Dywizjony pancerne – pododdziały rozpoznawcze Wojska Polskiego II RP, wyposażone w czołgi i samochody pancerne, sformowane w mobilizacji alarmowej i walczące w kampanii wrześniowej 1939, w składzie wielkich jednostek kawalerii.

Były to samodzielne pododdziały znajdujące się w składzie każdej z jedenastu brygad kawalerii we wrześniu 1939.

Dywizjony rozpoznawcze stanowiły niezmiernie cenny komponent brygad kawalerii i były bardzo intensywnie wykorzystywane przez dowództwo, przede wszystkim zgodnie z ich przeznaczeniem, tj. do zadań rozpoznania.

Znane są jednak liczne przypadki skutecznego wsparcia (przede wszystkim przez szwadrony TK/TKS) walk pułków kawalerii, udział w pościgu (np. nad Bzurą) oraz w działaniach opóźniających.

Dowództwo i pododdziały dywizjonu

• poczet dowódcy dywizjonu z gońcami
• drużyna łączności:
  • patrol radiotelegraficzny
  • patrol łączności z lotnictwem
• drużyna regulacji ruchu
• drużyna pionierów
• służby kwatermistrzowskie

Razem w dowództwie:

3 oficerów, 20 podoficerów, 27 szeregowców

samochód pancerny, 2 samochody osobowe, 2 samochody z radiostacjami N.2, 2 furgonetki, 1 sanitarka, samochód ciężarowy, 8 motocykli

Szwadron samochodów pancernych

• poczet dowódcy
  • patrole łączności radiowej i z lotnictwem,
• 2 x pluton samochodów pancernych
• drużyna gospodarcza.

Razem w szwadronie:

3 oficerów, 17 podoficerów, 25 szeregowców;

7 samochodów pancernych, samochód osobowy, samochód z radiostacją N2, 4 samochody ciężarowe, 5 motocykli, przyczepa na paliwo, kuchnia polowa

Szwadron czołgów rozpoznawczych TK/TKS

• poczet dowódcy
  • patrole łączności radiowej i z lotnictwem
• 2 x pluton czołgów
• drużyna gospodarcza

Razem w szwadronie:

3 oficerów, 21 podoficerów, 2 szeregowców;

13 czołgów, terenowy samochód osobowy, samochód z radiostacją N.2, 2 samochody ciężarowe, 5 motocykli, 2 przyczepy towarzyszące, przyczepa na paliwo, kuchnia polowa

Pluton (szwadron) techniczno-gospodarczy^[1][2][a]

• drużyna techniczna
• drużyna gospodarcza
• tabor
• załogi zapasowe

Razem w plutonie

1 oficer, 11 podoficerów, 31 szeregowców

samochód-warsztat, 2 cysterny, 9 samochodów ciężarowych, ciągnik, 1 motocykl, transporter czołgów, 3 przyczepy na paliwo, kuchnia polowa

Ogółem dywizjon liczył 10 oficerów, 69 podoficerów i 112 szeregowców.

Większość szwadronów samochodów pancernych była wyposażona w 2,2-tonowe wozy wzór 34-II, jeden zaś w 4,8-tonowe samochody Ursus wz. 29.

Szwadron czołgów rozpoznawczych to 11 czołgów TK lub TKS.

Ze względu na bardzo słabe opancerzenie i uzbrojenie te 2,5-tonowe czołgi zasługiwały raczej na nazwę "tankietek".

Z dokumentów Centralnego Archiwum Wojskowego, wynika następująca organizacja dywizjonu:

• dowódca dywizjonu,
• poczet dowódcy dywizjonu z adiutantem dywizjonu, gońcami i patrolem sanitarnym,
• drużyna łączności: 2 patrole radio i patrol łączności z lotnictwem,
• drużyna regulacji ruchu (2 patrole),
• drużyna pioniersko-przeciwgazowa (3 patrole),
• organa kwatermistrzowskie,
• pluton techniczno-gospodarczy
  • dowódca plutonu,
  • drużyna techniczna,
  • drużyna gospodarcza (załoga zapasowa, kucharze, szewc i krawiec),
  • tabor,

Razem w dowództwie:

Stan etatowy: 4 oficerów, 31 podoficerów, 60 szeregowców.

