Rosario de Acuña y Villanueva, nada en Madrid o 1 de novembro de 1850 e finada en Xixón o 5 de maio de 1923, foi unha escritora, pensadora e xornalista española.[1] Considerada xa na súa época como unha das máis avanzadas vangardistas no proceso español cara a igualdade social da muller e o home; así como dos dereitos dos máis débiles en xeral. Nada nunha familia emparentada coa aristocracia[nota 1], mostrouse dende moi pronto como unha muller íntegra, creativa e indomable. O seu talante librepensador de ideoloxía republicana e a súa curta pero valente e provocadora produción teatral, convertérona nunha figura polémica e en obxectivo das iras dos sectores máis conservadores da España da segunda metade do século XIX e primeiro cuarto do século XX.[2][3]
Traxectoria
Filla única de Dolores Villanueva y Elices e de Felipe de Acuña y Solís, de rancio avoengo aristocrático e descendente do Bispo Acuña, famoso líder comuneiro.[nota 2] O seu nacemento, segundo as fontes anteriores a 2000, ocorreu na localidade de Pinto, pobo próximo a Madrid, en 1851, e segundo investigacións do profesor Fernández Riera publicadas en 2005, na rúa de Fomento da capital española, en 1850.[4][5] O ilustrado ambiente familiar, e unha grave afección ocular, fomentaron unha personalidade culta, sensible e cunha forte base intelectual (intensificada pola tutela paterna). Con apenas dezasete anos, viaxou ao estranxeiro, visitando a Exposición Universal de París (1867) e máis tarde residiu unha tempada en Roma, onde o seu tío, Antonio Benavides, era embaixador español.
A súa primeira colaboración xornalística documéntase en 1874, en La Ilustración Española y Americana, e o seu bautismo literario ocorreu o 12 de xaneiro de 1875, data en que se estreou no Teatro del Circo, en Madrid, a súa primeira obra de teatro, Rienzi el tribuno —unha alegación contra a tiranía- cando a autora aínda non cumprira os vinte e cinco anos de idade.[nota 3][6] Non só o público asistente, senón tamén críticos como Clarín ou dramaturgos como José Echegaray ou Núñez de Arce, déronlle o seu aplauso e bendición; non en balde, a obra era unha chamada á liberdade, e a nova autora -unha muller- pechaba filas no grupo da intelectualidade liberal española do momento.[7]
O novo Rosario de Acuña (cara a 1876).
Dous meses despois da súa brillante estrea teatral, casou con Rafael de la Iglesia y Auset, mozo da burguesía madrileña e tenente de Infantaría. Antes de rematar ese ano de 1875 trasladáronse a Zaragoza, destino militar do marido de Rosario, aínda que pronto retornarían a Madrid. Continuou Rosario o seu labor como dramaturga e o 27 de novembro de 1878 estreou na mencionada capital aragonesa o seu segundo drama Amor a la patria (asinado co pseudónimo "Remigio Andrés Delafón"). E dous anos despois, o 6 de abril de 1880, estreou no Teatro Español de Madrid Tribunales de venganza.[8]
Nese período,[nota 4] o seu matrimonio fórase descompoñendo, ata que a reiterada infidelidade do seu esposo levouna a tomar a decisión de abandonalo, algo inconcibible na España daquel momento. Outro golpe importante foi a morte do seu pai en xaneiro de 1883.
Como xornalista, Rosario desenvolveu todo un programa de denuncia contra a desigualdade social entre a muller e o home e contra a institución que "non só o permitía senón que o alimentaba", tarefa na que destacaron desde 1884 as súas colaboracións con Las Dominicales del Libre Pensamiento, semanario madrileño fundado e dirixido por Ramón Chíes, e formando fronte con Ángeles López de Ayala. Ese espírito belixerante (ou inconcibible, ou lúcido, ou valente, ou endemoñado, en función de quen puxese o adxectivo) achegouna á intelectualidade progresista española masculina, converténdose na primeira muller á que o Ateneo de Madrid dedicou unha velada poética. Ocorreu na primavera de 1884 e aínda que o acto en si non pasou dunha sinxela lectura poética, non tardou en converterse noutro episodio provocativo para uns e emblemático para os opostos. A súa produción, tanto creativa como xornalística, fora aumentando. Nese período central da súa vida son moi habituais as colaboracións nos principais diarios (El Imparcial, El Liberal) e revistas españolas (Revista Contemporánea, Revista de España). Autora coñecida e recoñecida participou nos sectores sociais e culturais afíns ao libre pensamento que apoiaban os republicanos, con proposicións tan conflitivas como a separación da Igrexa e o Estado. Nesa mesma liña, con 35 anos, Rosario ingresou nunha logia masónica, a Constante Alona de Alacant, co nome simbólico de «Hipatia», que aparecerá dende entón en moitos dos seus escritos;[9][10] o acto da súa iniciación en dita logia celebrouse o 15 de febreiro de 1886.[10] Tamén estivo vinculada á loxa Hijas del Progreso de Madrid en 1888 e á logia Jovellanos de Xixón a partir de 1909.[10] Nos últimos anos da década de 1880 despregou unha grande actividade viaxando por Galicia, Asturias, Andalucía e o Levante español.
