PROFILPELAJAR.COM

Fetyszyzm – jedna z pierwotnych form religii^[2], w której przyjmuje się, że pewne obiekty naturalne lub stworzone przez człowieka mają nadprzyrodzone moce i stanowią bóstwa, które są poprzez nie czczone^[3]. Obiekty takie nazywa się fetyszami^[4]^[3].

Według czcicieli, fetysz jest obdarzony mocą magiczną, zawartą w obiekcie materialnym – nosicielu tej mocy. Moc, według takich wierzeń, można uwolnić poprzez rytuały okultystyczne – modlitwy i ofiary. Odróżnia się fetysze naturalne (np. kamienie, zęby) oraz zrobione przez człowieka (np. rzeźba). Ten drugi rodzaj fetyszu powinien przejść rytuał nadzielenia go mocą magiczną. Fetysze mogą być grupowe, indywidualne, apotropaiczne i chroniące^[4].

Historiografia

Określenie fetysz wywodzi się z fr. fétiche, które pochodzi od port. feitiço – „amulet” lub „czary”, a to z kolei z łac. facticius – „sztuczny” i facere – „tworzyć”^[3]. Termin fetysz stosowali portugalscy żeglarze na określenie amuletów i talizmanów, a upowszechnił go w religioznawstwie Charles de Brosses za pośrednictwem publikacji O kulcie fetyszów z 1760 roku^[3].

William Pietz, który przeprowadził rozległe badania etnograficzne, twierdzi że pojęcie to powstało u wybrzeży zachodniej Afryki w ciągu wieku szesnastego i siedemnastego. W swoich badaniach, Pietz rozróżnia, z jednej strony, stosowanie tego pojęcia na określenie właściwych obiektów afrykańskich, które mogą być nazywane fetyszami razem z rdzennymi teoriami o nich, a z drugiej strony stosowanie tego określenia do opisu idei – wyobrażenia rodzaju przedmiotu, do którego to wyobrażenia również ma zastosowanie ten termin^[5]. Według Pietza, postkolonialne pojęcie „fetyszu" wyłoniło się ze zderzenia kultur Europejczyków – społeczeństwa feudalnego z tradycją katolicką oraz Afrykańczyków – w specyficznym kontekście historycznym i w odpowiedzi na afrykańską kulturę materialną^[6].

Na to zderzenie kultur, strach przed obcym i odmiennym oraz wynikające z niego demonizowanie rytuałów afrykańskich zwraca uwagę Stallybrass, który podsumowuje prace Pietza następująco: „Pietz pokazuje, że fetysz, jako koncepcja, został stworzony w celu demonizowania pozornie arbitralnego przywiązania ludzi z zachodniej Afryki do obiektów materialnych. Europejski podmiot ukonstytuował się w opozycji do zdemonizowanego fetyszyzmu poprzez wyparcie przedmiotu.”^[7]

Fetyszyzm jako prekursor mitologii i religii

Rynek fetyszy voodoo (vodoun) w Lomé, Togo, 2008

Fetyszyzm uważa się za jedną z pierwotnych form religii^[2]. Przykładami praktyk, w których aspektem jest fetyszyzm, są:

rytualizm – wykorzystanie praktyk, rytuałów i ceremonii mających swe źródło w odległej przeszłości^[8]^[9]^[10]^[11]
totemizm – wierzenia związane z kultem pewnego obiektu – często elementu przyrody martwej (np. drzewo, pomnik) lub ożywionej (np. ptak lub inne zwierzę) – oraz traktowanie go jako emblematu rodziny, klanu czy plemienia. Totemizm obejmuje też system organizacji plemiennej na podstawie totemów, wiarę w pokrewieństwo ze wspólnym totemem oraz wiarę w mistyczne właściwości totemu, co wiązać się może, przykładowo, z zakazem polowań na dane zwierzę^[12]^[13].
animizm – system wierzeń oparty na poglądzie, że wszystkie obiekty występujące we wszechświecie mają dusze lub że są siedzibą duchów albo związane z innymi mistycznymi właściwościami. Animiści mogą wierzyć, że ludzka dusza nie jest wyjątkowa oraz że posiadają analogiczną również zwierzęta, rośliny, skały, naturalne siły oraz zjawiska w przyrodzie takie jak deszcz, słońce czy księżyc. Pogląd, że siła życiowa jest we wszystkich zjawiskach i obiektach tworzy oś, wokół której koncentruje się animizm. Animizm może też obejmować wiarę, że poszczególne zjawiska są związane z odrębnymi bytami nadprzyrodzonymi^[14]^[15].
szamanizm – obejmuje spektrum wierzeń związanych z komunikacją z odrębną rzeczywistością, przykładowo światem duchów czy innym wymiarem, za pomocą pośrednika – szamana, kapłana lub innego medium. Pośrednik taki odgrywa rolę religijnego przywódcy i kontaktuje się z zaświatami celem uzyskania odpowiedzi na nurtujące pytania lub znalezienia rozwiązań trudności napotykanych przez grupę^[16]^[17].

