Dom Beksińskich i Lipińskich w Sanoku

Dom Beksińskich i Lipińskich w Sanoku
Ilustracja
Stan zabudowań w latach 60. XX wieku. Widok od strony ówczesnej ulicy Karola Świerczewskiego z mostu na ulicy Stanisława Konarskiego (fot. Julian Rudak)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Sanok

Adres

ostatni: ul. Karola Świerczewskiego 41
(Śródmieście)

Typ budynku

dom

Ukończenie budowy

1. poł XIX w.

Zniszczono

koniec lat 70. XX w.

Pierwszy właściciel

Beksińscy i Lipińscy

Kolejni właściciele

Beksińscy

Położenie na mapie Sanoka
Mapa konturowa Sanoka, w centrum znajduje się punkt z opisem „Dom Beksińskich i Lipińskich w Sanoku”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Dom Beksińskich i Lipińskich w Sanoku”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Dom Beksińskich i Lipińskich w Sanoku”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Dom Beksińskich i Lipińskich w Sanoku”
Ziemia49°33′22,69″N 22°12′15,96″E/49,556303 22,204433
Multimedia w Wikimedia Commons

Dom Beksińskich i Lipińskich – drewniany dworek z 1. połowy XIX wieku w Sanoku, wyburzony w 1979 roku.

Historia

Budynek przedstawiony w formie graffiti w Sanoku

W połowie lat 40. XIX wieku do Sanoka przybyli dwaj byli powstańcy listopadowi[1]: Mateusz Beksiński i Walenty Lipiński z zamiarem stałego osiedlenia się[2]. Obaj nabyli kilka morgów ziemi przy ówczesnej ulicy Lwowskiej u zbiegu z ulicami Podgórze[3] i Stanisława Konarskiego, gdzie później założyli warsztat kotlarski[4], będący prekursorem Fabryki Wagonów i Autosanu. Na zakupionym terenie nad Potokiem Płowieckim obaj wybudowali dom[1]. Z uwagi na swoje położenie budynek zyskał też określenie „dom nad potokiem”[5]. W drugiej połowie XIX zabudowania stanowiły część całości kotlarni[6].

Dworek pochodził z 1. połowy XIX wieku i figurował pod adresem ówczesnym ulicy Lwowskiej pod numerem konskrypcyjnym 225[7]. Dom był w stylu dworkowym, parterowy, drewniany, z dachem pokrytym blachą, wybudowany na planie kwadratu, w środku którego istniało podwórko, wewnątrz posiadał obieg w formie amfilady[8][9][10]. Tym samym w praktyce niemożliwe było wyłączenie jednego z pokoi bez odcięcia przejścia do przez do pozostałych[8]. Według wspomnień Tadeusza Hoffa dom miał kształt podkowy i był wybudowany z drewna modrzewiowego[1]. Posiadał dwie piwnice ze sklepieniami kolebkowymi, miał konstrukcję zrębową, zaś na ścianie wschodniej istniały ganek i weranda[11]. Przód całości budynku przylegał do ulicy Lwowskiej (ulokowano w niem opisaną niżej aptekę)[1]. Od tej części odbiegały równolegle do siebie dwa skrzydła, przedzielone pasażem[10]: w lewym zamieszkiwała rodzina Lipińskich, a w prawym rodzina żyła rodzina Beksińskich (Walenty i Mateusz ożenili się z siostrami Machalskimi)[1]. Prawdopodobnie w przeszłości (z pewnością przed 1929) dom uległ spaleniu[8]. Pomiędzy skrzydłami stała studnia, wykonana z drewna i obudowana, a przy niej rosła jodła[1]. Z werandy od strony wschodniej istniało zejście stromymi schodami do ogrodu przylegającego od wschodniej strony[12]. Przed 1939 przy domu istniała altanka z bzu[13]. Do lat 70. ogród był zapuszczony, rosły tam bzy i lilie oraz drzewa lipy i sosny[14].

