Adam Tarnowski urodził się jako syn Jana Dzierżysława i Zofii Zamoyskiej z Wysocka, młodszy brat Zdzisława i Juliusza Tarnowskiego[1]. Studiował w Wiedniu[2]. Do służby dyplomatycznej Austro-Węgier wstąpił w 1897. W latach 1899–1901 był sekretarzem w ambasadzie austriackiej w Waszyngtonie[3]. 10 września 1901 poślubił księżną Marię Światopełk-Czetwertyńską[4][5]. W latach 1901–1903 pracował w ambasadzie w Paryżu[6], od początku 1903 do 1905 w Dreźnie[7]. w latach 1905-1907 w Brukseli[8]. Następnie (1907-1909) w Madrycie[9][10]. W okresie 1909–1911 był radcą w ambasadzie w Londynie[11] i ambasadorem w Bułgarii (30 kwietnia 1911-listopad 1916)[12][13], tj. w kluczowym okresie wojen bałkańskich i na początku I wojny światowej[14]. Był autorem projektu układu o handlu i żegludze między Austro-Węgrami a Bułgarią przedłożonego jako projekt rządowy w roku 1912 parlamentowi w Wiedniu[15]. Dzięki łagodzeniu napięć między królem Ferdynandem I a austriackim następcą tronu arcyks. Franciszkiem Ferdynandem[16] zaangażowaniu żony Marii w pomoc ofiarom wojen bałkańskich w latach 1912-1913[17], oraz naciskom Adama Tarnowskiego na rzecz zmniejszenia strat Bułgarii w czasie negocjowania pokoju bukareszteńskiego (1913)[18], będąc ambasadorem w Bułgarii zyskał pewien wpływ na Ferdynanda I oraz gabinet premiera Wasyla Radosławowa[19]. Adamowi Tarnowskiemu jako ambasadorowi Austro-Węgier udało się skłonić Bułgarię do przystąpienia do sojuszu z Austro-Węgrami i Niemcami m.in. wykorzystując napięte stosunki Bułgarii z Serbią i wskazując na korzyści oparcia się Bułgarii o Państwa Centralne dla zmiany niekorzystnego dla Bułgarii traktatu bukaresztańskiego z 10 sierpnia 1913 r.[20][21][22] Wpływ który uzyskał Tarnowski na władze Bułgarii został zmarnowany w 1917 i początku 1918 r.[23]9 listopada1916, gdy był jeszcze ambasadorem w Sofii, został mianowany ambasadorem w USA[24], decyzję tę Adam Tarnowski spointował słowami: „Wysyłają mnie na straconą pozycję”[25][26]. Wskutek nieprzyznania mu listu żelaznego przez Wielką Brytanię, co utrudniało przepłynięcie przez blokadę morską Ententy, przybył do USA dopiero 31 stycznia 1917[27][28][29]. Stanowisko ambasadora w USA pełnił jedynie przejściowo (od 3 lutego do 1 maja 1917)[30][31], gdyż USA otrzymały notę, że Niemcy 1 lutego 1917 wznawiają nieograniczoną wojnę podwodną[32], 3 lutego 1917 w czasie spotkania Tarnowski zapewnił sekretarza stanu Roberta Lansinga, na polecenie ministra Ottokara Czernina, że Austro-Węgry nie przyłączą się do wszczętej przez Niemcy wojny podwodnej[33], a zaraz po rozstaniu się z Tarnowskim sekretarz stanu Robert Lansing otrzymał telegram z Wiednia z wiadomością od ministra Ottokara Czernina, że również Austro-Węgry rozpoczęły wojnę podmorską[34][35]. W konsekwencji nigdy nie został przyjęty przez prezydenta Woodrowa Wilsona i nie złożył listów uwierzytelniających[36][37][38], ale udało mu się przekonać, że Austro-Węgry wszczęły wojnę podmorską pod naciskiem Niemiec, dzięki czemu USA zerwały 3 lutego 1917 stosunki z Niemcami, ale nie z Austro-Węgrami[36][39]. Po wypowiedzeniu 8 kwietnia 1917 wojny Niemcom przez USA, Austro-Węgry zdecydowały się zerwać stosunki dyplomatyczne z USA[40], wskutek czego jego misja w Waszyngtonie zakończyła się 1 maja 1917[41][42][43]. W r. 1917, po powrocie z USA w Wiedniu rozważano jego mianowanie na ambasadora w Sztokholmie[44], ale ze względu na wydarzenia w Polsce i proponowanie go do składu Rady Regencyjnej nigdy nie przyjął tej pozycji[45]. W grudniu 1917 r. minister Ottokar Czernin uniemożliwił mu udział w rokowaniach pokojowych w Brześciu[46]. Po ustąpieniu ministra spraw zagranicznych Ottokara Czernina w kwietniu 1918 Adam Tarnowski był kandydatem na jego następcę, jednak ministrem został István Burián[47].
W Polsce
Za Rady Regencyjnej
W porozumieniu z rządem austriackim nakłaniał Zdzisława Lubomirskiego do wejścia w skład Rady Regencyjnej[48]. Zresztą samego Tarnowskiego wysuwano na członka Rady Regencyjnej[49], ale wycofał swoją kandydaturę wobec sprzeciwu Niemiec[50][51][52], a po zaprzysiężeniu 27 października 1917 Rady Regencyjnej w składzie ks. arcybiskup Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski i Józef Ostrowski. Adam Tarnowski został 29 października 1917 mianowany przez nią na premiera[53][54], jednak wobec sprzeciwu Berlina[55] został nim historyk Jan Kucharzewski[56][57][58][59][60][61]. Potem proponowano Tarnowskiego na stanowisko ministra spraw wewnętrznych w rządzie Kucharzewskiego[62], ale to także nie doszło do skutku[63][64]. Powodem sprzeciwiania się kandydaturom Adama Tarnowskiego na członka Rady Regencyjnej, premiera i ministra spraw wewnętrznych była jego pozycja w Wiedniu[65] i zmierzanie przez rządy Georga Michaelisa i Georga von Hertlinga w Berlinie do osłabienia Austro-Węgier i uzależnienia osobno zarówno ich, jak i Polski od siebie, więc zarówno przeciw „rozwiązaniu austro-polskiemu”, jak i ściślejszym stosunkom Wiednia i Warszawy[66][67]. Także członkowie Rady Regencyjnej byli zwolennikami proponowania Tarnowskiego na różne stanowiska, ale nie forsowania jego kandydatury[68]. Poza tym był nieformalnym łącznikiem między Radą Regencyjną i kołem polskim a MSZ i cesarzem w Wiedniu, oraz niemieckim generałem gubernatorem Beselerem, a także premierem Węgier Istvanem Tiszą[69][70][71][72][73] i Radą Regencyjną a Legionami[74], oraz Wiedniem a Legionami[75][76][77]. Adam Tarnowski wbrew licznym zapisom pamiętnikarskim[78] nie wierzył ślepo w zwycięstwo Niemiec w I wojnie światowej, ani w nieprzystąpienie do niej USA[79][80][81], jednak taił swoje prognozy militarne i polityczne m.in. przed Zdzisławem Lubomirskim jako regentem[82][83]. Gdy w październiku 1918 Radzie Regencyjnej dano uprawnienie mianowania generał-gubernatora lubelskiego rozważano kandydaturę Tarnowskiego, ale także bez powierzenia urzędu[84][85].
