Departament Sprawiedliwości Ministerstwa Spraw Wojskowych (Dep. Sprawiedl. MSWojsk.) - organ pracy Ministra Spraw Wojskowych właściwy w sprawach służby sprawiedliwości (sądy i prokuratura wojskowa oraz więziennictwo wojskowe). Działał w ramach Ministerstwa Spraw Wojskowych pod różnymi nazwami od 1918 do 18 września 1939.

W grudniu 1918 powołano do życia Departament II Wojskowo-Prawny Ministerstwa Spraw Wojskowych. W jego strukturze organizacyjnej znajdowały się:

• Sekcji Ustaw (od stycznia 1919)
  • Wydział Personalny (od 16 kwietnia 1919)
• Sekcji Konsultacji Prawnej (od stycznia 1919)
• Kancelarii Departamentu (od stycznia 1919)
• Urząd rejestracji kar dla osób zasądzonych przez sądy wojskowe (od 21 lipca 1919)

10 grudnia 1919 Departament II Prawno-Wojskowy M.S.Wojsk. został przemianowany na Departament VI Wojsko-Prawny o następującej strukturze i obsadzie personalnej:

• szef departamentu - gen. ppor. KS Aleksander Pik
• szef Sekcji Organizacyjno-Sądowej - mjr KS Marian Dąbrowski
• szef Sekcji Ustawodawczej - mjr KS Jan Krzakowski
• szef Sekcji Konsultacji Prawnej - mjr KS Jan Grzegorz Rzymowski
• szef Referatu Personalnego - kpt. Walter
• naczelnik kancelarii - por. Chrzan

Dnia 1 marca 1920 roku Departament II Wojskowo-Prawny został przemianowany na Oddział VI Prawny Sztabu M.S.Wojsk. 10 marca 1920 Naczelny Wódz mianował szefa oddziału i szefów sekcji.

• szef oddziału - gen. ppor. KS Aleksander Pik
• pomocnik szefa oddziału - ppłk KS / gen. ppor. KS Jakub Krzemieński
• Kancelaria Oddziału
• szef Sekcji 1 Organizacyjno Sądowej - mjr KS Bronisław Karol Sikorski
  • Wydział I Organizacyjny
  • Wydział II Więziennictwo i Statystyczny
• szef Sekcji 2 Ustawodawczej - mjr KS Emil Franciszek Mecnarowski
  • Wydział I Ustaw Administracyjnych
  • Wydział II Ustaw Sądowych
  • Wydział III Kodyfikacyjny
  • Wydział IV Ustaw Gospodarczych i Zaopatrzenia Armii
• szef Sekcji 3 Konsultacji Prawnej - mjr KS Gerard Armiński
  • Wydział I Cywilno-Administracyjny
  • Wydział II Karny
  • Wydział III Główny referent prawny M.S.Wojsk.

10 sierpnia 1921, z chwilą wejścia w życie pokojowej organizacji Ministerstwa Spraw Wojskowych, Oddział VI Prawny został przeformowany w Departament IX Sprawiedliwości o następującej strukturze i obsadzie personalnej:

• szef departamentu - gen. ppor. KS Aleksander Pik
• szef Wydziału Ogólno-Sądowego (Organizacji Sądownictwa) - płk KS dr. Bronisław Karol Sikorski
• szef Wydziału Więziennictwa - ppłk Józef Zacharzewski
• szef Wydziału Spraw Karnych - płk KS dr Gerard Armiński

Od sierpnia 1923 do 11 lipca 1924 w strukturze departamentu występował Wydział Prawny.

11 lipca 1924 dotychczasowy Wydział Organizacji Sądownictwa został przemianowany na Wydział Ogólny, a w 1936 na Administracji Sądownictwa i Więziennictwa. Utworzono Wydział Konsultacji Prawnej i Samodzielny Referat Ustawodawczy, a zlikwidowano Wydział Więziennictwa.

W lipcu 1924 Minister Spraw Wojskowych, w uzupełnieniu rozporządzenia Sztabu Generalnego L.dz. 8670/Org. z 1921 „Organizacja służby sprawiedliwości na czas pokoju” oraz rozporządzenia Sztabu Generalnego L.dz. 4900/Org. z 1921 „Organizacja Ministerstwa Spraw Wojskowych na czas pokoju”, wydał rozkaz dzienny Nr 89, w którym sprecyzował zadania szefa Departamentu Sprawiedliwości i Naczelnego Prokuratora Wojskowego^[1].