O escándalo de El padre Juan
No limiar da última década do século XIX, Rosario de Acuña deu a luz o seu drama máis valente e dende logo o máis famoso por atrevido e escandaloso.[11][nota 5] Como ningunha compañía estable atrevíase a polo en escena, a autora creou a súa propia compañía, alugou o Teatro Alhambra de Madrid, e estreou El padre Juan en abril de 1891, resultando clamorosos o éxito e o escándalo. Obra anticlerical por antonomasia, acusando á Igrexa católica de institución "manipuladora e modeladora de conciencias" e botando por terra boa parte dos intocables alicerces da sociedade burguesa.[7][nota 6]
Pero a pesar de superar a censura previa e contar co permiso pertinente, o gobernador de Madrid ordenou clausúraa do teatro e a interrupción das funcións. Rosario decide entón abandonar a capital de España e fai unha breve viaxe por Europa. Ao seu regreso, Rosario trasladou a súa residencia ao pobo de Cueto, nos arredores de Santander. Acompañárona, ademais da súa nai, Carlos Lamo Jiménez —un mozo que coñecera en Madrid en 1886 e que xa nunca a abandonaría— e a irmá deste, Regina.[12]
Unha granxa avícola e unha casa fronte ao mar
Rosario de Acuña, amante do campo e da natureza, chegou a converterse nunha experta en avicultura e unha auténtica innovadora na súa época. Acudindo á primeira Exposición de Avicultura, celebrada en Madrid en 1902, e publicado no diario El Cantábrico de Santander unha colección de artigos técnicos sobre este primitivo recurso agrario, chegou a recibir unha medalla polos seus estudos prácticos, investigacións e labor de difusión da industria avícola, como unha formulación de alternativa para a muller rural.[13]
En 1905, falece a súa nai en Santander, e Rosario escribe un soneto dedicado a ela, que incluirá no testamento que redactou en 1907, co expreso desexo de colocalo sobre unha laxa, xunto á tumba onde descansaban os seus restos. A dedicatoria completa dicía: "A mi madre, Dolores Villanueva, viúda de Acuña, aquí yacente desde 1905"[14]
Despois de que os donos da leira santanderina en que montara a granxa rescindísenlle o contrato —sometidos quizais a presións das forzas conservadoras—, Rosario trasladouse á veciña Asturias e, co apoio do Ateneo-Casino Obrero de Gijón, iniciou en 1909 a construción sobre un cantil da súa solitaria casa en "La Providencia" (Xixón), na que habitaría xa desde 1911 até a súa morte.
