Żołnierze brygady brali udział w operacji „Ostra Brama”. W lipcu 1944 brygada liczyła około 360 partyzantów[2]. Walczyli pod Mejszagołami, a następnie w składzie 2 Zgrupowania wyruszyła na Wilno. Chorego dowódcę, który udał się do żony do Wilna, zastępował por. Józef Romejko ps. „Klin”. O świcie 18 lipca 1944, w Puszczy Rudnickiej, 36 Brygada Armii Krajowej została rozbrojona przez zmotoryzowane oddziały Armii Czerwonej[3].
Formowanie i zmiany organizacyjne
Na przełomie lutego i marca 1944, na podstawie rozkazu Komendy Okręgu „Wiano”, komendant inspektoratu BC mjr Mieczysław Potocki ps. „Węgielny” przystąpił do organizowania brygad partyzanckich na terenie inspektoratu. Brygady powstawały na bazie oddziałów partyzanckich (leśnych). Zalążek oddziału stanowiło kilku lub kilkunastu żołnierzy ruchu oporu, którzy w oznaczonym przez dowódcę oddziału dniu i godzinie zabierali z zakonspirowanej skrytki przygotowaną broń i wyruszali do lasu na zbiórkę. Taki oddział powiększał swój stan osobowy i zasoby uzbrojenia, a po osiągnięciu liczby 200–250 ludzi otrzymywał, na wniosek inspektora, nazwę i numer brygady[4].
W lutym w obwodzie święciańskim utworzono oddział partyzancki „Żejmiana”, z czasem przemianowany na 36 Brygadę „Żejmiana”. Jej dowódcą został por. Witold Kiewlicz ps. „Wujek”[5].
Działania brygady
Działania brygady w czasie Akcji „Burza”
Akcję „Burza” na terenie Inspektoratu BC Okręgu Wilno Armii Krajowej rozpoczął 1 lipca 1944 z własnej inicjatywy dowódca Zgrupowania mjr Mieczysław Potocki ps. „Węgielny” stacjonujący wtedy wraz ze swoim sztabem w Oszmianach[6]. Brygada „Żejmiana” uzupełniała stany osobowe. W tym czasie mocno wzrósł napływ ochotników. Zgłaszali się oni przeważnie bez uzbrojenia. Ponieważ jednak w ostatnich walkach 2 Zgrupowanie zdobyło dość dużo broni, można było przyjmować rekrutów i wcielać ich do oddziałów[7].
Między 5 a 7 lipca przeprowadził on kilka potyczek koło Santoki z wycofującymi się oddziałami niemieckimi. 6 lipca stoczyła bitwę pod Drużylami na szosie niemenczyńskiej z oddziałem samochodów pancernych. Walka trwała koło godziny[8].
↑Nazwa „brygada” określała stopień samodzielności partyzanckiej danego oddziału. Na samodzielność pozwalał pewien minimalny stan (około 300 ludzi) i to była dolną granicą pojęcia „brygada”. Granica górna, określona względami swobody ruchu i manewrowania w walkach na tyłach nieprzyjaciela, wynosiła około 1000 ludzi[1].
Komisja Historyczna Polskiego Sztabu Głównego w Londynie: Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. Armia Krajowa. T. III. Londyn: Instytut Historyczny im. Generała Sikorskiego, 1950.
Zygmunt Boradyn, Andrzej Chmielarz, Henryk Piskunowicz: Z dziejów Armii Krajowej na Nowogródczyźnie i Wileńszczyźnie (1941–1945). Radom: Ośrodek Kształcenia i Doskonalenia Kadr, 1997. ISBN 8390716803.