Sprzęt etatowy -

Sprzęt pancerny: samochód pancerny – 1,

Środki transportu:

- samochody: osobowe-łazik – 2, ciężarowe – 10, do przewozu czołgów – 2, radio – 2 (1 N1/S i 1 N2/S), furgon – 3, sanitarny – 1, warsztat – 1, cysterna – 3,

- przyczepy: kuchnia – 1, elektrownia – 1, benzynowe – 3,

- motocykl z przyczepką – 9.

Uzbrojenie: pistolety oficerów – 4 (nie wykazywane w etacie), kbk z bagnetem – 73, pistolety – 15, bagnety – 18 (tzw. luźne), RKM – 2, CKM – 2.

• szwadron samochodów pancernych
  • dowódca,
  • poczet dowódcy (gońcy, patrol radio, patrol łączności z lotnikiem),
  • 2 plutony samochodów pancernych (każdy w składzie: dowódca, załogi samochodów pancernych, patrol reperacyjny),
  • drużyna gospodarcza (kucharze, tabor).

Razem w szwadronie:

Sprzęt pancerny – samochody pancerne – 7,

Środki transportu:

- samochody: osobowe-łazik – 1, ciężarowe – 2, radio – 1 (N2/S), furgon – 2, :

- przyczepy: kuchnia – 1, benzynowa – 1

- motocykl z przyczepką – 5

Uzbrojenie: pistolety oficerów – 3 (nie wykazywane w etacie), kbk z bagnetem – 24, pistolety – 18, bagnety – 18 (tzw. luźne), CKM – 4 (pokładowe), działka 37mm – 3 (pokładowe)

• Szwadron czołgów rozpoznawczych TK/TKS
  • Dowódca,
  • poczet dowódcy (gońcy, patrol radio, patrol łączności z lotnikiem),
  • 2 plutony czołgów (każdy w składzie: dowódca, załogi czołgów, patrol reperacyjny),
  • drużyna gospodarcza (kucharze, tabor).

Razem w szwadronie: 3 oficerów, 20 podoficerów, 29 szeregowców;

Sprzęt pancerny: czołgi rozpoznawcze – 13,

Środki transportu:

- samochody: osobowe-łazik – 1, ciężarowe – 2, radio – 1,

- przyczepy: towarzyszące – 2, kuchnia – 1, benzynowe – 1

- motocykle z przyczepkami - 5

Uzbrojenie: pistolety oficerów – 3 (nie wykazywane w etacie), kbk z bagnetem – 20, pistolety – 29, bagnety – 29 (tzw. luźne), CKM – 8, NKM – 5.

Uwaga NKM 20mm były w etacie w ilości 5 egz. Faktycznie szwadrony posiadały po 4 egz., ale nie wszystkie. Jeżeli szwadron nie posiadał NKM, to o ilość NKM większa była ilość CKM.

Ogółem dywizjon liczył: 10 oficerów, 68 podoficerów i 114 szeregowców.

Sprzęt pancerny: samochody pancerne – 8, czołgi rozpoznawcze – 13,

Środki transportu:

- samochody: osobowe-łazik – 4, ciężarowe – 14, do przewozu czołgów – 2, radio – 4 (1 N1/S i 3 N2/S), furgon – 5, sanitarny – 1, warsztat – 1, cysterny – 3,

- przyczepy: towarzyszące – 2, kuchnie – 3, elektrownia – 1, benzynowe – 5,

- motocykle z przyczepką – 19,

Uzbrojenie: pistolety oficerów – 10 (nie wykazywane w etacie), kbk z bagnetem – 117, pistolety – 62, bagnety – 65 (tzw. luźne), RKM – 2, CKM – 14, NKM – 5, działka 37mm – 3.

