Συντεταγμένες: 37°12′29.9″N 21°47′11.0″E / 37.208306°N 21.786389°E / 37.208306; 21.786389

Σελλάς
Σελλάς Σελλάς
Διοίκηση
Χώρα	Ελλάδα
Περιφέρεια	Αποκεντρωμένη Διοίκηση Πελοποννήσου, Δυτικής Ελλάδας και Ιονίου
Περιφερειακή Ενότητα	Μεσσηνίας
Δημοτική Ενότητα	Τριπύλης
Δημοτική Κοινότητα	Σελλά
Γεωγραφία
Γεωγραφικό διαμέρισμα	Πελοπόννησος
Νομός	Μεσσηνίας
Υψόμετρο	496 μέτρα
Πληθυσμός
Μόνιμος	47
Έτος απογραφής	2021
Πληροφορίες
Ταχ. κώδικας	245 00
Τηλ. κωδικός	2761
δεδομένα

Ο Σελλάς^[1] αναφερόμενος παλαιότερα και ως το Σελά ή το Σελλά, είναι ορεινός οικισμός κοντά στο Ραπτόπουλο και υπάγεται διοικητικά στον Δήμο Τριφυλίας, του Νομού Μεσσηνίας.

Ο Σελλάς βρίσκεται περίπου 19 χιλιόμετρα προς τα νοτιοανατολικά της Κυπαρισσίας στη διαδρομή που ξεκινά από αυτήν και συνεχίζει προς το χωριό του Σελλά, μέσω των χωριών Μπλεμενιάνων, Βρυσών, Καρβουνίου, Μουριατάδας και τον λόφο «Ελληνικό», όπου είναι ο Αρχαιολογικός χώρος της Μουριατάδας. Κατόπιν ο ταξιδιώτης–επισκέπτης εισέρχεται στο λεκανοπέδιο της περιοχής της Τριπύλης και ακολουθεί τον δρόμο που ανηφορίζει προς το Σελλά. Το χωριό είναι σε υψόμετρο 496^[2] μέτρα και απέχει 19 περίπου χιλιόμετρα από τις ακτές του Ιονίου Πελάγους. Από το Ραπτόπουλο ο Σελλάς απέχει περίπου 12 χιλιόμετρα.

Η περιοχή του οικισμού, κατά την αρχαιότητα, ήταν τμήμα του βασιλείου του Νέστορα, της αρχαίας Πύλου. Το ίδιο το χωριό, έχει μακρόχρονη ιστορία που ακολουθεί την ιστορία της Τριφυλίας και της ευρύτερης περιοχής της Τριπύλης. Σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή του Δήμου τριφυλίας, το χωριό χτίστηκε, πιθανώς γύρω στα 1350 με 1400, με την μορφή που έχει ως σήμερα.^[1] Υπάρχουν, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, τέσσερις εκδοχές σχετικά με την ονομασία του χωριού: Με βάση την πρώτη εκδοχή, στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, καθώς ο αγάς που το διαφέντευε, ο Αγάς Καραλής, κυκλοφορούσε στην περιοχή με ένα σελωμένο άλογο και όλοι έλεγαν «Πάμε στου «σελλά» το χωριό», έμεινε η αναφορά Σελλάς. Προηγουμένως το χωριό ίσως ονομαζόταν Ράντου. Το όνομά του, ο Καραλής, το έδωσε στ’ αλώνια, ανατολικά του χωριού, δηλαδή την τοποθεσία Καραλή, κοντά στο σημερινό υδραγωγείο και δίπλα από το ερειπωμένο σπίτι του Κανασουλέα - «στ’ αλώνια του Καραλή», εκεί όπου οι Σελλαίοι αλώνιζαν τα γεννήματά τους.^[1] Σύμφωνα με την δεύτερη εκδοχή η ονομασία Σελλά, προήλθε από το ποτάμι του νερόμυλου, που αναφέρεται σε χάρτη ως ο ποταμός Σελλάς, αλλά πιθανώς δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα καθώς δεν προκύπτει ότι το χωριό λεγόταν «ο Σελλάς» (αναφορές σε δημόσια έγγραφα, ιστορικές μαρτυρίες, αφηγήσεις παλαιοτέρων κλπ.). Αντίθετα, υπάρχουν πλείστες καταγραφές, που αναφέρουν το χωριό ως «το Σελά» ή «το Σελλά» (με ένα ή με δύο λάμδα).^[1] Σύμφωνα με την τρίτη εκδοχή η ονομασία προήλθε από τη σλαβική λέξη Σελλό, που στα Σλαβικά σημαίνει «χωριό», πιθανώς κατά την κάθοδο των Σλάβων στην Πελοπόννησο, περί το 760, και ίσως η εκδοχή αυτή να επιβεβαιώνει ότι το Σελλά είναι χρονικά παλαιότερο χωριό, απ’ ότι αναφέρεται ως σήμερα.^[1] Τέλος, η τέταρτη εκδοχή πιθανολογεί ότι η ονομασία προέρχεται από την τοποθεσία Σιλέζα ή Σελέζα ή Σουλιέζα, που στα Αρβανίτικα σημαίνει «μεγάλο χωριό» ή «κεφαλοχώρι» (πρόκειται για τη σημερινή τοποθεσία Σιλέζα, όπου βρίσκεται και η Βρύση Σιλέζα του Σελλά).^[1]