Do końca życia w domu pod numerem 225 zamieszkiwali Mateusz Beksiński (zm. 1886)[15] i Walenty Lipiński (zm. 1897)[16]. W domu zamieszkiwała także rodzina Walentego Lipińskiego, np. jego zięć inż. Henryk Stoy[17], wnuk Kazimierz Stoy, a potem także prawnuk Tadeusz Hoff[1]. W późniejszym czasie zamieszkiwali w nim potomkowie Mateusza: syn Władysław Beksiński, wnuk Stanisław Beksiński, prawnuk Zdzisław Beksiński z rodzinami[18]. Potomkowie Władysława Beksińskiego posiadali dwie przylegające do siebie kamienice przy ul. Jana III Sobieskiego w Sanoku – Stanisław część pod numerem 4, a jego siostra Władysława, żona Franciszka Orawca, część pod numerem 6; przy czym Stanisław był administratorem obu kamienic)[19].

Wspomniana część frontowa budynku od strony została wynajęta i funkcjonowała w niej Apteka „Pod Opatrznością Bożą” (z przynależnym symbolem oka w trójkącie[1]); prowadzili ją od 1905 Piotr Dunin-Wąsowicz (teść mjr. Jana Kosiny), od niego w 1912 nabył ją Henryk Eisenbach[6][20], a po nim syn Juliusz, prowadzący do 1939[1]. Przed 1939 w domu działała Apteka „Pod Opatrznością Boską” Henryka Eisenbacha[21][22][23]. Według stanu z 1939 prowadzili ją sukcesorzy Henryka Eisenbacha[24]. Po wybuchu II wojny światowej aptekę przejął Ukrainiec Emil Macieliński[25]. W trakcie okupacji niemieckiej w części domu (zamieszkiwanej wcześniej przez potomków Lipińskich tj. rodzinę Stoy) Niemcy uruchomili fabrykę marmolady[26]. Według wspomnień osób znających dom w latach 60. i 70. należał wprawdzie do Beksińskich, ale rodzinie wolno było władać tak sporą powierzchnią, wobec czego część domu od ulicy zajmowała inna rodzina o nazwisku Stawarz[27]. Wówczas mieszkanie rodziny Zdzisława Beksińskiego było ulokowane pomiędzy lokalami służącymi za aptekę i sklep[27]. Jego struktura była skonstruowana w zawiłej formie przejść (określana też jako labirynt), istniały tam różne pomieszczenia, schowki, komórki[28][8]. Wejście do mieszkania znajdowało się na werandzie, skąd za drzwiami w lewo przechodziło się do przedpokoju, w którym zawieszone były portrety przodków z rodziny Beksińskich i Lipińskich[29]. Wprost od wejścia istniał duży pokój, a obok niego mały stanowiący pracownię malarza Zdzisława Beksińskiego[29]. Natomiast na prawo od wejścia było przejście do pokoju Stanisławy Beksińskiej, a dalej do pokoju Tomasza Beksińskiego, który powstał w wyniku podzielenia wcześniejszej sypialni na pół[8][29]. Łącznie, w latach 70. mieszkanie Beksińskich liczyło sześć pomieszczeń (cztery pokoje, kuchnia, łazienka)[29].

Na przestrzeni lat budynek był formalnie położony przy ulicy Lwowskiej, Jagiellońskiej (od 1898)[30], Adolf Hitler Strasse 53[31] (w okresie okupacji niemieckiej)[32][33], Karola Świerczewskiego (w latach PRL)[34][31]. W późniejszym czasie dom figurował pod adresem ulicy Jagiellońskiej 41[35] (według innych źródeł 29[36], 39[37], 43[38], 44[39][40], 45[41][42]).