Exilio e testamento
Instalada en "La Providencia", Rosario desataría de novo a furia en todos os estamentos convencionais da España profunda e retrógrada, coa publicación dun artigo que lle envía a Luís Bonafoux, editor en París do xornal O Internacional («L'Internationale»), no que mostra a súa indignación e ironiza o suceso ocorrido en Madrid, apuntado no Heraldo de Madrid do 14 de outubro de 1911, á mantenta dos insultos dun grupo de estudantes a universitarias da Universidade Central[nota 7], artigo que, reproducido tamén no Progreso de Barcelona do 22 de novembro de 1911, causou tal escándalo que desatou unha folga masiva de estudantes.[nota 8][nota 9] Para maior oprobio da Historia de España, o goberno decidiu tomar partido ao lado dos folguistas —esta vez si— expondo o procesamento de Rosario de Acuña. Ante a perspectiva de ir a prisión, Rosario de Acuña tivo que exiliarse en Portugal, coincidindo coa instauración da república lusa. Pouco máis de dous anos despois, en 1913, regresou do exilio grazas ao indulto proposto para ela polo conde de Romanones (que 'xustificou' o perdón con estas palabras: "Rosario de Acuña, que debe ter máis anos que un palmar, ten que volver á Patria, porque é unha figura que a honra e enaltece").[16] A última labazada aos prexuízos sociais e as imposicións da tradición española, quedou escrita no testamento de Rosario:
Habiéndome separado de la religión católica por una larga serie de razonamientos derivados de múltiples estudios y observaciones, quiero que conste así, después de mi muerte, en la única forma posible de hacerlo constar, que es no consintiendo que mi cadáver sea entregado a la jurisdicción eclesiástica testificando de este modo, hasta después de muerta, lo que afirmé en vida con palabras y obras, que es mi desprecio completo y profundo del dogma infantil y sanguinario, cruel y ridículo, que sirve de mayor rémora para la racionalización de la especie humana".[17]
Rosario de Acuña Testamento
Morreu por mor dunha embolia cerebral na súa casa de «La Providencia» o 5 de maio de 1923, e foi enterrada no Cemiterio Civil de Xixón. Nos diarios daquelas datas, como El Noroeste, quedou noticia de que a manifestación do pobo asturiano foi extraordinaria.[15]
O primeiro de maio de 1923, nunha reunión cos obreiros xixoneses do Ateneo da cidade, fora última vontade de Rosario a representación, como recordo póstumo, da súa obra El padre Juan, "censurada polo Goberno Español por considerala racionalista".[18] Como tal desexo, foi posta en escena pola Sección Artística Obrera del Ateneo e representada no Teatro Robledo de Xixón. Como o Cid Campeador, astuto e mítico home hispano, Rosario de Acuña, derrotou aos seus inimigos unha vez máis, mesmo despois de morta.[15][18][19][20]
Obra
A obra total de Rosario de Acuña, moi extensa, abarca na práctica a maior parte de xéneros de creación escrita.[21] Moi importante foi durante a súa vida o escandaloso éxito da súa obra teatral, pero non é menor a calidade de boa parte da súa produción.[22] Poden destacarse a modo testemuñal:[23]
Teatro
Portada do drama tráxico Amor a la patria (1877). Imprenta de José Rodríguez, Madrid.
Rienzi el tribuno (1876)
Amor a la patria: drama tráxico nun acto e en verso (1877)
Tribunales de venganza (1880)
El padre Juan (1891)
La voz de la patria (1893)
Poesía
La vuelta de una golondrina (1875)
Ecos del alma (1876)
Morirse a tiempo: ensayo de un pequeño poema imitación de Campoamor (1879)
Sentir y pensar (1884)
Libros didácticos
La casa de muñecas (1888)
Un certamen de insectos (1888)
La herencia de las fieras. Misterios de un granero (1890)
Ensaio
Influencia de la vida del campo en la familia (1882)
El lujo de los pueblos rurales (1882)
¡Ateos! (1885)
Consecuencias de la degradación femenina (1888)
Avicultura. Colección de artículos (1902)
Outros
Un ramo de violetas, Francia: Imp. Lamiguére, (1873)
Cosas mías (1917)
Artículos y cuentos, Xixón: Ateneo Obreiro de Xixón, 1992
Obras reunidas, Oviedo, KRK Ediciones, 2007
Testemuños
"Ella ha abordado todos los géneros de la literatura, la tragedia, el drama histórico, la poesía lírica, el cuento, la novela corta, el episodio, la biografía, el pequeño poema, el artículo filosófico, político y social, y la propaganda revolucionaria."
"Dichosa usted, señora, que puede brillar entre los hombres por su talento, y entre las mujeres buenas por su bondad. Natural es, por consiguiente, que merecer el afecto de usted, alegre y envanezca a su respetuoso y apasionado amigo y servidor."
En Asturias, o Instituto Asturiano de la Mujer promove a Escuela Feminista Rosario Acuña.[24]
Tras varios intentos iniciais de fundacións masónicas en Asturias, dende o 1 de maio de 2004 estableceuse en Xixón a "Logia Rosario de Acuña", dependente da Orde del Gran Oriente de Francia.[25]
Epónimos de centros educativos
Xa a finais do século XX a súa vella casa do cantil foi convertida en Escola Taller Municipal e dedicóuselle un IES en Xixón, onde anualmente convócase o "Premio para trabajos de investigación de calidad en Asturias" que leva o seu nome.[26]
Notas
↑Fernández de Bethencourt (1901). Historia genealógica y heráldica de la Monarquía Española. Casa Real y Grandes de España. Madrid. A relación de Rosario coa nobreza trúncase dous xeracións antes, pois o seu avó era o segundoxénito de Juan Plácido de Acuña, IX Señor de la Torre de Valenzuela e da Casa Solar de Largacha, título estes que herdaría o primoxénito, quedando a rama paterna de dona Rosario lonxe da sucesión.