Za II Rzeczypospolitej
Kamienica Adama i Marii Tarnowskich przy ul. Pięknej 1b w Warszawie – na podst. zdj. z 29 lipca 2014[86]
Po I wojnie światowej (i bezskutecznym ubieganiu się o tyle urzędów) nie chciał powrócić ani do polityki ani przyjąć urzędu proponowanego mu przez rząd II Rzeczypospolitej[87][88], choć zachował poprawne stosunki z Józefem Piłsudskim[89]. W roku 1918[90] zakupił majątek w Świerżach koło Dorohuska i tam spędzał okresy letnie, zimy zaś w Warszawie[91][92]. 17 kwietnia 1919 Adam Tarnowski przekazał I. Paderewskiemu informację o gotowości Symona Petlury do porozumienia z Polską[93]. Na prośbę premiera Ignacego Paderewskiego przekazaną przez wiceministra Władysława Wróblewskiego 9 sierpnia 1919 o projekt przekształcenia Polskiej Agencji Telegraficznej z urzędowej agencji prasowej na prywatną, ale wypełniającą zadania zlecone przez rząd[94], sporządził wstępny projekt 4 października 1919, oraz zapewnił konsorcjum o wymaganym kapitale i składzie[95], jednakże I. Paderewski projekt odłożył[96]. Po proklamowaniu Wolnego Miasta9 listopada1919, na mocy Traktatu wersalskiego z 28 czerwca 1919[97], Adam Tarnowski stał się jednym z kandydatów na stanowisko Komisarza z ramienia Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Gdańsku[98], któremu sir Reginald Tower Wysoki Komisarz Ligi Narodów w Gdańsku zwierzył się z zamiaru umiędzynarodowienia portu w Gdańsku, aby tak Polska jak i Gdańsk korzystali z niego na równi z innymi[99], (tj. wyłączenia ze składu terytorium celnego Polski i odejścia od zapewnieniem Polsce szerokich uprawnień w porcie gdańskim co przewidywał niedawno zawarty Traktat wersalski), czego później na konferencji z premierem L. Skulskim, Mieczysławem Jałowieckim, ministrami Stanisławem Patkiem i Teodorem Sobańskim, oraz Adamem Tarnowskim, w wyniku czego, po oburzeniu premiera i ministrów, nieprzyjęciu przez Piłsudskiego oraz wizycie sekundantów Tarnowskiego, sir Reginald Tower następnego dnia listownie przeprosił Tarnowskiego za incydent którego się dopuścił i uczyniony nietakt. Na tym skończyły się pomysły sir Reginalda Towera odejścia od Traktatu, ale też Tarnowski zrezygnował z ubiegania się o stanowisko Komisarza z ramienia Polski[100]. 16 maja1926 (tj. już po przewrocie majowym z 12-14 maja 1926), Adam Tarnowski wraz z Kazimierzem i Zdzisławem Lubomirskim spotkali się z Piłsudskim, któremu zadeklarowali poparcie, ale pod warunkiem naprawy państwa, zaprowadzenia w Polsce silnego rządu, porządku i sprawiedliwości, gdyż w przeciwnym razie „przyszłe pokolenia przeklinać będą sprawców walk bratobójczych”[101][102][103][104]. Wraz z ks. Kazimierzem i Zdzisławem Lubomirskimi, Eustachym Sapiehą próbował następnie nakłonić swego brata, szefa Stronnictwa Prawicy Narodowej Zdzisława Tarnowskiego do spotkania z Piłsudskim w Warszawie, do czego jednak w 1926 r. nie doszło[105][106][107]. Adam Tarnowski był jeszcze przez jakiś czas mediatorem między Piłsudskim a konserwatystami[108], Pozytywnie oceniał przygotowanie i kwalifikację dyplomatów II Rzeczypospolitej[109].
II wojna światowa i schyłek życia
W początku II wojny światowej był jedną z osób zabiegających u władz okupacyjnych o zmniejszenie uciążliwości okupacji, ale bez rezultatu[110]. W czasie II wojny światowej, w swej kamienicy na ul. Pięknej 1b[111] zwanej ul. Piusa XI, ukrywał na 2 piętrze Stanisława Jasiukowicza, członka podziemnego rządu, w oficynie tejże kamienicy na parterze odbywały się czasami szkolenia AK, m.in. dla podchorążych[112]. Po powstaniu i wysiedleniu ludności Warszawy wyjechał do Ojcowa[113], tam 26 marca 1945 Adama próbował aresztować oficer MO[114], a gdy mu się to nie udało aresztował jego żonę Marię[115], którą po przesłuchaniu przez NKWD stosunkowo szybko zwolniono[116]. Aresztowanie żony skłoniło Adama do wyjazdu do Warszawy, a w roku 1946 do Szwajcarii dla spotkania się z synem Andrzejem, tam zapadł na kolejne zapalenie płuc. Na łożu śmierci wymógł na żonie żeby zamieszkała z synem i jego rodziną w Brazylii[117][118]. Zmarł w wyniku zapalenia płuc 16 października1946 w Lozannie w Szwajcarii[119].
↑10 września w Warszawie w parafii św. Antoniego, – Genealogia Potomków Sejmu Wielkiego Marka J. Minakowskiego – Adam Amor Tarnowski (1866-1946).
↑Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 33.
↑Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 36, 42.
↑Tam też miało miejsce pierwsze wspominane przez jego żonę zapalenie płuc. – Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 42, 43.
↑Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 45-48.
↑Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 48, 50.
↑W tym też czasie był kolekcjonerem sztuki, m.in. malarstwa. – Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 44.
↑Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 56.
↑Ministrem pełnomocnym, posłem nadzwyczajnym – Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 66, 82.
↑Poprzednikiem Adama Tarnowskiego na stanowisku ambasadora w Sofii był Karl Freiherr von Giskra, następcą Ludwig Graf Széchényi von Sárvárund Felsövidék.
↑Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 71.
↑Układ z załącznikami i protokołem końcowym, sygnowany: Sofia 22 kwietnia 1912, został przedłożony parlamentowi w Wiedniu na XXI sesji pod nr 1477, – Jerzy Gaul, Polonika w archiwum parlamentu w Wiedniu. Archiwum Izby Posłów Rady Państwa 1861-1918. – Polonika im Parlamentsarchiv Wien. Archiv des Abgecordnetenhauses des Reichsrats 1861-1918, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2014, s. 583, pozycja 2011.
↑Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 70-71.
↑Przy tej okazji znajomość Marii z królową Eleonorą z domu ks. Reuss, drugą żonę Ferdynanda I. – Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 72-73.
↑Wskutek których Bułgaria „zachowała wpływy na Morzu Egejskim oraz spory obszar tureckiego terytorium za swą południową granicą” – Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 73-74.
↑„New York Times” 19 listopada 1916 w artykule: New Austrian Ambassador is not a stranger pisał przesadnie że: „Yet, in spite of Ferdinand’s Macchiavellianism, Adam Tarnowski and his wife ended by gaining the most extraordinary influence over him, becoming to a great extent the virtual rulers and actual dictators of the kingdom. Prime minister Radoslavoff, a man of the humbles origin, was also wholly subject to their domination. No decision of the Bulgarian Government was taken, without a previous understanding with Count Tarnowski and his full approval.” – Jednak, pomimo makiawelizmu Ferdynanda, Adam Tarnowski i jego żona zyskali ostatecznie naprawdę nadzwyczajny wpływ na niego, zyskując wielki zakres rzeczywistej władzy i faktyczną dyktaturę królestwa. Prezes rady ministrów Radosławow, człowiek niskiego pochodzenia, też całkowicie uległ ich dominacji. Żadna decyzja bułgarskiego rządu nie została podjęta, bez poprzedniego porozumienia z hrabią Tarnowskim i jego pełnej aprobaty.
↑Działania w tym kierunku podjął również G. Michahelles jako ambasador Niemiec. Janusz Pajewski ocenił w swej książce działania Adama Tarnowskiego jako zręczne w przeciwieństwie do G. Michahellesa – Janusz Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, PWN, 1991, s. 346. Chociaż Stanisław „Cat” Mackiewicz był zdania, że przeceniano talent Adama Tarnowskiego; – Stanisław „Cat” Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., Wydawnictwo Puls, Londyn 1992, s. 86; być może opinia ta wynikała z tego, iż St. Mackiewicz był zwolennikiem ks. Janusza Radziwiłła jako ministra spraw zagranicznych i premiera, – tamże, s. 95-96. Z kolei przeciwnik Tarnowskiego O. Czernin pisał, że: „był jednym z najlepszych i najzdolniejszych austro-węgierskich dyplomatów”, – O. Czernin, Im Weltkriege, Berlin-Wiedeń 1919, s. 143; tłumaczenie cytatu za: Václav Horčička, Hrabia Adam Tarnowski z Tarnowa jako austro-węgierski ambasador w Stanach Zjednoczonych Ameryki (1917), w: „Dzieje Najnowsze”, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2011, rocznik 43, nr 3, s. 45.