Την εποχή της Ενετοκρατίας αναφερόταν ως το Σελά (Sela). Ο οικισμός αναφέρεται επίσης σε διάφορες απογραφές των Βενετών Προνοητών της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, οι οποίες έγιναν στο χρονικό διάστημα της τριακονταετίας (1683/84-1715), κατά την οποία οι Βενετοί κατείχαν την Πελοπόννησο. Το Σελά (Sela), ανήκε, το 1689, σύμφωνα με την απογραφή Corner, στην επαρχία της Αρκαδίας (ή Αρκαδιάς, δηλαδή την περιοχή της σημερινής Κυπαρισσίας), η οποία ήταν μια από τις 4 επαρχίες, στις οποίες χωριζόταν τότε το διαμέρισμα της Μεθώνης (επαρχία Φαναριού, επαρχία Αρκαδιάς, επαρχία Ναβαρίνου και επαρχία Μεθώνης).^[3] Το Σελλά, αναφερόταν ως Sella, στην απογραφή Grimani του 1700 και την απογραφή Pacifico/Alberghetti του 1704.^[4]

Ο Σελλάς συμετείχε στον αγώνα των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων τα χρόνια της επανάστασης. Υπάρχουν μάλιστα 7 υπεραιωνόβια δέντρα, τα περισσότερα από κάθε άλλο μέρος της Πελοποννήσου, που θα σημανθούν με το ειδικό μεταλλικό επετειακό λογότυπο «1821 - 2021: Δίκτυο Αιωνόβιων Δέντρων Ελληνικής Επανάστασης» καθώς αποτελούν αυτόπτες μάρτυρες των μαχών της επανάστασης, τα οποία είναι τα εξής: Στον προαύλιο χώρο της Ιεράς Μονής Αγίου Νικήτα υπάρχουν 2 υπεραιωνόβιες βελανιδιές που χρονολογούνται στα 400 χρόνια περίπου. Τα χρόνια της επανάστασης, οι Σελλαίοι μαχητές γονάτισαν κάτω από τις 2 βελανιδιές και προσευχήθηκαν όλοι μαζί στον προστάτη του χωριού Άγιο Νικήτα προκειμένου να τους βοηθήσει να αντιμετωπίσουν το Τουρκικό απόσπασμα του Ιμπραήμ που ερχόταν μετά την καύση του χωριού Αετός Τριφυλλίας, με προορισμό το Μανιάκι. Στη μάχη που έγινε στην μονή του Άγιου Νικήτα ανήμερα της εορτής του, στις 15/9/1827, οι Σελλαίοι πολεμιστές διασκόρπισαν και διαμέλισαν τους Τούρκους. Τότε, ένα μέρος του διαμελισμένου Τουρκικού στρατεύματος συγκεντρώθηκε στον πλάτανο του «Καμπίλια» που χρονολογείται στα 700 χρόνια περίπου και βρίσκεται στην θέση «Κέρκιζα» στο Σελλά, 500 μέτρα από το σημείο της μάχης, ενώ το υπόλοιπο στράτευμα κατάφερε να συσπειρωθεί στον πλάτανο του «Τσοπάνη» στη θέση «Συμπόσι» που χρονολογείται στα 500 χρόνια περίπου και βρίσκεται στα 1800 μέτρα από τη μονή. Η μάχη αυτή είχε ιστορική σημασία γιατί οι Σελλαίοι πολεμιστές καθυστέρησαν πολύ τους Τούρκους με αποτέλεσμα να δοθεί ο απαιτούμενος χρόνος στους άνδρες των 10 χωριών της Τριπύλης να ταμπουρωθούν στο χωριό Λυκουδέσι, να νικήσουν τους Τούρκους και να απελευθερώσουν τους ομήρους και τα αιγοπρόβατα του Αετού που προορίζονταν για την τροφοδοσία των Τούρκικων στρατευμάτων. Σε απόσταση 80 μέτρων από το Κοιμητήριο του Σελλά υπάρχουν 3 βελανιδιές που χρονολογούνται στα 250 χρόνια περίπου. Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, ο αρχηγός του χωριού ο Παπά Διονύσης συγκέντρωνε κάτω από αυτά τα δέντρα τους Σελλαίους μαχητές, τους έδινε συμβουλές και οδηγίες πριν ξεκινήσουν όλοι μαζί για τα πεδία των μαχών (Δερβενάκια, Τριπολιτσά, Άργος, Μεσσηνιακά φρούρια, Μανιάκι, Λάλα κτλ).