Fetyszyzm i totemizm były pierwszymi, prymitywnymi formami w ewolucji religii. Animizm uważa się za wyższe stadium rozwoju^[18].

Fetyszyzm w różnych mitologiach

Vodun

Według mitologii dahomejskiej (ang. Dahomey), stwórca Nana Buluku, za pośrednictwem swojego potomka zwanego Mawu-Lisa^[19], stworzył świat i wobec tego obiekty posiadają część boskich mocy^[20]^[21].

Rdzenne religie Ameryki

Fetysze były powszechne w rdzennych religiach amerykańskich i praktykach z nimi związanych^[22]. Niedźwiedź reprezentował szamana, bizon opiekuna, lew górski był wojownikiem, a wilk tropicielem^[22].

Obiekty te przez wyznawców były uważane za posiadające nadprzyrodzoną energię. Plemię indiańskie Zuni uważało, że fetysze są prawdziwymi zwierzętami, które zostały zamienione w kamień przez Ojca-Słońce (zw. Awonawilona^[23]) i chociaż nie żyją, to że ich siła życiowa nadal jest wewnątrz kamienia^[24].

Zdjęcia fetyszy

Wszystkie rodzaje bytów zostały zamienione w kamień. Znajdujemy ich formy, czasami ogromne jak same stworzenia, a czasami skurczone i zniekształcone. Widzimy pośród skał kształty zwierząt, które już nie żyją.

Starszyzna plemienia Zuni, 1891, Wonders and Marvels: Zuni creation story

Minkisi

Tworzone i używane przez lud Bakongo zachodniego Zairu, nkisi (l. mn. minkisi) jest rzeźbą, która zapewnia lokalne miejsce zamieszkania dla bytu duchowego. Chociaż niektóre minkisi były od zawsze antropomorficzne, to przypuszcza się, iż przed przybyciem Europejczyków w dziewiętnastym wieku, były one mniej realistyczne. Figurki te są bardziej realistyczne w rejonach nadbrzeżnych niż śródlądowych^[5].

Europejczycy określali nkisi pojęciem „fetysze”, a czasami nazywali je również idolami, gdyż niektórym nadawana jest forma przypominająca ludzi.

Mitologia rzymska

Pierwotnym wizerunkiem staroitalskiego boga wojny – Marsa – był fetysz w postaci włóczni^[26].

Inne

Według mitologii ugaryckiej, Baal, za sprawą Anat, zdetronizował Ela i objął po nim panowanie nad światem. Kiedy w r. 219 n.e. sprowadzono do Rzymu kamiennego fetysza boga słońca El Gabala (lokalna forma kultu Baala), to w uroczystej procesji posągi wszystkich bogów Rzymu szły za nim^[27].

Zobacz też

Przypisy

↑ T. J. Alldridge, The Sherbro and its Hinterland, (1901)
↑ ^a ^b Parandowski 1967 ↓, s. 2.
↑ ^a ^b ^c ^d Online Etymology Dictionary – fetish
↑ ^a ^b Religie świata. Encyklopedia, red. J. Rawicz i in., s. 244–245.
↑ ^a ^b Wyatt MacGaffey. African objects and the idea of fetish. „RES: Anthropology and Aesthetics”. 25, s. 123–131, 1994.
↑ William Pietz. The Problem of the Fetish, I. „RES: Anthropology and Aesthetics”. 9, s. 5–17, Spring 1985. The President and Fellows of Harvard College acting through the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology. JSTOR: 20166719.
↑ ang. „Pietz shows that the fetish as a concept was elaborated to demonize the supposedly arbitrary attachment of West Africans to material objects. The European subject was constituted in opposition to a demonized fetishism, through the disavowal of the object.” – Peter Stallybrass: Consumption: critical concepts in the social sciences. Daniel Miller (edytor). Wyd. 1. publ. London: Routledge, 2001. ISBN 0-415-24267-3.
↑ ritual, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-02] (ang.).
↑ Ritualism - definition of ritualism by The Free Dictionary [online], www.thefreedictionary.com [dostęp 2017-12-02] .
↑ rytualizm – Wielki słownik W. Doroszewskiego PWN [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2017-12-02] (pol.).
↑ https://www.jstor.org/stable/1257856
↑ totemism, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-02] (ang.).
↑ Catholic Encyclopedia: Totemism [online], www.newadvent.org [dostęp 2017-12-02] .
↑ animism, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-02] (ang.).
↑ Catholic Encyclopedia: Animism [online], www.newadvent.org [dostęp 2017-12-02] .
↑ shamanism, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-02] (ang.).
↑ CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Shamanism [online], www.newadvent.org [dostęp 2017-12-02] .
↑ The Great Soviet Encyclopedia, 3rd Edition (1970-1979)
↑ Encyclopedia of African Religion, hasło Nana Buluku
↑ African Oracles – Nana Buluku. [dostęp 2016-08-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-27)].
↑ African Oracles – Mawu-Lisa. [dostęp 2016-08-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-27)].
↑ ^a ^b „Animals: fact and folklore”, New Mexico Magazine, August 2008, s. 56–63, zob. New Mexico magazine website.
↑ Manfred Lurker: A Dictionary of Gods and Goddesses, Devils and Demons. s. 48. (ang.).
↑ https://web.archive.org/web/20160911101058/http://www.zunifetishstore.com/?view=zuni-fetish Zuni Fetish – What are Zuni Fetishes (ang.)
↑ Eagle Symbol *** [online], www.warpaths2peacepipes.com [dostęp 2017-11-18] (ang.).
↑ Parandowski 1967 ↓, s. 210.
↑ Parandowski 1967 ↓, s. 227.