↑Natomiast niepowodzeniem zakończyła się misja Ottokara Czernina w Rumunii (ministra 1916-1918), który odtąd postrzegał Tarnowskiego jako konkurenta, czym prof. Janusz Pajewski tłumaczy jego postępowanie względem Tarnowskiego nawet wbrew interesowi Wiednia, [w:] Pierwsza wojna światowa 1914-1918, PWN, 1991, s. 597.
↑Stanisław Dzierzbicki, Pamiętnik z lat wojny 1915-1918, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 100, 364.
↑Zmarnowanie wpływu jaki wyrobił sobie Adam Tarnowski na władze bułgarskie nastąpiło wskutek aktywności niemieckich generałów i dyplomatów, m.in. posła niemieckiego w Sofii hr. Alfreda von Oberndorff, który w rozmowie z posłem austriackim baronem Mittag von Lenkheyn powiedział, że działa w Bułgarii: „mit Energie und Grobheit”, tj. z energią i grubiaństwem. – Janusz Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, PWN, Warszawa 1991, s. 722. Naciski na przejęcie od Bułgarii kopalni węgla w Perniku nastąpiły w listopadzie 1916, tj. zbiegły się z wyjazdem Tarnowskiego z Sofii. Król „Ferdynand mówił z rozdrażnieniem posłowi austriackiemu Adamowi Tarnowskiemu, że rozumie w zupełności uczucia, które Polacy żywią do Niemców.” – tamże. Wiosną 1918 w sytuacji rozruchów z powodu głodu (po części wskutek mobilizacji wszystkich mężczyzn zdolnych do służby wojskowej i związanemu z tym paraliżowi wielu gałęzi życia gospodarczego) „wojskowi niemieccy mieli wszelkie ułatwienia w nabywaniu środków żywności i wysyłaniu ich do Niemiec, a szczodrze z tego korzystali”; na sytuację wpływały też: „objęcie kolei bułgarskich przez niemiecki zarząd wojskowy i bezwzględna rabunkowa eksploatacja kolejowa”, oraz iż: Prasa, skrępowana cenzurą wojenną, nie mogła zamieszczać ani artykułów o treści anty niemieckiej, ani informacji o postępowaniu Niemców w Bułgarii. – tamże.
↑Mianowanie Adama Tarnowskiego nastąpiło w jakiś czas po uznaniu w końcu roku 1915 poprzedniego ambasadora, którym był dr Konstantin Dumba, za persona non grata w USA i nakazaniu mu opuszczenia Stanów Zjednoczonych (w związku z działaniami dr Dumby zmierzającymi do ograniczenia produkcji broni w USA bliskimi sabotażu, – Václav Horčička, Hrabia Adam Tarnowski z Tarnowa jako austro-węgierski ambasador w Stanach Zjednoczonych Ameryki (1917), [w:] „Dzieje Najnowsze”, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2011, rocznik 43, nr 3, s. 44), (czyli już w sytuacji zaostrzenia stosunków) – Tarnowski still at Sofia, „New York Times”, 14 listopada 1916. Mimo to mianowanie Adama Tarnowskiego zostało początkowo dobrze przyjęte w USA – New Austrian Ambassador, „New York Times”, 11 listopada 1916; New Austrian Ambassador is not a stranger, „New York Times”, 19 listopada 1916. Mianowanie było uważane za bardzo stosowne, gdyż miał reputację jednego z najznakomitszych i najbardziej utalentowanych dyplomatów w służbie Podwójnej Monarchii, – William D. Godsey, Aristocratic Redoubt: The Austro-Hungarian Foreign Office on the Eve of the First World War, West Lafayette, Purdue University Press, 1999, s. 182, 202).
↑Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 82-83.
↑Jednak w Polsce uważano to początkowo za korzystne: Tarnowski ambasadorem w Ameryce to atut dla Polski – Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z soboty 11 listopada 1916, s. 429; a następnie kpiono z tego: „Śmiejemy się z Adama Tarnowskiego. Gazety przed paru dniami doniosły o jego szczęśliwym w Ameryce lądowaniu. Uszedł min i torped, ale teraz miła niespodzianka! Pakuj się bratku i płyń nazad! Na razie jednak Ameryka Austrii nie wyzywa!” – tamże, zapis z poniedziałku 5 lutego 1917, s. 465. – zatem Adam Tarnowski zachował swoje oceny dla najbliższych. Także w wywiadzie z 24 listopada mówił o nadziei na pokój – Tarnowski’s peace hope, „New York Times”, 26 listopada 1916.
↑„Anglicy odmawiają Adamowi Tarnowskiemu glejtu na wyjazd do Ameryki, gdzie ma objąć nowe swe obowiązki ambasadora. Ten wypadek wywołuje polemikę w gazetach. Są tacy, którzy twierdzą, że to niemiecka Kabała, że Niemcy boją się Tarnowskiego w Waszyngtonie.” – Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z soboty 3 grudnia, s. 440. Przypuszczenie to jest o tyle zasadne, że w USA wraz z austriackim chargé d’affaires baronem Erichem Zwiedinkiem prowadził rozmowy z zastępcą sekretarza stanu Wendellem Phillipsem i sekretarzem stanu Robertem Lansingiem zmierzające do zmniejszenia uzależnienia Austro-Węgier od Niemiec, ograniczenia udziału Austro-Węgier w wojnie podwodnej do Morza Śródziemnego i pośrednictwa amerykańskiego w uzyskaniu brytyjskich gwarancji dla nienaruszania terytorium „jądra” Austro-Węgier (uzyskano wstępną zgodę Lloyda Georga) – Václav Horčička, Hrabia Adam Tarnowski z Tarnowa jako austro-węgierski ambasador w Stanach Zjednoczonych Ameryki (1917) w: „Dzieje Najnowsze”, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2011, rocznik 43, s. 48-49.
↑O zgodzie na bezpieczne przepłynięcie został poinformowany 5 stycznia 1917, – Václav Horčička, Hrabia Adam Tarnowski z Tarnowa jako austro-węgierski ambasador w Stanach Zjednoczonych Ameryki (1917) w: „Dzieje Najnowsze”, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2011, rocznik 43, s. 46.
↑Janusz Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, PWN, 1991, s. 595-599, 604.
↑Henryk Batowski, Rozpad Austro-Węgier 1914-1918. (Sprawy narodowościowe i działania dyplomatyczne.), Wydawnictwo Literackie, Kraków 1982, s. 249.
↑Janusz Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, PWN, 1991, s. 599.
↑Janusz Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, PWN, 1991, s. 597.
↑Janusz Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, PWN, 1991, s. 597; V.S. Mamatey, The United States and East Central Europę 1914-1918, s. 54-55.
↑Victor S. Mamatey, The United States and East Central Europe. A Study in Wilsonian Diplomacy and Propaganda, wyd. Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1957, s. 54-55.
↑ abJanusz Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, PWN, 1991, s. 595-596.
↑Victor S. Mamatey, The United States and East Central Europe. A Study in Wilsonian Diplomacy and Propaganda, wyd. Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1957, s. 67-68.