Po zakończeniu wojny i nastaniu Polski Ludowej w dawnej części domu należącej do Lipińskich ulokowano magazyn spółdzielni ogrodniczej[26]. W okresie PRL stan całości zabudowań, mimo dokonywanych remontów, ulegał pogorszeniu, wskutek czego już pod koniec lat 60. zaistniało faktyczne zagrożenie skierowania go do rozbiórki od początku lat 70.[43] W tym czasie w budynku, poza rodziną Beksińskich, zamieszkiwali także inni lokatorzy oraz ulokowano magazyn Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”[44]. W 1972 obiekt pod numerem 43, stanowiący drewniany dom, a poprzednio zakład kotlarski, został włączony do uaktualnionego wówczas spisu rejestru zabytków Sanoka[45][46].

Realna możliwość wyburzenia domu była relacjonowana przez Zdzisława Beksińskiego już w 1973[47]. W 1974 podejmowano wstępne plany zagospodarowania tego terenu (według projektów miały tam powstać np. spółdzielnia, skwer, pawilon)[48]. Według wspomnień malarza decyzja o usunięciu jego rodzinnego domu była podyktowana zamiarem usunięcia „budynków szpecących drogę do partyjnego ośrodka w Arłamowie” (miał on być wręcz świadkiem faktycznego wskazywania przez urzędników przeznaczonych do zniszczenia budowli i oznaczania ich)[49][8]. W związku z tym rodzina Beksińskich planowała przeprowadzkę do Warszawy już w 1975 i w 1976[50]. Wiosną 1977 artysta zakupił dla rodziny mieszkanie w stolicy[51][18]. W 1977 nastąpiło wywłaszczenie, a majątek zabudowań został wyceniony na 200 tys. zł[52]. Zdzisław Beksiński otrzymał kwotę za wywłaszczenie (potem środki z tego tytułu przeznaczył na zakup mieszkania w Warszawie dla syna Tomasza)[53]. 14 września 1977 z mieszkania do Warszawy wyjechali Zdzisław i Zofia Beksińscy[54]. W opustoszałym już mieszkaniu w Sanoku przez jeszcze dwa tygodnie miał zostać ich syn Tomasz (udający się wkrótce na studia do Katowic) oraz matka malarza, Stanisława Beksińska, która ostatecznie spędziła w rodzinnym domu jeszcze sześć tygodni[54]

Zabudowania zostały wyburzone[18] i rozebrane w drugiej połowie maja 1979[55][56][46]. Według relacji Jerzego Potockiego decyzję o wyburzeniu podjął I sekretarz PZPR w Sanoku[46]

Do współczesności na terenie ogrodu, gdzie istniał dom, zachowały się szczątki kamiennych schodów, którymi schodziło się z werandy do ogrodu[14].

Upamiętnienie

Zieleniec Beksińskiego w miejscu nieistniejących zabudowań

W miejscu istnienia domu został utworzony skwer[6] pod nazwą Zieleniec Beksińskiego. Na tym obszarze została zachowana studnia. W 2005 w tym miejscu został zasadzony dąb kolumnowy upamiętniający Zdzisława Beksińskiego[44]. Inskrypcja na tabliczce brzmi: W hołdzie wielkiemu sanoczaninowi Zdzisławowi Beksińskiemu. Zarząd Okręgu Bieszczadzkiego LOP. Sanok 11 listopada 2005. Upamiętnienie zostało odsłonięte 10 listopada 2005[57].

Widok nieistniejącego domu został namalowany w formie graffiti na ścianie przy Schodach Serpentyny, odchodzących od ul. 3 Maja w Sanoku.