W lutym 1925 Samodzielny Referat Ustawodawczy został podniesiony do rangi wydziału, a Wydział Spraw Karnych przemianowany na Wydział Spraw Karnych i Nadzoru Prokuratorskiego.

19 maja 1927 Minister Spraw Wojskowych, marszałek Polski Józef Piłsudski zniósł numerację departamentów, a dla dotychczasowego Departamentu IX ustalił nazwę „Departament Sprawiedliwości”^[2].

W styczniu 1930 w skład departamentu został włączony samodzielny referat personalny.

Obsada personalna Departamentu Sprawiedliwości Ministerstwa Spraw Wojskowych w sierpniu 1939 r.:

• szef departamentu - gen. bryg. Teofil Maresch,
• zastępca szefa departamentu - płk aud. Kazimierz Słowikowski,
• szef Wydziału Administracji Sądownictwa i Więziennictwa - ppłk aud. Kazimierz Sarnicki,
• szef Wydziału Ustawodawczego - płk aud. Bolesław Matzner,
• szef Wydziału Spraw Karnych i Nadzoru Prokuratorskiego - ppłk aud. Artur Saturnin Adam Wiśniewski,
• szefa Wydziału Konsultacji i Następstwa Prawnego - ppłk aud. Jerzy Węsierski^[3].

1 września 1939 w Kwaterze Głównej Naczelnego Wodza zostało utworzone Szefostwo Służby Sprawiedliwości. Na stanowisko naczelnego szefa służby sprawiedliwości został wyznaczony gen. bryg. Teofil Maresch, dotychczasowy szef Departamentu Sprawiedliwości i Naczelny Prokurator Wojskowy. Szefostwo składało się z trzech komórek organizacyjnych: referatu ogólnego, samodzielnego referatu konsultacji prawnej i samodzielnego referatu spraw karnych. W szefostwie pełniło służbę sześciu oficerów audytorów (szef i pięciu referentów) oraz dziewięciu podoficerów i szeregowców stanowiących personel pomocniczy. Do ewakuacji w dniu września 1939 Szefostwo Służby Sprawiedliwości KG NW mieściło się przy ulicy Ludwika Narbutta 33 w Warszawie^[4].

Obsada personalna Szefostwa Służby Sprawiedliwości KG NW:

• gen. bryg. Teofil Karol Maresch,
• płk aud. Kazimierz Słowikowski^[5],
• ppłk aud. Jerzy Węsierski^[6],
• ppłk aud. Tomasz Marian Żuk-Rybicki^[7],
• ppłk aud. Henryk Rzewuski,
• ppłk aud. Zygmunt Piotr Rumiński,
• kpt. aud. Stanisław Rodziewicz^[8][4].

Przy Kwaterze Głównej NW funkcjonował Sąd Polowy Nr 76 w składzie trzech oficerów audytorów. Szefem sądu został ppłk aud. Kazimierz Sarnicki, dotychczasowy szef Wydziału Administracji Sądownictwa i Więziennictwa^[4].

Kierownictwo Departamentu

Formalnie Departamentem kierował II Wiceminister Spraw Wojskowych, przez Szefa Departamentu. Szef Departamentu Sprawiedliwości był jednocześnie Naczelnym Prokuratorem Wojskowym. Zastępca Szefa, był odpowiednio Zastępcą Naczelnego Prokuratora Wojskowego.

Szefowie departamentu

• gen. ppor. KS / gen. bryg. Aleksander Pik (20 XI 1918 - 31 VII 1924^[9])
• gen. bryg. Kamil Seyfried (31 VII 1924^[10] - 22 I 1925)
• gen. bryg. Edward Gruber (22 I 1925^[11] - 22 V 1926^[12])
• gen. bryg. Józef Daniec (22 V 1926 - 31 XII 1932)
• płk aud. / gen. bryg. Teofil Karol Maresch (1 I 1933 - IX 1939)
• płk aud. Kazimierz Słowikowski (1 - 18 IX 1939^[13])

Zastępcy szefa departamentu

• ppłk KS Jakub Krzemieński (21 III 1919 - 10 III 1920)
• płk KS dr Gerard Armiński (1923)
• płk KS Jan Grzegorz Rzymowski (do 22 I 1925)
• płk KS Emil Franciszek Mecnarowski (22 I 1925 - 1930)
• płk Mikołaj Kostecki (26 III 1931 - 20 III 1932)
• płk KS Teofil Karol Maresch (V 1932 - 31 XII 1932)
• płk KS dr Marian Kazimierz Buszyński (1933^[14] - 1934^[15])
• płk aud. Kazimierz Słowikowski (do 31 VIII 1939^[13])

Ważniejsze osoby pełniące funkcje kierownicze w Departamencie.