↑USA postawiły jako warunek utrzymania stosunków i przyjęcia listów uwierzytelniających „zmianę austro-węgierskiego podejścia do wojny podwodnej albo przynajmniej zapewnienie, że nie dotknie ona amerykańskich interesów.”, – Václav Horčička, Hrabia Adam Tarnowski z Tarnowa jako austro-węgierski ambasador w Stanach Zjednoczonych Ameryki (1917) w: „Dzieje Najnowsze”, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2011, rocznik 43, s. 50. Czernin 2 marca 1917 powiadomił o austrowęgierskiej zgodzie na nieograniczoną wojnę podwodną, co złagodził uwagą, że austro-węgierska marynarka wojenna operuje tylko na Adriatyku i Morzu Śródziemnym i „dlatego nie trzeba obawiać się zagrożenia amerykańskich interesów”, – tamże, s. 51; a jednocześnie wezwał Tarnowskiego, by załagodził sytuację w negocjacjach z Penfieldem, – Depesza Czernina do Tarnowskiego z 7 marca 1917 (No. 55, HHStA, PA, kt. 1047 P.A.I.), wzmiankowana tamże, s. 51. Po ujawnieniu odpowiedzi Czernina i reakcjach na nią, m.in. komentarzu German Reasoning Outdone by Austria, „New York Times”, 7 marca 1917, s. 10, w którym redakcja napisała, że monarchia austro-węgierska jest „zastraszana przez Niemcy, jej nowy cesarz nie ma woli lub odwagi aby zadeklarować się jako wolny człowiek, wielkie austriackie mocarstwo jest i prawdopodobnie pozostanie wasalskim krajem podporządkowanym Niemcom”, 10 marca 1917 Tarnowski ocenił sytuację jako coraz bardziej delikatną i prosił ministra o zachowanie najwyższej ostrożności; a 13 marca 1917 ostrzegł Czernina: „nie mamy żadnych wątpliwości, że byłoby lepiej dla naszej sprawy, jeślibyśmy nie wykazywali bezgranicznego zaufania wobec Niemiec.” – Listy Tarnowskiego do Czernina z 10 marca 1917 (No.55, HHStA. PA kt. 1047, P. A. I.) i 13 marca 1917 (No. A., HHStA. PA kt. 1047, P. A. I.), cytat tamże, s. 52.
↑1 maja 1917 miało też miejsce ostatnie spotkanie Tarnowskiego z sekretarzem stanu Lansingiem – Victor S. Mamatey, The United States and East Central Europe. A Study in Willsonian Diplomacy and Propaganda, wyd. Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1957, s. 91.
↑W pewnym sensie następstwem misji w USA były listy skierowane do ministra Czernina przez ambasadora USA w Wiedniu F.C. Penfielda i do Tarnowskiego przez sekretarza stanu R. Lansinga, o tyle ciekawe, że Tarnowski nie piastował wówczas żadnego stanowiska w austriackim MSZ, – Victor S. Mamatey, The United States and East Central Europe. A Study in Wilsonian Diplomacy and Propaganda, wyd. Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1957, s. 105.
↑„Niemcy zapewne na Adama się nie zgodzą, a Polacy również. Widzą w nim mylnie urzędnika austriackiego i napiętnowanego wroga Koalicji. Wszak występ Bułgarii na korzyść mocarstw centralnych, dzieło Adama, uchodzi za przechylenie szali wojennej na korzyść Niemiec. Adam ma wielką ochotę służyć wreszcie własnej ojczyźnie – w zaledwie osłoniętej w zaledwie osłoniętej gorącości tego pragnienia, odczuwam mnogość odcieni – może i wyrzut sumienia i chęć ofiary. Więc gotów porzucić służbę dyplomatyczną, z jej całym dobytkiem – ryzykować fiasko w Warszawie, aby stać się poddanym Królestwa Polskiego a to na podstawie precedensu, że Beseler żądał od oficerów legionowych, poddanych austriackich, aby przeszli na polskie poddaństwo.” – Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z poniedziałku 14 czerwca 2014, s. 512.
↑Adam Tarnowski nie brał udziału w rokowaniach w Brześciu Litewskim od 3 grudnia 1917, na których 15 grudnia 1917 podpisano rozejm obowiązujący od południa 17 grudnia na całym froncie wschodnim od Morza Bałtyckiego do Czarnego oraz w Azji na froncie turecko-rosyjskim, ani podczas rokowań pokojowych tamże prowadzonych od 20 grudnia 1917. Janusz Pajewski tak widział powody tego: „W delegacji austro-węgierskiej, pośród dygnitarzy Ballplatzu hrabiów Colloredo, Merey, Csaky, barona Andriana nie było ani jednego Polaka. Sprzeciwił się temu hr. Czernin, lękał się, że polski członek delegacji uniemożliwi mu jego grę antypolską, opierał się zwłaszcza przyjazdowi do Brześcia hrabiego Adama Tarnowskiego, w którym nie bez racji upatrywał swego rywala do fotela ministerialnego, ewentualnego przyszłego ministra spraw zagranicznych.” – Janusz Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, PWN, 1991, s. 646. Z kolei Niemcy nie dopuścili przedstawicieli Rady Regencyjnej, mimo wysiłków rządu Kucharzewskiego, – Janusz Pajewski, Mitteleuropa. Studia z dziejów imperializmu niemieckiego w dobie pierwszej wojny światowej, Instytut Zachodni, Poznań 1959, s. 284.
↑Po informacji o dymisji Ottokara Czernina i mianowaniu Istvana Buriána post scriptum: „Dowiaduję się, że Adam Tarnowski był poważnym kandydatem; zawrócili go z drogi z Trzebini z powrotem do Wiednia. Ambasador niemiecki, hrabia Wedel poleciał do cesarza Karola i przeszkodził.” – Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z soboty 11 listopada 1916, zapis ze środy 17 kwietnia 1918, s. 628; tamże przypis 26 na s. 650 potwierdza prawdziwość wiadomości.
↑Początkowo zakończyło się to odmową Zdzisława Lubomirskiego i kłótnią; – Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z poniedziałku 27 listopada 1916, s. 436; jeszcze następnego dnia we wtorek 28 listopada 1916 ks. Zdzisław Lubomirski przy śniadaniu braci Tarnowskich w Klubie Myśliwskim wykrzykiwał, że „Niemcy i Austria to trup”, a Adam Tarnowski uspokajał, że „nawet w takim razie wszystko to, co wytworzymy w dziedzinie organizacji państwa, będzie miało znaczenie faktu dokonanego” – Stanisław Dzierzbicki „Pamiętnik z lat wojny 1915-1918, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 200, data wydarzenia wymieniona na s. 199; ale później Zdzisław Lubomirski zgodził się zostać członkiem Rady Regencyjnej, – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z wtorku 9 grudnia 11 listopada 1916, s. 447.
↑Obok dwóch stale wymienianych: Zdzisława księcia Lubomirskiego i arcybiskupa Kakowskiego, „Tym trzecim miał być Adam hrabia Tarnowski, były ambasador austriacki…” – Stanisław Dzierzbicki „Pamiętnik z lat wojny 1915-1918, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 257.
↑„Memoriał R. Dmowskiego złożony A. Balfourowi w sprawie uznania niepodległości Polski przez mocarstwa sprzymierzone.” 25 marca 1917 w Londynie, cytowany w: Halina Janowska, Tadeusz Jędruszczak (redaktorzy) Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866-1925, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1984, dokument nr 142, s. 329, 332. Roman Dmowski odnosił się do tej kandydatury pozytywnie – tamże, s. 329.
↑Józef Piłsudski jeszcze przed powołaniem Rady Regencyjnej opowiedział się za ostentacyjnym powołaniem premiera dla przetestowania na jak daleko idącą niezależność pozwoli Radzie Stanu Berlin i Wiedeń, przy czym już na wstępie zaznaczył, że jest przeciwny kandydaturze Adama Tarnowskiego na to stanowisko „nie ze względu na osobę hr. Tarnowskiego, lecz tylko dlatego, że jest on urzędnikiem obcego mocarstwa”. – Przemówienie Józefa Piłsudskiego na posiedzeniu poufnym Tymczasowej Rady Stanu dnia 9 czerwca 1917, cytowane w: Józef Piłsudski Pisma zbiorowe. Wydanie Prac dotychczas drukiem ogłoszonych (redakcja, wstęp, przypisy i komentarze: Wacław Lipiński), wyd. Instytut Józefa Piłsudskiego, Warszawa 1937, s. 197-198. Mimo to jego kandydatura na premiera jeszcze wówczas nie upadła, gdyż informację o niej z 28 lipca 1917 zamieścił NYT, – Tarnowski for Polish Cabinet, „New York Times”, 29 lipca 1917.
