Palestinako errabinoak

Palestinako errabinoen historiak israeldarrak hartzen ditu bere baitan, Batzar Nagusiaren (Anshei Knesset HaGedolah) garaitik gaur egungo garaietaraino, baina batez ere Lur Santuan bizi izan ziren eta Mishna eta haren iruzkina, Jerusalemgo Talmuda, sortu zituzten lehen jakintsu juduei egiten dio erreferentzia. Garai talmudikoan eta ondoren Geonimen garaian, palestinarrek eragina izan zuten Sirian eta Egipton, eta Babiloniako agintariek eragina izan zuten Irakeko eta Irango juduengan[1]. Jerusalemgo Talmuda ez zen Babiloniako Talmudaren aurka autoritarioa izan; Palestinako errabinoek garatutako liturgia, berriz, Europa osoko ia komunitate askenazi guztien minhagaren oinarri bihurtu zen[2].

XI. mendean, gurutzatuen etorrerarekin, Lur Santuko populazio judua gutxitzen hasi zen. XVI. menderako, Palestinako errabinoek Israelgo Lurraldea juduen ikaskuntzaren gune bihurtu zuten berriro. Hain ziren esanguratsuak, non antzinako ordenazioa (semikah) biziberritzeko saiakera berri bat egin zuten. Otomandar agintariek juduen autogobernuaren aitzindari gisa ikusita, plan hau ez zen gauzatu garai hartan. Hala ere, errabinoen erudizio maila altuak judaismoa eskualdean gora egiten jarraitzea bermatu zuen.

Lur Santuko lehen errabinoak

Lehen errabinoak, tannaim deitzen zitzaienak, Israelgo Lurrean egon ziren aktibo K.a. 150 eta K.o 200 inguru bitartean[3]. Jerusalemgo tenplua suntsitu ondoren, Palestinako jakintsu juduei errabino deitzen hasi zitzaien[4].

Garai hartako Toraren interpretari palestinarrik handiena Johanan bar Nappaha (180-279 inguru) izan zen[5], Tiberiadeko akademiako errektorea izan zena[6]. Babiloniako jakintsu handiek belaunaldiko buruzagi espiritual gisa ikusi zuten eta haietako asko Tiberiadera joan ziren haren gidaritzapean ikastera[6]. Jakintsu handienetako batzuk Babiloniatik Palestinara joan ziren bizitzera ikasketak sakontzeko[7].

Palestinako errabinoen lanak Babiloniako errabinoen jardueraren oinarri bihurtu ziren, eta Palestinako tradizioak eta irakaskuntzak Babiloniako Talmudaren ia orrialde guztietan aipatzen dira. Bi zentroen artean hara eta hona bidaiatzen zuten jakintsuek ahalbidetu zuten hori[8][9].

Gaur egungo azterketen arabera, II. mendean Palestinako errabinoek izandako eraginak ez zuen zerikusirik izan hierarkiarekin, ez baitzuten inolako botere instituzionalizaturik eta ez baitzuten sinagogarik edo beste erakunderik haien kontrolpean, izan ere, «elite autoaldarrikatua» ziren[10].

IV. mendearen erdialdetik aurrera, Palestinako errabinoak gero eta kristauagoa den ingurune batean egon ziren[11]. Kristauekin eta beste helenistekin eztabaidatu zuten[12][13].

Palestinako errabinoen deszentralizazioa Judah ha-Nasiren (135-219) bizitzaren amaieran gertatu zen. Gamaliel III.aren garaian, 225etik 235era gutxi gorabehera, jakintsu askok beren akademiak ezarri zituzten[14].

Palestinako gaonatoa eta masoretak

IX. mendearen erdialdetik aurrera, Palestinako errabinoek komunitate judua ordezkatzen zuen erakunde zentralizatua ezarri zuten. Palestinako gaonatoak lehenbizi Tiberiaden eta gero Jerusalemen egoitza zuen, 200 urte inguru iraun zuen eta, 1071n Tirora (Libano) lekualdatu zuten jazarpenak zirela eta[15].