↑Neta dun médico e naturalista por parte materna e pola paterna, dun "fillo do X Señor de la Torre de Valenzuela, unha das ramas coas que a familia Acuña exercía o señorío en boa parte das terras de Jaén".
↑Durante o que na súa maior parte Rosario viviu no retiro apacible de "Villa Nueva", a súa casa de Pinto, ás aforas de Madrid.
↑A experiencia desta obra a convertería nunha muller do teatro tal como se entende na actualidade, pois encargouse da produción, os escearios e o vestiario, alugou o teatro e dirixiu a obra, ademáis de ser a autora do texto e da posta en escea.
"Todas las religiones llevan en sí un fondo de verdad divina. En todas se habla de la inmortalidad del alma, todas ellas persiguen un mismo fin, todas pretenden conocer a Dios y sumarse a Él. No hay, pues, ninguna despreciable, ni ajena a la capacidad pensante de la especie humana".
Rosario de Acuña y Villanueva
↑Enciclopédia biográfica. 2000. Seis mozas, dúas españolas, dúas francesas, unha alemá e unha americana, alumnas da cátedra de Literatura General y Española en la Universidad Central, foron agredidas verbalmente por algúns dos seus compañeiros. Outras fontes din que foron apedradas.
↑Os biógrafos de Rosario seleccionan parágrafos deste grosor, entendido como grosería:
"Nuestra juventud masculina no tiene nada de macho; como la mayoría son engendros de un par de sayas la de la mujer y la del cura o el fraile y de unos solos calzones los del marido o querido resultan con dos partes de hembra: o por lo menos hermafroditas por eso casi todos hacen a pluma y a pelo. Tienen, en su organismo, tales partes de feminidad, pero de feminidad al natural, de hembra bestia que sienten los mismos celos de las perras, las monas, las burras y las cerdas, y ¡hay que ver cuando estas apreciables hembras se enzarzan a mordiscos; las peloteras suyas son feroces...!"[15]
↑«Jarca, harca o harka», forza indíxena irregular no protectorado español de Marrocos; térmo que tamén se usa despectivamente.
↑Sobre a relación de respecto e comuñón que puido haber entre Rosario e Galdós, pode resultar orientadora esta carta, publicada en El País de Madrid, o 24 de outubro de 1909.
Excmo. Sr. D. Benito Pérez Galdós.
Respetable maestro:
He leído y meditado durante varios días su noble y valiente manifiesto al país; contesto el párrafo suyo que dice:
«Me lanzo a esta temeraria invocación esperando que a ella respondan todos los españoles de juicio sereno y gallarda voluntad, sin distinción de partidos, sin distinción de doctrinas y afectos, siempre que entre éstos resplandezca el amor a la patria, así los que hacen vida pública como los que viven apartados de ella»
Aunque a juicio mío, hace mucho tiempo somos el ratón que tiene el leopardo inglés entre sus garras, destinados irremisiblemente –por ser nación sin virilidad ni cultura- a colonia protegida del sajón, mi alma latina se revela contra toda desesperanza y aun imagino posible un retorno a la personalidad ibérica, aunque para ello fuese preciso nadar en sangre.
Por mi patria y por mi raza, por la justicia y por la humanidad, los grandes soles de que son satélites las almas conscientes, le ofrezco a usted mi vida y mi alma: mándeme hacer lo que sea preciso; si mi viejo cuerpo sirve para ser acribillado, dígame dónde he de ponerme; si mi palabra escrita vale para fustigar la cobardía de las masas, dígame dónde he de escribir. Allí donde me mande sabré trabajar, sufrir y morir, como me lo ordena mi condición de española y de racional.
Quedo a sus órdenes su atenta lectora.
Rosario de Acuña y Villanueva, Santander, octubre 1909
↑Fernández Riera, Macrino (2009). "Rosario de Acuña y Villanueva". Rosario de Acuña y Villanueva: Una vida entregada a la búsqueda de la Verdad. Consultado o 25 de decembro de 2014.
.jpg)