• płk Stanisław Libkind-Lubodziecki - szef wydziału ustawodawczego 1922-1927
• płk Bronisław Karol Sikorski - szef sekcji 1918-1921
• mjr Tadeusz Antoni Porębski - referent i szef wydziału 1928-1934

Obsada personalna departamentu w marcu 1939^[16][a]

• szef departamentu – gen. bryg. Teofil Maresch(*)^[b]
• zastępca szefa departamentu – płk aud. Kazimierz Słowikowski(*)^[b]
• szef Wydział Administracji Sądowej i Więziennictwa – mjr mgr Stanisław Mazanowski †1940 Katyń
• szef Wydziału Ustawodawczego – ppłk aud. dr Artur Wiśniewski †1940 Katyń
• szef Wydziału Spraw Karnych i Nadzoru Prokuratorskiego – ppłk aud. dr Kazimierz Sarnicki
• szef Wydziału Konsultacji Prawnej i Zastępstw – ppłk Jerzy Węsierski
• kierownik referatu więziennictwa – mjr adm. (int.) Józef Erazm Wójcik †1940 Katyń
• kierownik referatu konsultacji prawnych – mjr mgr Telesfor Sójka
• kierownik referatu – mjr mgr Juliusz Zbigniew Bross †1940 Kalinin
• kierownik referatu – mjr mgr Zdzisław Majewski †1940 Katyń
• kierownik referatu – kpt. mgr Janusz Konstanty Plocer †1940 Katyń
• kierownik referatu – kpt. mgr Przygodski Wojsław

Opracowania w znacznej części powstałe dzięki inicjatywie, lub współpracy Departamentu Sprawiedliwości M.S.Wojsk.:

• Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 21 października 1932 r. - Kodeks karny wojskowy^[19],
• Dekret Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 29 września 1936 r. - Kodeks wojskowego postępowania karnego^[20],
• Regulamin dla wojskowych prokuratorów okręgowych i oficerów sądowych przy wojskowych sądach rejonowych, Warszawa 1936,
• Wojskowy Przegląd Prawniczy.

 Osobny artykuł: Kodeks karny wojskowy.

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
• Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
• Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
• Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
• Tadeusz Böhm: Z dziejów naczelnych władz wojskowych II Rzeczypospolitej. Organizacja i kompetencje Ministerstwa Spraw Wojskowych w latach 1918-1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 83-11-08368-1.
• Regina Czarnecka. Organizacja Sztabu Generalnego WP (Naczelnego Dowództwa WP) w latach 1918-1921. „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej”. 26, 2003. Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe. ISSN 0137-5547. 
• Jerzy Nazarewicz. Wojskowa służba sprawiedliwości w przededniu i w pierwszym okresie wojny obronnej Polski w 1939 r.. „Wojskowy Przegląd Historyczny”. 2 (84), 1978. Warszawa: Wojskowy Instytut Historyczny. 
• Waldemar Rezmer: Operacyjna służba sztabów Wojska Polskiego w 1939 roku. Organizacja. Zasady funkcjonowania. Przygotowanie do wojny. Warszawa: Wydawnictwo Tetragon Sp. z o.o., 2010. ISBN 978-83-930318-1-8.
• Stanisław Szurlej: Pismo l.dz. 42/tjn./39/Sąd. szefa Sądownictwa Wojskowego MSWojsk. do szefa Biura Rejestracyjnego MSWojsk. w sprawie obsady personalnej wszystkich szczebli kierownictwa od początku roku 1935 do września 1939 r. z wyjątkiem sądów polowych, których obsada była dokonywana przez Biuro Personalne MSWojsk.. [w:] B.I. 12j [on-line]. IPMS, 1939-12-13. [dostęp 2018-09-08].
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

• Departament Sprawiedliwości M.S.Wojsk. II RP, Strona domowa Juliana M. Sklenika.
• Obsada personalna Departamentu Sprawiedliwości M.S.Wojsk. II RP, Strona domowa Juliana M. Sklenika.