XIII. mendeko Palestinako errabino aipagarrienetako bat Isaak Akrekoa izan zen, Akreko setioaren ondoren Espainiara ihes egin behar izan zuen kabalista[16][17]. Garai hartako hainbat errabinoen izenak ez dira gorde, Sha'arei Tzedeken egilearena barne[18].

Jacob Beraben hilobiko plaka (Safed)

Ordenazioa biziberritzeko saiakera

XVI. mendean, Mesiasen etorreraren itxaropenak areagotu egin ziren. Safedeko errabino batek, Jacob Berab izenekoak, uste zuen heldu zela garaia semikah (ordenazioa) biziberritzeko, eta horrek autoritate zentral aitortua sortuko zuela juduentzat. 1538an, Safeden bildutako hogeita bost errabinok Berab ordenatu zuten. Ordenazio honek beste batzuk ordenatzeko eskubidea eman zion Sanedrin osatu arte. Hasiera batean, oposizio gutxi zegoen Berabek argudiatu zuenean haren ordenazioa legezkoa zela ikuspuntu talmudikotik. Hala ere, egoera aldatu egin zen Berabek Levi ibn Habib Jerusalemgo errabino nagusia ordenatu zuenean. Ibn Habibek iraintzat jo zuen Berabek errabinoak ordenatzen jarraitzeko erabakia hartzea Jerusalemgo jakintsuekin kontsultatu gabe[19].

Bi errabinoen arteko gatazka ez zen onuragarria izan planak arrakasta izateko. Egoera larriagoa gertatu zen Turkiako agintariek errabinoen ordenazioak juduen estatua berrezartzeko lehen pausotzat jotzen zituztenean. Berab erbesteratu[20][21] edo ihes egin zuen Egiptora bizitzarako arriskuagatik. Alde egin aurretik, lau errabino ordenatu zituen. Itzuli zenean, Ibn Habiben ospea eta eragina handitu egin ziren, eta Beraben ordenazio-plana kondenatuta zegoen. Palestinako jakintsuen artean ordenazioengatik izandako eztabaida Berab hil eta urte batzuetara amaitu zen[19].

Berabek ordenatu zituen lau gizonak Joseph Karo, Moses ben Joseph di Trani eta agian baita Abraham Shalom eta Israel ben Meir di Curiel ziren. Karok bere estatusa erabili zuen Moshe Alshich ordenatzeko. Azken horrek Hayyim ben Joseph Vital ordenatu zuen geroago[19].

Palestinako juduen jardueraren berpiztea

XVI. eta XVII. mendeetan juduen jarduera berpiztu zen Palestinan. Litekeena da Joseph Nasi Palestinako errabinoak 1561ean juduak Galileara lekualdatzeko plana gauzatzen saiatu zirenetako bat izatea[22]. Garai hartako Palestinako jakintsuak hauek dira, besteak beste:

  • Jacob Berab, Mahari Beirav, (1474-1546)
  • Levi ibn Habib, HaRaLBaCh, (1480 inguru - 1545 inguru)
  • Moses ben Joseph di Trani, Mabit, (1500-1580)
  • Joseph Trani, Mahrimat edo Maharit, (1568-1639)
  • Joseph Karo, HaMechaber edo Maran, (1488-1575)
  • Joseph ben David ibn Leb (XVI. mendea)
  • Moshe Alshich, Alshich Hakadosh, (1508-1593)
  • Yom Tov Tzahalon, Maharitz, (1559 inguru - 1638)

Gaur egungo errabinoek ere erabiltzen dituzte garai hartako Palestinako errarabinoen idazkiak. Esaterako, Immanuel Jakobovits XX. mendeko errabinoak etika medikoari buruzko lan batean Moshe ibn Habib (1654-1696) aipatu zuen[23].

