Ten artykuł opisuje teorie, metody lub czynności niezgodne ze współczesną wiedzą naukową.

Okultyzm (łac. occulere – „skrywać”) – zespół poglądów i wierzeń o istnieniu niepoddających się naukowym obserwacjom istot, mocy i możliwości ukrytych we wszechświecie i człowieku, wierzenia o wychodzących poza poznanie zdolnościach ludzkich i ich podporządkowaniu, związane z tymi wierzeniami magiczne rytuały, praktyki medytacyjne, a także synonim ezoteryki. Termin okultyzm ma często znaczenie pejoratywne^[1].

Okultyzm to dziedzina pseudonaukowa^[2].

W szerszym znaczeniu terminem okultyzm określa się gnozę, magię i mistykę. Okultyzm w znaczeniu systemu wiedzy zajmuje się światem i człowiekiem, przy czym przedmioty badań w tym przypadku podzielone są na dwie triady: makrokosmos – świat duchowy, świat astralny, świat eteryczno-fizyczny oraz mikrokosmos – duch, dusza, ciało. Okultyzm w znaczeniu praktyk rytualnych, medytacyjnych i ćwiczeniowych umożliwia poznanie i korzystanie z własnych mocy i mocy istot nadnaturalnych dzięki systematyzacji myśli, uczuć, ćwiczeń wolitywnych i odczuć fizjologicznych. W tym przypadku to człowiek jest narzędziem poznawczym. Okultyzm, zajmujący się niewidocznymi dla zmysłów istotami, różni się w ich badaniu od religii tym, że dąży najpierw do ich poznania (gnoza) wraz z późniejszym wolitywnym oddziaływaniem na nie (magia)^[1].

Niektórzy zwolennicy okultyzmu wskazują, że ma podobną do innych nauk metodologię, opierającą się na obserwacjach i eksperymencie, w wyniku czego powstają hipotezy, teorie i modele świata, nacechowane spirytualizmem, realizmem, holizmem, przedstawiające wielopoziomowe byty, hierarchie istot, w tym ludźmi, którzy mogą się rozwijać w nieskończoność. Punktem styczności religii i okultyzmu są gnostyczne lub mistyczne doświadczenia wewnętrzne. Okultyzm przyczynił się do powstania niektórych nurtów filozoficznych, poprzez astrologię miał wpływ na astronomię, poprzez alchemię – na chemię^[3].

Okultyzm uprawiano w starożytności (magowie wschodni, Apoloniusz z Tiany), średniowieczu (Albert Wielki), epoce renesansu (Paracelsus, Heinrich Cornelius Agrippa, Johann Georg Faust) i baroku (różokrzyżowcy), w oświeceniu (Saint-Germain, Alessandro di Cagliostro), w XIX–XX wieku (Eliphas Lévi, Helena Bławatska, Rudolf Steiner, Aleister Crowley). W XX wieku po części przedmiot badań okultyzmu został włączony do parapsychologii^[4].

Wierzenia okultystyczne są przedmiotem badań naukowych. Badania nad ezoteryką podejmowane np. przez Polskie Stowarzyszenie Badań nad Zachodnim Ezoteryzmem^[5], mającą siedzibę na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie.

Dla Kościoła katolickiego, okultyzm jest równoznaczny z satanizmem. Jest to związane ze specyficznym postrzeganiem satanizmu przez Kościół: mianowicie każdy system metafizyczny, posiadający elementy kultyzmu oraz przeciwne stanowisko wobec Kościoła, jest definiowany jako satanistyczny. Moc którą posiadali prorocy i święci płynie od Boga, przeciwnie do magicznej siły nieznanego pochodzenia, która przypisywana jest Szatanowi oraz demonom^[6]. 

Religia chrześcijańska konsekwentnie realizowała swoje stanowisko, a nawet aktywnie próbowała przeciwdziałać wszelkim okultystycznym (heretyckim) kultom i ideologiom (np. poprzez ustanowienie instytucji Świętej Inkwizycji).

Źródła tego stanowiska można upatrywać już w Biblii (Stary Testament), gdzie zakazane było uprawianie wszelkich praktyk wróżbiarskich czy czarnoksięskich: "Nie będziecie uprawiać wróżbiarstwa. Nie będziecie uprawiać czarów.”. Nieprzestrzeganie tego zakazu było usankcjonowane najwyższą karą: śmierci^[7].

Okultyzm pojawia się między innymi w twórczości Williama Blake'a, Austina Osmana Spare, Paula Laffoley^[8], Teofila Ociepki, Andrzeja Urbanowicza, Władysława Hasiora i Marka Kijewskiego.

Z okultyzmem związane jest wiele systemów medytacyjnych i ćwiczeń skierowanych na:

1. Dezintegrację osobową spójności człowieka, dzięki dokonaniu przekształceń w jego sferach (biologicznej, kulturowej, społecznej) oraz przemianom sfer wartości i sensu. W tym rodzaju ćwiczeń okultystycznych człowiek kieruje proces poznawczy na siebie, przechodząc od postawy ekstrawertycznej do introwertycznej,
2. Reintegrację sfer człowieka na wyższym poziomie rozwoju, wprowadzenie jednostkowej antycypacji (która w następnym etapie ćwiczeń przekształca się w kolektywną). W tym przypadku człowiek, początkowo o statusie ontycznym, wzbogaca się o duchowość, czego następstwem jest zgłębienie poznania aksjotycznego aspektu świata (tj. związanego z wartościami) i rozwinięcie możliwości kulturotwórczych. W przypadku tych ćwiczeń poznanie następuje wszerz i w głąb (przejście z postawy introwertycznej do ekstrawertycznej i synteza obu postaw)^[9],

Okultyzm wyposaża okultystę w narzędzia pracy związane z przeróżnymi systemami magicznymi (np. kabała, goecja), medytacyjnymi (Yijing, Tarot) bądź wykorzystuje do swoich działań psychotronikę.

Zobacz hasło okultyzm w Wikisłowniku

• Religie świata. Encyklopedia, red. J. Rawicz i in., Kraków [s.a.]. ISBN 83-89651-96-3. ISBN 84-9819-221-8.