↑U Marii Lubomirskiej, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z niedzieli 28 października 1917, wzmianki o zamiarze wystawienia kandydatury Tarnowskiego w zapisach z czwartku 28 września 1917, s. 532; piątku 12 października 1917, s. 537.
↑„Poza kandydaturą Adama Tarnowskiego na prezesa ministrów, którą się jutro postawi, jest jeszcze sprawa Zamku.” – Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z niedzieli 28 października 1917, s. 550.
↑„Adam Tarnowski został już mianowany przez Radę Regencyjną i podany do rządu niemieckiego do potwierdzenia; nadeszła nazajutrz odmowna odpowiedź, bez motywów.” – Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z czwartku 1 listopada 1917, s. 552; „Adam Tarnowski powtórnie odmówiony. Odpowiedź Beselera wymienia jako przeszkodę, to że Adam jest wysokim austriackim urzędnikiem, a pod osłoną słów podsuwa Pomorskiego (znienawidzonego w polskim społeczeństwie). Zdziś [Lubomirski] twierdzi, że istotny powód, dla którego nie chcą Adama, to strach przed nim i obawa, aby im nie zaglądał w karty.”, – tamże zapis ze środy 14 listopada 1917, s. 557. Dotyczyło to też innych przedstawicieli środowiska Tarnowskiego, np. prof. Jaworskiego – Bobrzyński „powiedział mi wczoraj, że był u niego Ugron i powiedział mu, że mojemu powołaniu do Warszawy stoją na drodze Niemcy, bo jestem za nadto prononsowany austriacko.” – Władysław Leopold Jaworski, „Diariusz 1914-1918” w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, zapis z 4 grudnia 1916, s. 147.
↑Mianowanie Jana Kucharzewskiego przez Radę Regencyjną jest wspominane w zapisie z piątku 16 listopada 1917, czemu towarzyszy informacja: „Jest zamiar i gorąca chęć powołania Adama Tarnowskiego na ministra spraw wewnętrznych, ale nie wiem, czy to się okaże możliwe, bo choć Niemcy nie mają formalnego prawa sprzeciwiania się wyborowi ministrów, żądny władzy Beseler może zahamować zupełnie bieg regencyjnego wozu, który i tak toczyć się będzie wolno i po grudzie.” – Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), s. 558; rząd Kucharzewskiego objął obowiązki 7 grudnia 1917, podał się do dymisji 11 lutego 1918 w związku z Traktatem w Brześciu, przestał pełnić obowiązki 27 lutego 1918. – tamże, s. 602.
↑Marian Kukiel, Dzieje Polski porozbiorowe. (1795-1921), Wydawnictwo Puls, Londyn 1993. s. 579.
↑Stanisław „Cat” Mackiewicz widział powód sprzeciwu Niemiec wobec kandydatury Adama Tarnowskiego na premiera w jego zbyt silnej pozycji w Wiedniu; – Stanisław „Cat” MackiewiczHistoria Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., Wydawnictwo Puls, Londyn 1992, s. 86.
↑Kandydaturę Adama Tarnowskiego na stanowisko premiera wysuwali konserwatyści – Przypis na Wacława Lipińskiego w: Józef Piłsudski, Pisma zbiorowe. Wydanie Prac dotychczas drukiem ogłoszonych (red., wstęp, przypisy i komentarze Wacław Lipiński), wyd. Instytut Józefa Piłsudskiego, Warszawa 1937, s. 197.
↑Na wystawienie kandydatury Adama Tarnowskiego na premiera mogła też wpłynąć chęć zjednania sobie przez Radę Regencyjną kierownictwa Naczelnego Komitetu Narodowego (w którym działał brat Adama, Zdzisław Tarnowski), lekceważącego Radę Regencyjną w obranym składzie, tj. po utrąceniu kandydatury Adama na jej członka (w sytuacji zwalczania Rady Regencyjnej przez POW i endecję); – Stanisław „Cat” Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., Wydawnictwo Puls, Londyn 1992, s. 86; o Zdzisławie Tarnowskim jako członku Naczelnego Komitetu Narodowego, – Uchwała Parlamentarnego Koła Polskiego dotycząca powstania NKN w: Halina Janowska, Tadeusz Jędruszczak (redaktorzy) Powstanie II Rzeczypospolitej. Wybór dokumentów 1866-1925, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1984, dokument nr 73, s. 227. Zdzisław Tarnowski przekonywał do brata jako do osoby mającej zająć się polityką zagraniczną w rządzie Królestwa Polskiego, m.in. we wtorek 5 września 1917 w rozmowie z ks. Aleksandrem Lubeckim widział Adama Tarnowskiego albo jako 1-osobowego regenta, albo premiera i ministra spraw zagranicznych, albo jako ministra w rządzie Lubeckiego. – Władysław Leopold Jaworski, Diariusz 1914-1918 w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, zapis z 6 września 1917, s. 216.
↑Mianowanie Jana Kucharzewskiego przez Radę Regencyjną jest wspominane w zapisie z piątku 16 listopada 1917, czemu towarzyszy informacja: „Jest zamiar i gorąca chęć powołania Adama Tarnowskiego na ministra spraw wewnętrznych, ale nie wiem, czy to się okaże możliwe, bo choć Niemcy nie mają formalnego prawa sprzeciwiania się wyborowi ministrów, żądny władzy Beseler może zahamować zupełnie bieg regencyjnego wozu, który i tak toczyć się będzie wolno i po grudzie.” – Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), s. 558; objął obowiązki 7 grudnia 1917, podał się do dymisji 11 lutego 1918 w związku z Traktatem w Brześciu, przestał pełnić obowiązki 27 lutego 1918. – tamże, s. 602.
↑„Tarnowski przepada” [jako kandydat na ministra spraw wewnętrznych] – Maria Lubomirska Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z wtorku 20 listopada 1917, s. 560.
↑„Władze okupacyjne nie zgodziły się na zamianowanie Adama Tarnowskiego na prezesa polskiego ministerium, ale co gorsze – następnie zawiadomiły poufnie Radę Regencyjną, że nawet naznaczenie Tarnowskiego na ministra spraw wewnętrznych (która to nominacja stosownie do patentu wrześniowego nie wymaga zatwierdzenia rządów okupacyjnych) będzie uważane za prowokację.” – Stanisław Dzierzbicki „Pamiętnik z lat wojny 1915-1918, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, s. 265.
↑Stanisław „Cat” Mackiewicz, Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., Wydawnictwo Puls, Londyn 1992, s. 86.
↑Janusz Pajewski, Sierpień 1918. Ze świadectw austro-pruskich, w: Historia i współczesność, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 1987, s. 79-80.
↑„Niedawno w Warszawie Beseler groził Adamowi Tarnowskiemu wojną, w razie gdyby Austria nie ugodziła się z Niemcami w sprawie polskiej. Powiedział: spór może być rozstrzygnięty z bronią w ręku!” – Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z 8 lipca 1917, s. 517; o większym prawdopodobieństwie niemieckiej zgody na mianowania po zawarciu umowy niemiecko-austriackiej w sprawie polski, – tamże, zapis z piątku 12 października 1917, s. 537.
↑Prof. Andrzej Chwalba w: „Wielka wojna Polaków 1914-1918”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2018, str. 302, ocenia to krotko: „Także członkowie Rady nie byli mu przyjaźni.”
↑Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z niedzieli 10 lutego 1918, s. 605; „on jeden zachował stosunki z Czerninem, by móc w danym razie przerwaną nić nawiązać.” – tamże; zapis z niedzieli 24 lutego 1918, s. 337, zapis z 6 lipca 1918, s. 653; zapis z piątku 6 lipca 1918, s. 670.