Dywizjon wyposażony w samochody pancerne wz. 29 był liczniejszy, liczył: 10 oficerów, 76 podoficerów i 122 szeregowców.

Sprzęt pancerny: samochody pancerne – 8, czołgi rozpoznawcze – 13,

Środki transportu:

- samochody: osobowe-łazik – 4, ciężarowe – 14, do przewozu czołgów – 2, radio – 4 (1 N1/S i 3 N2/S), furgon – 5, sanitarny – 1, warsztat – 1, cysterny – 3,

- przyczepy: towarzyszące – 2, kuchnie – 3, elektrownia – 1, benzynowe – 5,

- motocykle z przyczepką – 19,

Uzbrojenie: pistolety oficerów – 10 (nie wykazywane w etacie), kbk z bagnetem – 117, pistolety – 78, bagnety – 81 (tzw. luźne), RKM – 2, CKM – 25, NKM – 5, działka 37mm – 8. (Uwaga do NKM jak w przypadku szwadronu czołgów rozpoznawczych).

Dywizjon wyposażony w samochody pancerne wz.34 był określany jako typ A, dywizjon z samochodami pancernymi wz.29 - jako typ B.

• 13 czołgów rozpoznawczych TK-3 lub TKS
• 8 samochodów pancernych wz. 34 lub wz. 29
• 16 samochodów ciężarowych Polski Fiat 621 L lub URSUS
• 8 terenowych samochodów osobowych Polski Fiat 508/III Łazik
• 2 samochody Polski Fiat 508/III wz. 35 furgon (odkryty)
• 1 sanitarka Polski Fiat 614
• 1 samochód-warsztat
• 2 samochody-cysterny
• 1 ciągnik
• 19 motocykli Sokół 600 i Sokół 1000
• 1 transporter czołgów^[b]
• 6 przyczep (w tym 3 na paliwo)
• 3 kuchnie polowe

Według etatów z CAW, dywizjon typ A posiadał etatowo

sprzęt pancerny:

• samochody pancerne - 8
• czołgi rozpoznawcze - 13^[c]

środki transportu:

• samochody:
  • osobowe-łazik - 4
  • ciężarowe - 14
  • do przewozu czołgów - 2
  • radio - 4
  • furgon - 5
  • sanitarne - 1
  • warsztat - 1
  • cysterna - 3
• przyczepy
  • towarzyszące - 2
  • kuchnia - 3
  • elektrownia - 1
  • benzynowe - 5
• motocykle z przyczepkami - 19

uzbrojenie:

• pistolety oficerów - 10^[d]
• kbk z bagnetem - 117
• pistolety - 62
• bagnety - 65^[e]
• RKM - 2
• CKM - 14
• NKM - 5^[f]
• działka 37mm - 3

Dywizjon typ B posiadał etatowo

sprzęt pancerny - jak typ A, środki transportu - jak typ A, uzbrojenie, jak typ A, z wyjątkiem:

• pistolety - 78
• bagnety - 81 (tzw. luźne)
• CKM - 25 (Uwaga jak w typie A)
• działka 37mm - 8

• Rajmund Szubański: Polska broń pancerna 1939. Warszawa: Wydaw. Min. Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07660-X.
• Adam Jońca: Wrzesień 1939 : pojazdy Wojska Polskiego : barwa i broń. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1990. ISBN 83-206-0847-3. Brak numerów stron w książce
• Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles : 1918-1939. Pruszków: Oficyna Wydawnicza "Ajaks" ; Londyn : Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995. ISBN 83-85621-57-1.
• Krzysztof Gaj: Polska broń pancerna w 1939 roku – organizacja pokojowa i wojenna jednostek. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2014. ISBN 978-83-7889-122-2.
• Rajmund Szubański: Polska broń pancerna w 1939 roku. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2004. ISBN 83-11-10031-4.