1 października 2011 otwarto w Sanoku ścieżkę spacerową pod nazwą „Śladami Rodu Beksińskich”, wytyczoną i przebiegającą przez miejsca w mieście związane z rodziną Beksińskich. Na jej trasie umieszczono jedenaście tablic informujących o dokonaniach przedstawicieli rodziny. Tablice wykonano w formie sztalug malarskich z uwagi na działalność Zdzisława Beksińskiego i artystyczne profesje innych członków rodziny[58][59]. Jedna z tablic została umiejscowiona w miejscu dawnych zabudowań domu Beksińskich[11].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f g h i Hoff 1999 ↓, s. 9.
  2. ↑ Tomasz Opas, Rynek lokalny, W czasach zaborów i niewoli, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 320.
  3. ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 169.
  4. ↑ Ścieżka spacerowa „Śladami Rodu Beksińskich” w Sanoku. 10. Fabryka Wagonów. zymon.com.pl. [dostęp 2014-05-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (17 maja 2014)].
  5. ↑ Waldemar Bałda: Sowa i bocian. Opowieść o Posadzie Olchowskiej – III dzielnicy Miasta Sanoka. Kraków: AB Media, 2012, s. 22. ISBN 978-83-935385-7-7.
  6. ↑ a b c Andrzej Romaniak: Sanok. Fotografie archiwalne – Tom I. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2009, s. 388. ISBN 978-83-60380-26-0.
  7. ↑ Ścieżka spacerowa „Śladami Rodu Beksińskich” w Sanoku. 9. Dom Beksińskich. zymon.com.pl. [dostęp 2014-05-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2014)].
  8. ↑ a b c d e f Stępniewska 2009 ↓, s. 6.
  9. ↑ Beksińscy 2014 ↓, s. 9.
  10. ↑ a b Weiss 2016 ↓, s. 22.
  11. ↑ a b Ścieżka spacerowa „Śladami Rodu Beksińskich”. Dom Beksińskich. zymon.com.pl. [dostęp 2015-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 października 2014)].
  12. ↑ Weiss 2016 ↓, s. 22, 23, 25.
  13. ↑ Hoff 1999 ↓, s. 11, 12.
  14. ↑ a b Weiss 2016 ↓, s. 25.
  15. ↑ Księga aktów zejść rzym.-kat. Sanok 1878–1904. T. H. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 116 (poz. 87).
  16. ↑ Księga aktów zejść rzym.-kat. Sanok 1878–1904. T. H. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 262 (poz. 74).
  17. ↑ Księga chrztów 1882–1892. Parafia rzymskokatolicka w Sanoku, s. 244 (poz. 120).
  18. ↑ a b c Paweł Sawicki. "Nie przekazują żadnych treści" – mówi o swoich obrazach Zdzisław Beksiński. „Tygodnik Sanocki”. Nr 33 (197), s. 6, 18 sierpnia 1995. 
  19. ↑ Kamienica 2013 ↓, s. 93.
  20. ↑ Paweł Kosina: Helena Kosinówna. Rodzina i sanoccy przyjaciele. Sanok: Stowarzyszenie Przyjaciół Heleny Kosiny w Sanoku, 2006, s. 47. ISBN 83-924210-0-0.
  21. ↑ Spis Abonentów sieci telefonicznych Państwowych i Koncesjonowanych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy) na 1938 r.. Warszawa: Państwowe Przedsiębiorstwo „Polska Poczta, Telegraf i Telefon”, 1938, s. 622.
  22. ↑ Książka telefoniczna. 1939. s. 706. [dostęp 2015-05-26].
  23. ↑ Edmund Słuszkiewicz: Przewodnik po Sanoku i Ziemi Sanockiej. Sanok: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie, 1938, s. 70.
  24. ↑ Urzędowy spis: lekarzy, lekarzy-dentystów, farmaceutów, felczerów, pielęgniarek, położnych, uprawnionych i samodzielnych techników dentystycznych oraz wykazy: aptek, szpitali, ubezpieczalni społecznych,ośrodków zdrowia, przychodni samodzielnych oraz centrali i filii Państwowej Szkoły Higieny Cz.VIII Apteki. Warszawa: Samorz. Instytut Wydawniczy, 1939, s. 21.