↑„Wczoraj (23 grudnia) ogłoszona została dymisja Buriana. Następcą jest Czernin.” […] „Adam Tarnowski jest tym zmartwiony, ileż to czasu i trudu – mówił – kosztowało, aby Buriana nauczyć kwestii polskiej, aby mu wpoić do kogo ma mieć zaufanie. Teraz na nowo trzeba to robić z Czerninem.” Władysław Leopold Jaworski, Diariusz 1914-1918 w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, zapis z 24 grudnia 1916, s. 150.
↑O. Czernin „Chciał go dać do Warszawy lub Lublina (na miejsce Hoeninga [przedstawiciela MSZ Austro-Węgier w Lublinie]). Zdzisław Tarnowski poddał plan [O. Czerninowi], aby [Adam Tarnowski] był referentem sprawy polskiej w Warszawie i jeździł, gdzie trzeba. Czernin wziął tę myśl pod rozwagę. Bobrzyński radzi Warszawę. Ja mam wypowiedzieć swoje zdanie. Co za zmiana od wczoraj: wielki triumf Bobrzyńskiego.” – Władysław Leopold Jaworski, Diariusz 1914-1918 w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, zapis z 20 kwietnia 1917, s. 183.
↑„Z Adamem Tarnowskim naprężenie. Czy Adam przybył tu w misji? Prawdopodobnie. W tych dniach usiłuje jak najwięcej wytargować od rządów na korzyść przyszłej odbudowy Polski, oraz ratuje od rekwizycji. Dba, aby Rada Stanu się nie rozwiązała, aby nie przecinać nici, nie tworzyć vacuum.” – Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z 6 czerwca 1917, s. 510; „Komisja złożona z dwudziestu członków ze Zdzisiem i Adamem Tarnowskim opracowuje odpowiedź na propozycje rządowe.” – tamże, zapis z poniedziałku 14 czerwca 2014, s. 511.
↑„Po powołaniu Rady Regencyjnej rozpoczęto rokowania z powołanym przez nią rządem. 8 I 1918 Kot pisał: « Dziś NKN obradował nad przejęciem placówek przez Warszawę. Uchwalono wstrzymać się z odpowiedzią aż przyjdzie [Kazimierz] Laskowski (…) i aż się porozumieją się z Ad[amem] Tarnowskim co do technicznych możliwości tego przejęcia.»” – List Stanisława Kota do BP DW z 8 I 1918, APKr., NKN, sygn. 390, s. 198.; wzmiankowane w: Tadeusz Paweł Rutkowski, Stanisław Kot 1885-1975. Biografia Polityczna, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2000, s. 59.
↑Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z piątku 12 października, s. 538.
↑Do Legionów do Przemyśla z gen. Jozefem von Paić’iem był delegatem AOK i austriackiego MSZ; – Władysław Leopold Jaworski Diariusz 1914-1918 w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, zapisy z roku 1917 – s. 217, 222-223, 226.
↑Wzmianki o byciu łącznikiem także w: Władysław Leopold Jaworski, Diariusz 1914-1918 w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, zapisy z roku 1916 – s. 134-137, 150; z roku 1917 – s. 153,-154, 169, 183, 200-203, 205, 208, 210, 212-214; 221, 227, 232-233, 235-237 (na s. 237 o możliwości 22 grudnia 1917 dopuszczenia polskiego przedstawiciela do rokowań pokojowych w Brześciu zapis z 24 grudnia), 241; rok 1918 – s. 254-256, 258, 261,-263, 267-269, 271 (tam o unieważnieniu tajnego traktatu o podziale Galicji oraz Burian o wpływaniu Berlina na austriackich Niemców „Berlin wpływa na nich silnie, aby nie doszło do układu), 278, 286.
↑Adam Tarnowski wg Stanisława Kota w początku lipca 1917 miał odradzić przyjęcie Czerninowi propozycji J. Piłsudskiego przekazanej przez Koło Polskie przeniesienia Legionów z powrotem do Galicji i postawienia na ich czele J. Piłsudskiego. – List Stanisława Kota do W. Sikorskiego z 13 VII 1917, APKr., NKN, sygn, 467, s. 179-180; wzmiankowany w: Tadeusz Paweł Rutkowski „Stanisław Kot 1885-1975. Biografia Polityczna”, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2000, s. 56.
↑Maria Lubomirska, Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z czwartku 24 maja 1917 s. 506; zapis z poniedziałku 26 listopada 1917, s. 562; zapis z soboty 29 grudnia 1917, s. 578; zapis z poniedziałku 31 grudnia 1918; zapis z czwartku 14 listopada 1918, s. 716; podobnie pisze związany z Lubomirskimi Jan Gawroński, Dyplomatyczne wagary, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1965, s. 7-8.
↑Przed zerwaniem stosunków z USA przez Austro-Węgry „Hrabia Tarnowski ostrzegł w ostatniej chwili Czernina, żeby nie wydawał polecenia zerwania stosunków dyplomatycznych z amerykańskim mocarstwem: « Największe i najbardziej rozwinięte państwo chce korzystać z atrakcji demokracji i po trzech latach rzucić na wagę swoje bogactwo i władzę, aby osiągnąć to, co chce, aby nie dopuścić do zwycięstwa Niemiec. »”– tłumaczenie cytatu z depeszy Tarnowskiego do Czernina z 4 kwietnia 1917 (No. K, HHStA, PA, kt. 1047 P.A. I.); opublikowane w: Václav Horčička, Hrabia Adam Tarnowski z Tarnowa jako austro-węgierski ambasador w Stanach Zjednoczonych Ameryki (1917) w: „Dzieje Najnowsze”, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2011, rocznik 43, nr 3, s. 57; po zerwaniu stosunków Tarnowski próbował kontynuować misję nieformalnie, co Czernin zaakceptował, ale Lansing odrzucił; – depesza Tarnowskiego do Czernina (via Sztokholm) z 4 kwietnia 1917 (doręczona 5 kwietnia) – No. I (Stockholm 105, HHStA, PA, kt. 1047 P.A.I.) – tamże, s. 57-58.
↑„Austria poszła wbrew radom obydwu Tarnowskich, a więc nie mamy za sobą rządu, gdy zaś społeczeństwa nie zdobędziemy, powinniśmy się cofnąć. […] Zgodziłem się w rozmowie z Adamem Tarnowskim, że obecnie jedyną naszą szansą jest, aby mocarstwa centralne zostały potłuczone. Zbytnie ich zwycięstwo jest naszym grobem, jak rozkład Rosji (nie caratu, ale Rosji demokratycznej).” – Władysław Leopold Jaworski, Diariusz 1914-1918 w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, zapis z 29 sierpnia 1917 s. 214.
↑Według Tarnowskiego Wiedeń nie godząc się na niezależność Królestwa Polskiego, ani na zależność tylko od Niemiec i dążąc do uczynienia z niego kondominium austriacko-niemieckiego przy wsparciu Francji i Anglii przy kongresie „liczy na swoją przegraną.” – Władysław Leopold Jaworski „Diariusz 1914-1918” w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, zapis z 18 września 1916, s. 127.
↑Powód zatajania prognoz przez Tarnowskiego przed ks. Zdzisławem Lubomirskim wyjawił premier Jan Kucharzewski: „Kucharzewski mówił dużo Srokowskiemu o regentach. Rezultat ujemy. Najgorsze to, że wobec plotkarstwa Zdzisława Lubomirskiego rząd musi konspirować przed nim najważniejsze rzeczy.” – Władysław Leopold Jaworski „Diariusz 1914-1918” w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, zapis z 24 maja 1918, s. 262.
