzchnik dekanatu;
• proboszcz – stoi na czele parafii;
  • wikariusz parafialny – zastępca i pomocnik proboszcza.

 Osobny artykuł: Podział administracyjny Kościoła katolickiego.

W Kościele władze: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza są skupione w rękach papieża, metropolitów i biskupów diecezjalnych. Najwyższą funkcją kościelną jest urząd papieża. Papieżowi podlegają (według sprawowanych urzędów) kolejno: arcybiskupi metropolici, biskupi diecezjalni wraz z ich wikariuszami generalnymi i biskupimi, dziekani, proboszczowie (oraz ewentualnie rektorzy kościołów) i wikariusze parafialni. Służąc Kościołowi powszechnemu, Ojciec Święty swobodnie dysponuje Kurią Rzymską. Ojca Świętego mogą reprezentować legaci (nawet będący kardynałami), na przykład nuncjusze apostolscy – z reguły będący arcybiskupami tytularnymi. Nuncjusze są równi ambasadorom nadzwyczajnym i pełnomocnym (z reguły są dziekanami Korpusu Dyplomatycznego), którym oddaje się tyle salw armatnich, co marszałkom. Odpowiednikiem premiera jest sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej, natomiast pierwszeństwo wśród kardynałów ma dziekan kolegium kardynalskiego.

W wojsku hierarchia duchowieństwa jest złączona ze stopniami wojskowymi. Tak więc wikariusz ma stopień etatowy kapitana, starszy wikariusz – majora, proboszcz – podpułkownika lub pułkownika, dziekan – pułkownika, generalny dziekan – generała brygady, biskup polowy – generała dywizji, nuncjusz odpowiada stopniowi generała czterogwiazdkowego (nie należy jednak rozumieć, że np. każdy biskup jest odpowiednikiem generała dywizji).

Także zgromadzenia zakonne mają określoną strukturę organizacyjną, której wzór jest następujący: najwyższy przełożony wraz z jego radą, prowincjałowie wraz z ich radami, przełożeni i pozostali członkowie domów zakonnych. Chociaż każdy zakon ma swoją własną hierarchię, podczas procesji itp. po kapłanach diecezjalnych następują zakonnicy poszczególnych zakonów męskich, a po nich siostry poszczególnych zakonów żeńskich.

Każdy z duchownych w hierarchii charakteryzuje się materialnymi oznakami swojej pozycji. Oznaką godności papieża, kardynała i biskupa jest pierścień. Papież używa białej sutanny z takim samym pasem i piuską. Kardynał używa szkarłatnego pasa i piuski w tym samym kolorze. Fioletowa piuska jest noszona przez biskupa, prałata terytorialnego i opata terytorialnego. Można też się spotkać z czarną piuską jako oznaką kapłana i diakona – duchownych diecezjalnych. W Kościele prawosławnym biały kłobuk z krzyżykiem jest oznaką metropolity, czarny kłobuk z krzyżykiem – arcybiskupa, a czarny kłobuk bez krzyżyka – biskupa.

Inne fakty:

• W Kościele łacińskim istotne są urzędy i tytuły umocowane w Kodeksie Prawa Kanonicznego.
• Można nawet utracić stan duchowny, jednakże święcenia raz ważnie przyjęte nigdy nie tracą ważności.
• Kanon 185 stanowi: Temu, kto utracił urząd przez osiągnięcie wyznaczonego wieku albo przez przyjętą rezygnację, można przyznać tytuł emeryta.
• Zhierarchizowane w Kościele katolickim są także kościoły: bazyliki większe (w tym arcybazylika), bazyliki mniejsze, kościoły archikatedralne, kościoły katedralne, kolegiackie, parafialne i rektorskie.

Stopnie:

• po święceniach diakonatu – diakon;
• po święceniach prezbiteratu – prezbiter;
• po święceniach biskupich – biskup.

Funkcje w parafii:

• wikariusz parafialny – duchowny po święceniach prezbiteratu wyznaczony przez ordynariusza do pomocy proboszczowi w zarządzaniu parafią;
• rezydent – duchowny po święceniach prezbiteratu pomagający w pracach duszpasterskich, ale nie włączający się w obowiązki wikariusza z różnych powodów (emeryci, studenci, urzędnicy kościelni i będący na urlopach zdrowotnych);
• proboszcz – duchowny po święceniach prezbiteratu zarządzający parafią.

Funkcje w dekanacie:

• dziekan – duchowny po święceniach prezbiteratu zarządzający dekanatem;
• wicedziekan – duchowny po święceniach prezbiteratu pomagający dziekanowi w zarządzaniu dekanatem.

Funkcje w misji sui iuris:

• superior – duchowny po święceniach prezbiteratu zarządzający misją sui iuris.

Funkcje w prefekturze apostolskiej:

• prefekt apostolski – duchowny co najmniej po święceniach prezbiteratu zarządzający w imieniu Papieża prefekturą apostolską.

Funkcje w wikariacie apostolskim:

• wikariusz apostolski – duchowny co najmniej po święceniach prezbiteratu zarządzający w imieniu biskupa diecezjalnego wikariatem apostolskim.

Funkcje w prałaturze terytorialnej:

• prałat terytorialny – duchowny co najmniej po święceniach prezbiteratu zarządzający prałaturą terytorialną.

Funkcje w diecezji:

• biskup (w diecezji) lub arcybiskup diecezjalny (w archidiecezji) – duchowny po święceniach biskupich zarządzający diecezją (biskup diecezjalny) lub archidiecezją (arcybiskup diecezjalny);
• wikariusz generalny – duchowny co najmniej po święceniach prezbiteratu wyznaczony przez biskupa diecezjalnego do pomocy w zarządzaniu całą diecezją jako jego pełnomocnik;
• wikariusz biskupi – duchowny sprawujący władzę wykonawczą w części diecezji lub w części spraw.