Ongintzazko aktibismoa

Raphael Hayyim Isaac Carregal errabinoa

Palestinako errabinoek aktiboki biltzen zuten dirua beren komunitateentzako[24].

XVIII. mendeko Palestinako errabinorik aipagarrienetako bat Raphael Hayyim Isaac Carregal (1733-1777) izan zen. Herrialde askotara bidaiatu zuen Lau Hiri Santuen (Jerusalem, Hebron, Safed eta Tiberiade) mandatari gisa[25].

1755ean, Chaim Yosef David Azulai (1724-1806) errabinoa Londresera joan zen Hebrongo yeshivarako dirua biltzeko[26].

Ipar Amerika bisitatu zuen lehen mandatari palestinarra Moses Malki errabino sefardia izan zen, 1759an hara joan zena[27].

1820ko hamarkadaren hasieran, Amsterdam, Londres eta New Yorkerako misioetan zeuden Palestinako errabinoek Lur Santuko komunitate juduentzat funtsak eskatzen zituzten ongintzazko elkarteak ezartzen zituzten[27].

1846an, Yehiel Cohen Jerusalemgo errabinoak New Yorkeko juduei eskatu zien laguntza bidal ziezaietela gosetea jasaten zuten Hebrongo juduei[27].

Marokon, XIX. mendearen amaieran, bazeuden hilobi batzuen inguruko kondairak. Hilobi horiek, ustez, misioetan edo dirubilketan zeuden bitartean hildako errabino palestinarrenak ziren[28]. Errabino horietako bat Amram ben Diwan (h. 1782) zen. Ouazzanen lurperatu zuten, eta haren hilobia urteroko erromeriaren lekua da[29].

1839an, Palestinako errabinoek beren komunitateetako arazo ekonomikoengatik kezkatuta zeuden eta Moses Montefiore filantropoari laguntza eskatu zioten[30].

Palestinako errabinoen ongintzazko jarduera ez zen Palestinara mugatzen. 1943an, Vaad Hatzalah erakundearekin batera, Palestinako errabino eta yeshiven zuzendari ospetsuen batzordea laguntza paketeak bidaltzen saiatu zen Sobietar Batasuneko juduei[31].

Abraham Isaac Kook errabinoa 1924an

Israelgo Errabinatoa

Badago Israelgo Lurraldeko errabino sefardi nagusien zerrenda XVII. mendearen erdialdetik aurrera. Rishon LeZion deitzen zitzaien. Otomandar sultanak ofizialki aitortu zuen lehen errabino nagusia Moshe ben Yonatan Galante (1621-1689) izan zen[32].

1918an, Chaim Weizmannek erlijio-agintaritza bateratua sortzen saiatu zen. 1920ko apirilean, Jerusalemen bildutako 60 errabinoko batzarra ez zen horren inguruko akordiorik lortu[33]. 1920an, Herbert Samuel britainiar gobernuko goi-komisarioak batzorde bat bildu zuen berriro, Errabinato Nagusiaren sorreraz eztabaidatzeko[34]. Yosef Chaim Sonnenfeld ideiaren aurka agertu zen, laikoak eta sekularistak barne hartzen zituelako, eta Abraham Isaac Kookek gogo handiz erantzun zuen. Gizartean ordena eta diziplina sartzeko aukera gisa ikusi zuen[35] eta Palestinako Errabinatoa iragarpen profetikoaren betetzetzat ere hartu zuen[36]. 1921ean Kook askenazi komunitateko lehen errabino nagusi palestinar izendatu zuten, eta kargu honetan jarraitu zuen 1935ean hil zen arte[37][38]. Yitzhak HaLevi Herzogek hartu zuen kargu hau Israelgo Lurraldeko Errabino Nagusi gisa, 1948an Israelgo Estatua sortu zen arte[39].