↑Adam Tarnowski miał wiarą w zwycięstwo Niemiec na wschodzie w I wojnie światowej wpłynąć na Radę Regencyjną i rząd Steczkowskiego. – Janusz Pajewski, Wokół sprawy polskiej Paryż – Lozanna – Londyn 1914-1918, Wydawnictwo Poznańskie, 1970, Poznań, s. 80-81, tamże na s. 227: o doradzeniu Tarnowskiemu i przedstawicielowi Austro-Węgier w Warszawie Leopoldowi Andrianowi von Warburg w czerwcu 1918 r. przez przedstawiciela Niemiec zmodyfikowania stanowiska względem Narodowej Demokracji, kwestii odszkodowań, sukcesów wojennych w Galicji i przekazania poufnych zapewnień kluczowym politykom niepodejrzewanym o sympatie proniemieckie.
↑Ówczesne Królestwo Polskie dzieliło się wówczas na Generalne Gubernatorstwo Warszawskie – zależne od Berlina, i Lubelskie – zależne od Wiednia, – za: „Encyklopedia Powszechna PWN”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1974, tom 2, s. 36.
↑„Zdziś [Lubomirski] myśli o Adamie Tarnowskim” – Maria Lubomirska, „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2002 (I wyd. dodruk), zapis z wtorku 15 października 1918, s. 688-689, cytat ze s. 689. Z niezdolności przewodniczącego Radzie Regencyjnej Zdzisława Lubomirskiego do powołania Tarnowskiego nawet na najskromniejsze stanowisko, można sądzić, że był potrzebny jako wpływowy pośrednik między Warszawą a Wiedniem, z tej racji rozgrywany jako wieczny kandydat, natomiast jako decydent pożądany nie był. – vide: „Młynarski twierdzi, że Zdzisław Lubomirski popiera Adama Tarnowskiego na premiera. Mówiłem już nieraz moje zdanie. Adam Tarnowski jest lepszy od Zdzisława Lubomirskiego, ale wnet się zerżnie i sam Zdzisław Lubomirski będzie go podkopywał.” – Władysław Leopold Jaworski „Diariusz 1914-1918” w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, zapis z dnia 1 sierpnia 1917, s. 209.
↑Być może także z tego powodu, że kariery osób z jego środowiska były traktowane jako konkurencja, np. odrzucenie kandydatury ks. Janusza Radziwiłła na stanowisko ministra spraw zagranicznych w r. 1926 przez premiera Kazimierza Bartla. Próby usunięcia ze stanowiska wojewody poznańskiego Adolfa Bnińskiego etc. Józef Piłsudski ocenił w rozmowie z ks. Zdzisławem Lubomirskim obecność konserwatystów we władzach: „Nie ma was”; – „Bunt Młodych” nr 11 z 25 czerwca 1936, cytat za: „Józef Piłsudski o państwie i armii”, „Tom II – W świetle wspomnień i innych dokumentów.[Aneks]”, s. 146-150.
↑O spotkaniu Adama Tarnowskiego z Józefem Piłsudskim w Belwederze w początku października 1919 r. – Wacław Jędrzejewicz, Janusz Cisek, „Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935”, Tom II 1918-1926, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1994, s. 107.
↑Maria Lubomirska „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1997 (I wyd.), 2002 (I wyd. dodruk), s. 716; wspomina o tym pod datą 14 listopada 1918, zatem zakup nastąpił jakiś czas przed tą datą.
↑Maria Tarnowska „The Future will tell”; tłumaczenie Iwony Zofii Żółtowskiej, redakcja Andrzeja Żółtowskiego pt. „Wspomnienia”, Krajowa agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 100.
↑W Świerżach w czasach II Rzeczypospolitej gościł dyplomatów, m.in. konsula brytyjskiego, stamtąd też ewakuował się wraz z żoną w stronę Wisły 24 września 1939 początkowo do Jesionki Ruskiej, koło Milanowa, zapewne dlatego iż folwark w tej miejscowości był posagiem żony Marii. Do Świerży wrócili po wycofaniu się Armii Czerwonej za Bug. – Maria Tarnowska „Wspomnienia”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, na s. 111-113.
↑List Adama Tarnowskiego z Wiednia z 17 kwietnia 1919 do I. Paderewskiego, sygnowany jako poufny, rękopis (T. 775 k. 60-64), opublikowany w całości w: „Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego” (pod redakcją Haliny Janowskiej, Tadeusza Jędruszczaka, Czesława Madajczyka i Witolda Stankiewicza, w opracowaniu Witolda Stankiewicza i Andrzeja Pibera), wyd. Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, druk. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, tom II (lata 1919-1921), s. 98-100.
↑Wzmianki w odpowiedzi Tarnowskiego z 4 października 1919 (T. 833, k.2.), załączone do listu Wł. Wróblewskiego z 5 października 1919 (T. 833 k. 1.), w: „Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego” (pod redakcją Haliny Janowskiej, Tadeusza Jędruszczaka, Czesława Madajczyka i Witolda Stankiewicza, w opracowaniu Witolda Stankiewicza i Andrzeja Pibera), wyd. Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, druk. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, tom II (lata 1919-1921), s. 344-345.
↑List – oryginał rękopiśmienny (T. 833 k. 2.) i koncept rękopiśmienny (T 833 k. 3-4.), opublikowane w: „Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego” (pod redakcją Haliny Janowskiej, Tadeusza Jędruszczaka, Czesława Madajczyka i Witolda Stankiewicza, w opracowaniu Witolda Stankiewicza i Andrzeja Pibera), wyd. Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, druk. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, tom II (lata 1919-1921), s. 345-347; o zgodzie Tarnowskiego na modyfikacje konceptu proponowane przez Wł. Wróblewskiego, tamże, s. 344.
↑Telegram I. Paderewskiego z 14 października 1919 (T. 833 k. 5.), wzmiankowany w: „Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego” (pod redakcją Haliny Janowskiej, Tadeusza Jędruszczaka, Czesława Madajczyka i Witolda Stankiewicza, w opracowaniu Witolda Stankiewicza i Andrzeja Pibera), wyd. Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, druk. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, tom II (lata 1919-1921) s. 344.
↑Mieczysław Jałowiecki „Na skraju Imperium i inne wspomnienia”, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa, 2014, części pt. „Wolne Miasto” rozdział „Komisarze”, str. 559.
↑„Po paru poufnych naradach w Klubie myśliwskim w Warszawie, z radcami MSZ, ludźmi mi życzliwymi, panem Kajetanem Morawskim i panem Tadeuszem Jackowskim, przedstawiłem Skulskiemu oraz Bertoniemu z ministerstwa Spraw Zagranicznych opinię o ewentualnych moich następcach. Hrabia Adam Tarnowski, długoletni ambasador austro-węgierski, był moim zdaniem najlepszym kandydatem na to stanowisko. Jego pozycja towarzyska i świetna znajomość Niemców zapewne wyrobiłyby mu należyty autorytet wśród gdańszczan.” Dalszymi kandydatami byli Michał Benisławski i Leon Janta-Połczyński; – Mieczysław Jałowiecki „Na skraju Imperium i inne wspomnienia”, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa, 2014, części pt. „Wolne Miasto” rozdział „Komisarze”, str. 563. Tam też na str. 563-564 o prośbie Tarnowskiego by Mieczysław Jałowiecki przejściowo lub stale był zastępcą komisarza, o tymczasowym nieprzyjęciu przez premiera Leopolda Skulskiego dymisji Mieczysława Jałowieckiego ze stanowiska delegata i sprawowaniu przez niego funkcji w zastępstwie komisarza, a na str. 365 o zapytaniu Mieczysława Jałowieckiego przez sir Reginalda Towera Wysokiego Komisarza Ligi Narodów w Gdańsku: „kiedy i kogo Polacy wyznaczą w końcu na to stanowisko” .
↑Mieczysław Jałowiecki „Na skraju Imperium i inne wspomnienia”, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa, 2014, części pt. „Wolne Miasto” rozdział „Komisarze”, str. 567.
↑Mieczysław Jałowiecki „Na skraju Imperium i inne wspomnienia”, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa, 2014, części pt. „Wolne Miasto” rozdział „Komisarze”, str. 568-569.