Bibliografia

Jan Parandowski: Mitologia: Wierzenia i podania Greków i Rzymian. Warszawa: Czytelnik, 1967.
Religie świata. Encyklopedia, red. J. Rawicz i in., Kraków [s.a.]. ISBN 83-89651-96-3. ISBN 84-9819-221-8.

[1] T. J. Alldridge, The Sherbro and its Hinterland, (1901)

[CITEREFParandowski19672-2] Parandowski 1967 ↓, s. 2.

[ety-3] Online Etymology Dictionary – fetish

[encrawicz-4] Religie świata. Encyklopedia, red. J. Rawicz i in., s. 244–245.

[MacGaffey_1994-5] Wyatt MacGaffey. African objects and the idea of fetish. „RES: Anthropology and Aesthetics”. 25, s. 123–131, 1994.

[6] William Pietz. The Problem of the Fetish, I. „RES: Anthropology and Aesthetics”. 9, s. 5–17, Spring 1985. The President and Fellows of Harvard College acting through the Peabody Museum of Archaeology and Ethnology. JSTOR: 20166719.

[Stallybrass_2001-7] . „Pietz shows that the fetish as a concept was elaborated to demonize the supposedly arbitrary attachment of West Africans to material objects. The European subject was constituted in opposition to a demonized fetishism, through the disavowal of the object.” – Peter Stallybrass: Consumption: critical concepts in the social sciences. Daniel Miller (edytor). Wyd. 1. publ. London: Routledge, 2001. ISBN 0-415-24267-3.

[8] ritual, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-02] (ang.).

[9] Ritualism - definition of ritualism by The Free Dictionary [online], www.thefreedictionary.com [dostęp 2017-12-02] .

[10] rytualizm – Wielki słownik W. Doroszewskiego PWN [online], sjp.pwn.pl [dostęp 2017-12-02] (pol.).

[11] ttps://www.jstor.org/stable/1257856

[12] totemism, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-02] (ang.).

[13] Catholic Encyclopedia: Totemism [online], www.newadvent.org [dostęp 2017-12-02] .

[14] animism, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-02] (ang.).

[15] Catholic Encyclopedia: Animism [online], www.newadvent.org [dostęp 2017-12-02] .

[16] shamanism, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2017-12-02] (ang.).

[17] CATHOLIC ENCYCLOPEDIA: Shamanism [online], www.newadvent.org [dostęp 2017-12-02] .

[encs-18] The Great Soviet Encyclopedia, 3rd Edition (1970-1979)

[19] Encyclopedia of African Religion, hasło Nana Buluku

[20] African Oracles – Nana Buluku. [dostęp 2016-08-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-27)].

[21] African Oracles – Mawu-Lisa. [dostęp 2016-08-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-27)].

[NM-22] „Animals: fact and folklore”, New Mexico Magazine, August 2008, s. 56–63, zob. New Mexico magazine website.

[awonawilona-23] Manfred Lurker: A Dictionary of Gods and Goddesses, Devils and Demons. s. 48. (ang.).

[24] ttps://web.archive.org/web/20160911101058/http://www.zunifetishstore.com/?view=zuni-fetish Zuni Fetish – What are Zuni Fetishes (ang.)

[25] Eagle Symbol *** [online], www.warpaths2peacepipes.com [dostęp 2017-11-18] (ang.).

[CITEREFParandowski1967210-26] Parandowski 1967 ↓, s. 210.

[CITEREFParandowski1967227-27] Parandowski 1967 ↓, s. 227.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

PROFILPELAJAR.COM

Fetyszyzm (religioznawstwo)

Historiografia

Fetyszyzm jako prekursor mitologii i religii

Fetyszyzm w różnych mitologiach

Vodun

Rdzenne religie Ameryki

Minkisi

Mitologia rzymska

Inne

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Read other articles:

Guntur Sasono

Feline zoonosis

Тауэрский мост

The Electric Company (2009 TV series)

Desember 2008

Valpre

Yurike Sanger

世界政區索引

中華民國國軍中的中共間諜列表

Cerchia dei Navigli

American History X

Photo District News

ريان كروذر

国际和平日

Arena Allianz

Simon Gerrans

Гайсин

Skibotn

La Sarraz

غرفة إضافية