| Eona
|
Era
|
Periodoa1
|
Serieak/
Garaiak
|
Gertakari nagusiak
|
Hasiera, orain
milioi urte2
|
Fanero-
zoikoa
|
Zenozoikoa
|
Neogenoa3
|
Holozenoa
|
Glaziazio garaien bukaera eta zibilizazioaren sorrera.
|
0.011430 ± 0.00013 9
|
| Pleistozenoa
|
Ugaztun handien sorrera eta estintzioa. Gizaki modernoaren sorrera.
|
1.806 ± 0.005 *
|
| Pliozenoa
|
Gaur egungo glaziazioaren indartzea. Garai hotzak eta klima lehorra. Autralopitezinoak jaiotzen dira, hainbat ugaztun genero eta molusku garaikideak.
|
5.332 ± 0.005 *
|
| Miozenoa
|
Moderate climate; Orogenia ipar hemisferioan. Gaur egungo ugaztun eta hegazti familiak bereizgarri bilakatzen dira. Zaldiak eta mastodonteak dibersifikatzen dira. Belarra nonnahi agertzen da. Lehenengo hominoideoak agertzen dira (‘’Sahelantrophus tchadensis’’)
|
23.03 ± 0.05 *
|
Paleogenoa
3
|
Oligozenoa
|
Klima epela. Eboluzio eta dibertsifikazio azkarra faunan, bereziki ugaztunetan. Garaikideak diren angiospermen dispertsio eta eboluzio nagusia.
|
33.9±0.1 *
|
| Eozenoa
|
Ugaztun arkaikoak loretu eta hedatu. Hainbat familia moderno ere agertzen dira. Belarra agertzen da. Antartika berriro izozten da eta gaur egungo garai glaziazioa hasten da.
|
55.8±0.2 *
|
| Paleozenoa
|
Klima tropikala. Landare garaikideak. Ugaztunen dibertsifikazioa hainbat lerro ebolutibo primariotan, dinosauroen lekua okupatuz. Lehenengo ugaztun handiak (hipopotamo baten tamaina).
|
65.5±0.3 *
|
| Mesozoikoa
|
Kretazeoa
|
Berantiarra
|
Loredun landareak agertzen dira eta beraiekin batera hainbat intsektu mota. Arrain teleosteo modernoak agertzen dira. Ammonite, Belemnites, errudistak, ekinoideak eta belakiak oso arruntak. Dinosauro mota berri ugari (Tyranosaurus, Hadrosaurus…) agertzen dira lurrean eta beraiekin batera krokodilo modernoak. Mosasaurus eta marrazoak agertzen dira itsasoan. Lehengo hegaztiek Pterosaurusak aldentzen dituzte. Hiru ugaztun motak garatzen dira (monotremak, martsupialidoak eta karedunak). Lehenengo primatea. Gondwana kontinentea apurtzen da. Bere bukaeran meteorito erraldoi batek talka egiten du eta izaki bizidun asko desagertzen dira, euren artean ia osorik foraminiferoak.
|
99.6±0.9 *
|
| Goiztiarra
|
145.5 ± 4.0
|
| Jurasikoa
|
Berantiarra
|
Gimnospermak (bereziki konifera) ugariak. Hainbat dinosauro mota ezberdinak (sauropodoak, carnosauroak eta stegosaurusak). Ugaztun ugari eta txikiak. Lehenengo hegaztiak. Ichthyosaurusak eta plesiosaurusak ugaritzen dira. Bibalboak, Ammoniteak eta belemnitesak oso ugariak. Echinoideoaak arruntak. Pangea apurtu egiten da Gondwana eta Laurasia azpikontinentetan. Ozeano Atlantikoaren sorrera.
|
161.2 ± 4.0
|
| Ertaina
|
175.6 ± 2.0 *
|
| Goiztiarra
|
199.6 ± 0.6
|
| Triasikoa
|
Berantiarra
|
Arkosauroak ugariak lurrean. Lehenengo dinosauroak, ugaztunak, pterosaurusak eta krokodiloak. Dicrodium flora arrunta egiten da lurrean. Anfibio ugari. Iktiosauroak itsasoan. Zeriatites ammonioideoak oso arruntak. Koral modernoak agertzen dira eta arrain teleosteoak. Hainbat intsektu klado ezberdin agertzen dira.
|
228.0 ± 2.0
|
| Ertaina
|
245.0 ± 1.5
|
| Goiztiarra
|
251.0 ± 0.4 *
|
| Paleozoikoa
|
Permiarra
|
Lopingiarra
|
Pangea superkontinentea eratzen da. Narrasti sinapsidoak arrunt bilakatzen dira. Hainbat anfibio klase. Koleopteroak eta euliak agertzen dira. Foraminiferoak agertzen dira eta beste hainbat izaki ur epeletan. Glaziazio permo-karboniferoa bukatzen da. Permiarra bukatzean Permiarreko Estintzio Masiboa ematen da, izaki bizidunen %95 desagertzen direlarik.
|
260.4 ± 0.7 *
|
| Guadalupearra
|
270.6 ± 0.7 *
|
| Cisuraliarra
|
299.0 ± 0.8 *
|
Karbon-
iferoa4 /
Pennsil-
baniarra
|
Berantiarra
|
Hegodun intsektuak agertu eta ugaritzen dira, euretariko batzuk erraldoi bihurtuz. Anfibio ugari. Lehenengo narrastiak. Ikatza ematen duten basoak sortu. Itsasoan oso arrunta, Goniatites, brakiopodoak, briozoak, bibalboak, koralak...