Erreferentziak

  1. ↑ (Ingelesez) Fine, Lawrence. (2001). Judaism in practice: from the Middle Ages through the early modern period. Princeton University Press, 8 or. ISBN 978-0-691-05787-3. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  2. ↑ (Ingelesez) The New Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica (argitaratze data: 2003), 157 or. ISBN 978-0-85229-961-6. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  3. ↑ (Ingelesez) Bloom, Maureen. (2007). Jewish mysticism and magic: an anthropological perspective. Routledge, 46 or. ISBN 978-0-415-42112-6. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  4. ↑ (Ingelesez) Akenson, Donald H. (1998). Surpassing wonder: the invention of the Bible and the Talmuds. Harcourt Brace, 480 or. ISBN 978-0-15-100418-8. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  5. ↑ (Ingelesez) Rubenstein, Jeffrey L. (2002). Rabbinic stories. Paulist Press, 109 or. ISBN 978-0-8091-4024-4. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  6. ↑ a b (Ingelesez) Steinsaltz, Adin. (2006). The essential Talmud. Basic Books, 72-73 or. ISBN 0-465-08273-4..
  7. ↑ (Ingelesez) Safrai, Shemuel. (1987). The Literature of the Sages. 1 Van Gorcum, 305 or. ISBN 978-0-8006-0605-3. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  8. ↑ (Ingelesez) Zellentin, Holger Michael. (2011). Rabbinic Parodies of Jewish and Christian Literature. Mohr Siebeck, 95 or. ISBN 978-3-16-150647-5. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  9. ↑ (Ingelesez) Hayes, Christine. (2010). The Emergence of Judaism: Classical Traditions in Contemporary Perspective. Fortress Press, 112 or. ISBN 978-0-8006-9749-5. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  10. ↑ (Ingelesez) Davies, William David; Finkelstein, Louis; Katz, Steven T. (2006). The Cambridge History of Judaism: The late Roman-Rabbinic period. 4 Cambridge University Press, 425 or. ISBN 978-0-521-77248-8. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  11. ↑ (Ingelesez) Satlow, Michael L. (2006). Creating Judaism: history, tradition, practice. Columbia University Press, 131 or. ISBN 978-0-231-13489-7. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  12. ↑ (Ingelesez) Boyarin, Daniel. (2009). Socrates & the fat rabbis. University of Chicago Press, 133 or. ISBN 978-0-226-06916-6. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  13. ↑ (Ingelesez) Kessler, Edward. (2004). Bound by the Bible: Jews, Christians and the sacrifice of Isaac. Cambridge University Press, 8 or. ISBN 978-0-521-83542-8..
  14. ↑ (Ingelesez) Levine, Lee I. (1975). Caesarea under Roman rule. Brill Archive, 87 or. ISBN 978-90-04-04013-7. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  15. ↑ (Ingelesez) Landman, Isaac; Cohen, Simon. (1942). The Universal Jewish Encyclopedia. Universal Jewish Encyclopedia, 72 or. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  16. ↑ (Ingelesez) Baḥya ben Joseph ibn Paḳuda. (1973). The book of direction to the duties of the heart. Routledge & K. Paul, 69 or. ISBN 978-0-7100-7405-8. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  17. ↑ (Ingelesez) Ben-Gurion, David. (1974). The Jews in their land. Aldus Books, 220 or. ISBN 9780490002609. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  18. ↑ (Ingelesez) Raviv, Zohar. (2007). Fathoming the heights, ascending the depths: Decoding the dogma within the enigma. The life, works and speculative piety of Rabbi Moses Cordoeiro (Safed 1522-1570). University of Michigan, 310 or. ISBN 978-0-549-16936-9..