  25. ↑ Beksińscy 2014 ↓, s. 23.
  26. ↑ a b Hoff 1999 ↓, s. 223.
  27. ↑ a b Weiss 2016 ↓, s. 23.
  28. ↑ Weiss 2016 ↓, s. 22, 24.
  29. ↑ a b c d Weiss 2016 ↓, s. 24.
  30. ↑ Marta Szramowiat. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Samorząd miejski Sanoka okresu galicyjskiego. Przemiany gospodarcze w Sanoku. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, s. 32, Sanok: 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  31. ↑ a b Beksińscy 2014 ↓, s. 10.
  32. ↑ Andrzej Romaniak: Sanok. Fotografie archiwalne – Tom II. Wydarzenia, uroczystości, imprezy. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2011, s. 138, 166–173. ISBN 978-83-60380-30-7.
  33. ↑ Franciszek Oberc. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Okupacyjna administracja Sanoka 1939-1944. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, s. 97, Sanok: 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  34. ↑ Marta Tychmanowicz: Karol Świerczewski: człowiek, który się kulom nie kłaniał. Wiadomości wp.pl, 28 marca 2012. [dostęp 2014-10-01].
  35. ↑ Spis abonentów sieci telefonicznych państwowych i koncesjonowanych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy). Warszawa: Ministerstwo Poczt i Telegrafów, 1932, s. 513.
  36. ↑ Weiss 2016 ↓, s. 13.
  37. ↑ Hoff 1999 ↓, s. 218.
  38. ↑ Ewa Śnieżyńska-Stolot, Franciszek Stolot, Sztuka Sanoka między Sanokiem a Wschodem, w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 948.
  39. ↑ Księga zmarłych 1855–1878 Sanok. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 77 (poz. 75).
  40. ↑ Edward Zając: VI. Okres autonomii. 4. Rzemiosło i handel w powiecie sanockim. W: Życie gospodarcze ziemi sanockiej od XVI do XX wieku. Sanok: Stowarzyszenie Inicjowania Przedsiębiorczości, 2004, s. 146. ISBN 83-914224-9-6.
  41. ↑ Emil Kardin: Odsłonięte skrzydło. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1978, s. 239.
  42. ↑ Weiss 2016 ↓, s. 22, 24, 54, 134.
  43. ↑ Beksińscy 2014 ↓, s. 191–192.
  44. ↑ a b Waldemar Bałda: Sowa i bocian. Opowieść o Posadzie Olchowskiej – III dzielnicy Miasta Sanoka. Kraków: AB Media, 2012. ISBN 978-83-935385-7-7.
  45. ↑ Artur Bata. Działalność Powiatowego Konserwatora Zabytków w Sanoku w 1972 r.. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. 17–18, s. 92, 1973. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku. 
  46. ↑ a b c Weiss 2016 ↓, s. 158.
  47. ↑ Weiss 2016 ↓, s. 116.
  48. ↑ Beksińscy 2014 ↓, s. 193.
  49. ↑ Weiss 2016 ↓, s. 115.
  50. ↑ Weiss 2016 ↓, s. 116-117.
  51. ↑ Weiss 2016 ↓, s. 117.
  52. ↑ Beksińscy 2014 ↓, s. 198.
  53. ↑ Weiss 2016 ↓, s. 143.
  54. ↑ a b Weiss 2016 ↓, s. 122.
  55. ↑ Borys Łapiszczak: Sanok w Królestwie Galicji i Lodomerii na dawnej pocztówce i fotografii. Cz. VIII. Sanok: Poligrafia, 2005, s. 97. ISBN 83-918650-2-9.
  56. ↑ Olga Ptak 2014 ↓, s. 485.
  57. ↑ Tygodnik Sanocki nr 46 (732) z 18 listopada 2005, s. 6.
  58. ↑ Sanocki szlak „Śladami Rodu Beksińskich”. esanok.pl. [dostęp 2014-01-01].
  59. ↑ Ścieżka spacerowa „Śladami Rodu Beksińskich”. zymon.com.pl. [dostęp 2015-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (8 października 2014)].

Bibliografia