Funkcje w metropolii:

• metropolita – duchowny po święceniach biskupich będący zwierzchnikiem metropolii.

Urzędy w kurii:

• wikariusz sądowy (oficjał) – duchowny wykonujący sąd kościelny na poziomie diecezji;
• kanclerz – duchowny kierujący kancelarią biskupa;
• promotor sprawiedliwości – duchowny wykrywający i ścigający przestępstwa oraz wnoszący i popierający akt oskarżenia przed kurią, kościelny odpowiednik prokuratora;
• obrońca węzła małżeńskiego i święceń kapłańskich.

Urzędy w prezydium kapituły katedralnej:

• prepozyt – kanonik, przewodniczący kapitułą katedralną;
• dziekani z całej diecezji;
• archidiakon;
• scholastyk – kanonik sprawujący nadzór nad szkołami diecezjalnymi;
• kustosz – kanonik zarządzający majątkiem kapituły katedralnej;
• kanonik gremialny;
• kanonik-senior;
• kanonik honorowy.

Urzędy w konferencji episkopatu:

• prymas – arcybiskup.

Urzędy w nuncjaturze apostolskiej:

• nuncjusz apostolski – ambasador Stolicy Apostolskiej w danym kraju;
• delegat apostolski – legat papieski przy lokalnym Kościele.

Urzędy w Stolicy Apostolskiej:

• papież.

Tytuły honorowe:

• po święceniach diakonatu:
  • archidiakon;
  • protodiakon.
• po święceniach prezbiteratu:
  • prałat;
  • kanonik;
  • kardynał.
• po święceniach biskupich:
  • arcybiskup;
  • kardynał.

• przełożony generalny (generał);
• prowincjał;
• opat / archimandryta (w Kościołach wschodnich);
• przeor / igumen (w Kościołach wschodnich).

Wśród hierarchii prawosławnej obowiązuje kolejność: patriarcha, metropolita, arcybiskup, biskup. Jedynie w przypadku Greków jest odwrotnie: zwierzchnik kościoła ma tytuł arcybiskupa, a pozostali hierarchowie są metropolitami. Tak jest w samej Grecji i na Cyprze.

Na czele hierarchii zgodnie z tradycją stoi Ekumeniczny Patriarcha Konstantynopola (primus inter pares łac. pierwszy wśród równych). W obecnej strukturze Kościoła prawosławnego dominują jednak lokalne Kościoły autokefaliczne, niezależne jurysdykcyjnie od patriarchy ekumenicznego.

Tradycyjna hierarchia cerkwi prawosławnych:

• Starożytne patriarchaty:
  • Ekumeniczny Patriarchat Prawosławny w Konstantynopolu;
  • Patriarchat Aleksandryjski;
  • Patriarchat Antiocheński;
  • Patriarchat Jerozolimski (Matka Cerkwi).
• Autokefaliczne patriarchaty i cerkwie narodowe:
  • Patriarchat Moskiewski i całej Rosji (członek pentarchii zamiast Rzymu);
  • Serbski Kościół Prawosławny (Patriarchat Serbski);
  • Rumuński Kościół Prawosławny (Patriarchat Rumuński);
  • Bułgarski Kościół Prawosławny (Patriarchat Bułgarski);
  • Gruziński Kościół Prawosławny (Patriarchat Gruziński);
  • Kościół Cypru;
  • Kościół Grecji;
  • Albański Kościół Autokefaliczny;
  • Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny;
  • Kościół Prawosławny Ziem Czeskich i Słowacji;
  • Kościół Prawosławny w Ameryce.
• Cerkwie autonomiczne (wybór):
  • Autonomiczna Cerkiew Prawosławna Góry Synaj (Arcybiskupstwo Synaju);
  • Fiński Kościół Prawosławny;
  • Japoński Kościół Prawosławny;
  • Mołdawski Kościół Prawosławny.

Hierarchia kościelna składa się ze stopni wynikających z kolejnych święceń. Na ich podstawie możemy wyróżnić podstawowe stopnie hierarchii:

Po święceniach wyższych (chirotonii):

• biskup – po święceniach biskupich;
• prezbiter – po święceniach prezbiteriatu;
• diakon – po święceniach diakonatu.

Po święcenia niższych (chirotesji):

• subdiakon;
• lektor.

Godności biskupów:

• patriarcha / katolikos;
• metropolita;
• arcybiskup.

Godności prezbiterów:

• protoprezbiter;
• mitrat;
• protojerej.

Godności honorowe, przykładowo^[2]:

• protodiakon.

Godności zakonne^[3]:

• archimandryta;
• ihumen – przełożony mnichów;
• hieromnich – prezbiter będący zakonnikiem;
• archidiakon;
• hierodiakon – diakon będący zakonnikiem;
• jeśli któryś z mnichów przyjął wielką schimę, to do jego tytułu dodaje się przedrostek schi-: schidiakon, schimnich, schiihumen, schiarchimandryta, itd.

• Kościelne oznaki godności
• Kościół katolicki na świecie
• Ornat
• Seminarium duchowne
• Stuła

• Instrukcja w sprawie szat, tytułów i godeł Kardynałów, Biskupów i Prałatów niższych stopni Stolica Apostolska 1969
• Nasi księża, nasi zakonnicy, nasze siostry Bogumił Łoziński, Ks. Krzysztof Konecki, Włocławek 1999
• Hierarchia rzymska – Czesław Stryjewski, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1963

• Kościół katolicki w liczbach