  19. ↑ a b c (Ingelesez) Ginzberg, Louis. «Berab, Jacob (b. Moses?)» Jewish Encyclopedia (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  20. ↑ (Ingelesez) Bloch, Abraham P. (1987). One a day: an anthology of Jewish historical anniversaries for every day of the year. KTAV Publishing House, 95 or. ISBN 978-0-88125-108-1. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  21. ↑ (Ingelesez) Cohen, Martin A.; Peck, Abraham J.; American Jewish Archives. (1993). Sephardim in the Americas: studies in culture and history. University of Alabama Press, 62 or. ISBN 978-0-8173-0707-3. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  22. ↑ (Ingelesez) Abramski, Shmuel. (1963). Ancient towns in Israel. Youth and Hechalutz Department of the World Zionist Organization, 238 or. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  23. ↑ (Ingelesez) Jakobovits, Immanuel. (1959). Jewish medical ethics: a comparative and historical study of the Jewish religious attitude to medicine and its practice. Bloch Pub. Co., 97 or. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  24. ↑ (Ingelesez) Landman, Isaac; Cohen, Simon. (1941). The Universal Jewish Encyclopedia. 5 Universal Jewish Encyclopedia, 188 or. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  25. ↑ (Ingelesez) Wurmbrand, Max; Roth, Cecil. (1966). The Jewish people: 4000 years of survival. Massadah-P.E.C. Press, 246 or. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  26. ↑ (Ingelesez) Endelman, Todd M. (2002). The Jews of Britain, 1656 to 2000. University of California Press, 57 or. ISBN 978-0-520-22719-4. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  27. ↑ a b c (Ingelesez) Sharfman, I. Harold. (1988). The first rabbi: origins of conflict between Orthodox & Reform : Jewish polemic warfare in pre-Civil War America : a biographical history. Pangloss Press, 480-484 or. ISBN 0-934710-15-5. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  28. ↑ (Ingelesez) Burke, Edmund. (1993). Struggle and survival in the modern Middle East. University of California Press, 51 or. ISBN 978-0-520-07988-5. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  29. ↑ (Ingelesez) Gross, David C. (1994). The Jewish people's almanac. Hippocrene Books, 548 or. ISBN 978-0-7818-0288-8. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  30. ↑ (Ingelesez) Halpern, Ben. (1969). The idea of the Jewish state. Harvard University Press, 120 or. ISBN 9780674442016. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  31. ↑ (Ingelesez) Zuroff, Efraim. (2000). The response of Orthodox Jewry in the United States to the Holocaust: the activities of the Vaad ha-Hatzala Rescue Committee, 1939-1945. Michael Scharf Publication Trust of the Yeshiva University Press, 252 or. ISBN 978-0-88125-666-6. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  32. ↑ (Ingelesez) Israel Yearbook and Almanac. 48 IBRT Translation/Documentation Ltd (argitaratze data: 1994), 47 or. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  33. ↑ (Ingelesez) Burstein, Moshé. (1934). Self-government of the Jews in Palestine since 1900. Columbia University, 174 or. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  34. ↑ (Ingelesez) Israel Pocket Library: Democracy. Keter Books (argitaratze data: 1974), 167 or. ISBN 978-0-7065-1330-1. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  35. ↑ (Ingelesez) Agus, Jacob Bernard. (1972). High priest of rebirth: the life, times, and thought of Abraham Isaac Kuk. Bloch Pub. Co, 101-109 or. ISBN 9780819702814. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  36. ↑ (Ingelesez) Patai, Raphael. (1971). Encyclopedia of Zionism and Israel. Herzl Press, 928 or. ISBN 9780070796355. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  37. ↑ (Ingelesez) Cohn-Sherbok, Dan. (2007). Fifty key Jewish thinkers. Taylor & Francis, 124 or. ISBN 978-0-415-77140-5. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  38. ↑ (Ingelesez) Landman, Isaac. (1944). The Universal Jewish Encyclopedia. Universal Jewish Encyclopedia, 76 or. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).
  39. ↑ (Ingelesez) Bauer, Yehûdā. (1970). Flight and rescue: Brichah. Random House, 230 or. (Noiz kontsultatua: 2023-11-13).

Kanpo estekak