|
306.5 ± 1.0
|
| Ertaina
|
311.7 ± 1.1
|
| Goiztiarra
|
318.1 ± 1.3 *
|
Karbon-
iferoa4 /
Missis-
sippiarra
|
Berantiarra
|
Lehenengo zuhaitz handiak. Lehenengo tetrapodoek ura uzten dute. Lehenengo marrazoak. Glaziazioa Gondwanako Ekialdean.
|
326.4 ± 1.6
|
| Ertaina
|
345.3 ± 2.1
|
| Goiztiarra
|
359.2 ± 2.5 *
|
| Devoniarra
|
Berantiarra
|
Haziak botatzen dituzten lehenengo landareak sortzen dira. Hegorik gabeko lehen intsektuak agertzen dira. Itsasoan koral rugoso eta tabulatuak, goniatites ammonoideoak eta brakiopodoak ugari egiten dira. Hainbat arrain mota agertzen dira. Lehenengo tetrapodoak oraindik uretan. Euramerica kontinentea.
|
385.3 ± 2.6 *
|
| Ertaina
|
397.5 ± 2.7 *
|
| Goiztiarra
|
416.0 ± 2.8 *
|
| Siluriarra
|
Pridoliarra
|
Lehengo landare baskular lurtarrak, milipedoak eta artropleuridoak, lehenengo arrain baraildunak eta hainbat ostrakodermo eta agnata. Euripteridoak handien egiten dira. Koral tabulatu eta rugosoak. Brakiopodoen artean Rinkonelidoak sortzen dira eta krinoideo eta trilobitesak oso ugariak dira.
|
418.7 ± 2.7 *
|
| Ludlow
|
422.9 ± 2.5 *
|
| Wenlock
|
428.2 ± 2.3 *
|
| Llandovery
|
443.7 ± 1.5 *
|
| Ordobiziarra
|
Berantiarra
|
Ornogabe ugari sortzen dira. Lehenego koralak, brakiopodoak, bibalboak, nautiloideoak, trilobitesak, ostrakodoak, briozoak eta hainbat ekinodermatu familia, graptoliteak eta beste taxoi batzuk ugariak dira. Konodontoak agertzen dira hasieran. Glaziazio erraldoia gertatzen da garai honetan. Lehenengo landare lurtarrak.
|
460.9 ± 1.6 *
|
| Ertaina
|
471.8 ± 1.6
|
| Goiztiarra
|
488.3 ± 1.7 *
|
| Kanbriarra
|
Furongiarra
|
Kanbriarreko Leherketa gertatzen da, dibertsifikazio erraldoiarekin. Gaur eguneko animalia modernoen Phyllumen erdiak agertzen dira eta beste hainbat forma konplexu gaur eguneko sailkapenetan sartzen ez direnak. Arkeoziatidoak Goiz Kanbriarrean ugariak dira. Trilobiteak, Priapulidoak eta belakiak, brakiopodo artikulatuak, eta bestelako forma batzuk ugari eta arruntenak. Lehenengo kordatua agertzen da, Pikaia gracilens. Anomalocaris da depredadorerik gorenak. Ediacarako izakiak desagertzen dira.
|
501.0 ± 2.0 *
|
| Ertaina
|
513.0 ± 2.0
|
| Goiztiarra
|
542.0 ± 1.0 *
|
Proter-
ozoikoa
5
|
Neo-
proterozoikoa
|
Ediacararra
|
Lehenengo animaliak (animalia zelulanitzak). Ediacarako fauna (vendobionta) agertzen da mundu osoan zehar. Lehenengo belakiak.
|
630 +5/-30 *
|
| Cryogeniarra
|
Baliteke lur osoa izoztea. Rodinia apurtzen hasten da.
|
850 6
|
| Toniarra
|
Lehenengo akritarkoen erradiazioa.
|
1000 6
|
Meso-
proterozoikoa
|
Steniarra
|
Metamorfismo altuko eraztunak sortzen dira Rodinia kontinentearen sorrera orogenia dela eta.
|
1200 6
|
| Ektasiarra
|
Plataformak hedatzen jarraitzen du.
|
1400 6
|
| Kalimmiarra
|
Plataforma hedatzen da.
|
1600 6
|
Paleo-
proteroziokoa
|
Statheriarra
|
Lehenengo zelula Eukariotoak. Columbia (superkontinentea) sortzen da..
|
1800 6
|
| Orosiriarra
|
Lurreko atmosfera oxigenoz betetzen da lehen aldiz. Vredefort eta Sudbury Arroa asteroideeen talka. Hainbat orogenia ematen dira..
|
2050 6
|
| Rhyaciarra
|
Bushveld Formazioa sortzen da. Glaziazio Huroniarra.
|
2300 6
|
| Sideriarra
|
Burdin Bandeatuaren Formazioa sortzen da
|
2500 6
|
Arkearra
5
|
Neoarkearra
|
Kratoi modernoen estabilizazioa.
|
2800 6
|
| Mesoarkearra
|
Lehenengo estromatolitoa
|
3200 6
|
| Paleoarkearra
|
Ezagutzen den lehenengo bakteria oxigeno produkzitzailea
|
3600 6
|
| Eoarkearra
|
Zelula bakarreko lehen izakiakk
|
3800
|
Hadearra
5,7
|
Behe Imbriarra
|
|
3850
|
| Nektariarra
|
|
3920
|
| 1-9 Arro taldeak
|
4100 Ma - Ezagutzen den arrokarik zaharrena
|
4150
|
| Kriptikoa8
|
4400 Ma - Ezagutzen den mineralik zaharrena; 4570 Ma - Lurraren formazioa
|
4570
|