↑Andrzej Garlicki „Józef Piłsudski 1867-1935”, Wydawnictwo Znak 2008, s. 559.
↑„Bunt Młodych” nr 11 z 25 czerwca 1936, cytat za: „Józef Piłsudski o państwie i armii”, „Tom II – W świetle wspomnień i innych dokumentów.[Aneks]”, s. 146-150.
↑Wacław Jędrzejewicz, Janusz Cisek „Kalendarium życia Józefa Piłsudskiego 1867-1935”, Tom III 1926-1935, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1994, s. 20.
↑Była to próba dopisania programu sanacji do przeprowadzonego zamachu majowego, który pierwotnie takiego skrystalizowanego programu nie posiadał, chociaż Józef Piłsudski wielokrotnie krytykował objawy zepsucia państwa. – Andrzej Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1989, Czytelnik, s. 375.
↑Do spotkania Piłsudskiego ze Zdzisławem Tarnowskim doszło 20 lipca1927, a do zjazdu w Dzikowie 14-16 września 1927. – Andrzej Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1989, Czytelnik, s. 446, 451.
↑Nie doszło, gdyż Józef Piłsudski czekał na rzeczywiste wsparcie konserwatystów, a Zdzisław Tarnowski czekał na skierowanie polityki państwa w kierunku zgodnym z oczekiwaniami konserwatystów; – Andrzej Garlicki „Józef Piłsudski 1867-1935”, Warszawa: Czytelnik, 1989, s. 372-373, 375-376.
↑M.in. przed wyborem na prezydenta Ignacego Mościckiego przekazał groźbę: „Bartel każe wam powiedzieć, że w razie komplikacji z wyborem prezydenta Piłsudski gotów jest wycofać się do Sulejówka, a Warszawę zostawić na łasce tłumów”. – Andrzej Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa: Czytelnik, 1989, s. 382; Wydawnictwo Znak, 2008, s. 573. Groźba ta odnosiła się do grupy posła Edwarda Dubanowicza. – tamże, s. 375.
↑„Kajetan Morawski, powołując się na opinię Adama Tarnowskiego, wysokiego rangą dyplomaty austriackiego, pisze nawet, że «pod względem przygotowania i kwalifikacji urzędników biło nasze ministerstwo w tym okresie dawny austro-węgierski Ballplatz».” – Piotr Łossowski, „Dyplomacja polska 1918-1939”, Oficyna Wydawnicza Aspra+JR, Warszawa 2001, s. 35.
↑Następni wymienieni to: Zdzisław Lubomirski, Maurycy Stanisław Potocki i Janusz Radziwiłł, czemu towarzyszy informacja, iż tylko Januszowi Radziwiłłowi udało się uzyskać od Göringa po naradzie z Himmlerem obietnicę, „że dzieci od 14 do 18 lat nie będą do robót w Niemczech zawlekane.” – „Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego” (pod redakcją Haliny Janowskiej, Tadeusza Jędruszczaka, Czesława Madajczyka i Witolda Stankiewicza, w opracowaniu Witolda Stankiewicza i Artura Leinwanda), wyd. Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, druk. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, tom III (lata 1935-1940), s. 351. Wcześniej wymienieni jako stawiający sobie cele polityczne: Władysław Studnicki (protektorat) i Adam Ronikier (Rada Główna Opiekuńcza i ograniczony samorząd). – tamże, s. 350-351.
↑Maria Tarnowska „Wspomnienia”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 90.
↑Maria Tarnowska „Wspomnienia”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 137.
↑Maria Tarnowska „Wspomnienia”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 218.
↑Próbujący dokonać aresztowania oficer usłyszał: „Oświadczam panu, że nie wyjdę stąd z własnej woli. Jestem stary i schorowany. Nie zamierzam dogorywać w więzieniu.” Po czym Adam Tarnowski odmówił ubrania się i powiedział: „Już mówiłem nie ruszę się z tego fotela. Jeśli chcecie mnie zabrać musicie użyć siły. A teraz proszę opuścić pokój, bo jestem zmęczony.” – Maria Tarnowska, Wspomnienia, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 236-237.
↑Wojciech Roszkowski, Najnowsza historia Polski, 1914-1945, Świat Książki, Warszawa 2003, s. 626.
↑Maria Tarnowska „Wspomnienia”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 238-244. W tym czasie Adam starał się w Krakowie o uwolnienie żony. – Tamże, s. 249.
↑Maria Tarnowska „Wspomnienia”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 250, 265, 268.
↑Adam Tarnowski miał intuicję albo informacje, bo w dniu jego śmierci nadeszło kanałami dyplomatycznymi ostrzeżenie o zamiarze aresztowania jego żony Marii natychmiast po powrocie do Polski. – Maria Tarnowska „Wspomnienia”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 269.
↑Maria Tarnowska „Wspomnienia”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, s. 268.
Jerzy Gaul „Polonika w archiwum parlamentu w Wiedniu. Archiwum Izby Posłów Rady Państwa 1861-1918. – Polonika im Parlamentsarchiv Wien. Archiv des Abgecordnetenhauses des Reichsrats 1861-1918”, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2014, s. 583, pozycja 2011.
Andrzej Garlicki, Józef Piłsudski 1867-1935, Warszawa 1989, wyd. „Czytelnik”, s. 372-374, 376, 382;Wydawnictwo Znak, 2008, s. 559, 561, 564, 573.
Jan Gawroński, „Dyplomatyczne wagary”, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1965, s. 6-7.
Władysław Leopold Jaworski „Diariusz 1914-1918” w wyborze i opracowaniu Michała Czajki, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, s. 10, 28, 91, 92, 102, 103, 127, 134-137, 147, 150, 153, 154, 169, 183, 198, 200-205, 208-210, 212-219, 221-227, 230, 232, 233, 235-237, 241, 252, 254-256, 258, 261-263, 267-269, 271, 278, 286, 288.
Václav Horčička „Hrabia Adam Tarnowski z Tarnowa jako austro-węgierski ambasador w Stanach Zjednoczonych Ameryki (1917)” w: „Dzieje Najnowsze”, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2011, rocznik 43, nr 3, s. 43-60, w tym streszczenie w języku angielskim s. 59-60.
Maria Lubomirska (redakcja i przedmowa – Janusz Pajewski, przypisy – Aleksandra Kosicka-Pajewska) „Wspomnienia ks. Marii Zdzisławowej Lubomirskiej”, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1997 (I wyd.), 2002 (I wyd. dodruk), s. 107, 152, 164, 167, 291-293, 337, 346-347, 360-361, 429, 436, 459, 465, 471, 506, 508-512, 515, 517, 518, 532-, 537, 538, 550, 552, 557, 558, 561, 562, 578, 580, 583, 605, 611, 615, 617, 628, 653, 670, 675, 689, 716.
Victor S. Mamatey „The United States and East Central Europe. A Study in Willsonian Diplomacy and Propaganda”, wyd. Princeton University Press, Princeton, New Jersey 1957, s. 54-55, 67-68, 91, 105, 326.
Janusz Pajewski, Wokół sprawy polskiej Paryż – Lozanna – Londyn 1914-1918, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1970, s. 80-81, 227.
Janusz Pajewski, Pierwsza wojna światowa 1914-1918, PWN, 1991, s. 346, 349, 391, 552, 595-599, 604, 646, 772.
Tadeusz Paweł Rutkowski „Stanisław Kot 1885-1975. Biografia Polityczna”, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2000, s. 56, 59, 219, 284, 342.
Maria Tarnowska „The Future will tell”; tłumaczenie Iwony Zofii Żółtowskiej, redakcja Andrzeja Żółtowskiego pt. „Wspomnienia”, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 2002, kontekst passim, o jej mężu Adamie Tarnowskim na s. 32-33, 43, 53-57, 67, 70-71, 75, 78-85, 96-97, 111-112, 137, 148-149, 152-153, 162, 170, 181, 202, 203, 215-217, 236-238, 249-250, 265, 268.