Αργότερα, το χωριό αναφερόταν τον 19ο αιώνα ως Lela σύμφωνα με τον Pouqueville το 1815 και Sela σύμφωνα με την απογραφή του 1829, που έγινε από την «επιστημονική αποστολή του Μοριά» (Mission scientifique de Morée), η οποία ήταν τμήμα της γαλλικής αποστολής με την ονομασία Εκστρατεία του Μοριά (Expédition de Morée), η οποία ήταν αποστολή εκστρατευτικού σώματος 13.000 - 15.000 ανδρών, υπό την αρχηγία του Νικολάου - Ιωσήφ Μαιζώνος στην Πελοπόννησο, μεταξύ των ετών 1828 και 1833.^[4] Το Σελά προσαρτήθηκε το 1835,^[5][6] στον παλαιό Δήμο Τριπύλης, ο οποίος είχε ως έδρα αρχικά τον οικισμό Ραυτόπουλον.^[7] Το 1840^[8] το Σελά ορίζεται αυτό ως έδρα του δήμου Τριπύλης και παρέμεινε ως το 1843,^[9] όταν μεταφέρεται η έδρα του δήμου στον οικισμό της Σαρακινάδας (ή Σαρακηνάδας, σήμερα το Κρυονέρι, της δημοτικής ενότητας Αετού). Το 1853 το Σελά αναφέρεται, στον β΄ τόμο των «Ελληνικών» του Ιάκωβου Ρίζου Ραγκαβή ως πρώην έδρα του Δήμου Τριπύλης της Επαρχίας Τριφυλίας με πληθυσμό 227 κατοίκων, με βάση την απογραφή του 1851.^[10] Ως έδρα του δήμου τότε αναφερόταν η Σαρακινάδα. Σύμφωνα με την απογραφή του 1861 το Σελά ήταν και πάλι τότε έδρα του δήμου με 279 κατοίκους. Λίγο αργότερα η έδρα του δήμου μεταφέρεται και πάλι στην Σαρακινάδα, ενώ το 1876 μεταφέρεται από αυτήν στον οικισμό Ραυτόπουλον,^[11] όπως επιβεβαιώνεται και από την απογραφή του 1879. Το Ραυτόπουλον παρέμεινε έδρα του παλαιού Δήμου Τριπύλης ως το 1912, που αυτός καταργήθηκε. Το 1899 το Σελά μεταφέρεται από το Νομό Μεσσηνίας και υπάγεται στον Νομό Τριφυλίας,^[12] για μια περίπου δεκαετία, ως το 1909, που επανέρχεται ξανά στον Νομό Μεσσηνίας,^[13] ως οικισμός της Επαρχίας Τριφυλίας. Το 1912 το Σελά γίνεται έδρα στην Κοινότητα Σελά,^[14][15] στην οποία προσαρτάται και ο οικισμός Λεσοβίτι (σήμερα το Άνυδρον). Από το 1940, η κοινότητα αναγράφεται επίσημα, ως Κοινότητα Σελλά και το χωριό ως ο Σελλάς.^[16] Ο Σελλάς παρέμεινε έδρα της ομώνυμης κοινότητας, από το 1912 ως το 1997, όταν τότε, στα πλαίσια των αλλαγών που επήλθαν στη τοπική αυτοδιοίκηση, μέσω του σχεδίου «Καποδίστριας», αυτός και το Άνυδρον υπήχθησαν στην κατηργημένη Κοινότητα Τριπύλας,^[17][18] ως το 2010. Η Κοινότητα Τριπύλας μετονομάσθηκε επίσημα, το 2006, σε Κοινότητας Τριπύλης^[19] και καταργήθηκε στα τέλη του 2010. Από το 2011, μετά τις νέες αλλαγές του σχεδίου «Καλλικράτης» ο Σελλάς ανήκει πλέον στον νέο Δήμο Τριφυλίας.^[1][20] Ο δήμος αυτός, συστάθηκε με το Πρόγραμμα Καλλικράτης με την συνένωση των προϋπαρχόντων δήμων Αετού, Αυλώνος, Γαργαλιάνων, Κυπαρισσίας, Φιλιατρών και την κοινότητα Τριπύλας. Ο Σελλάς σήμερα είναι η έδρα στην Τοπική Κοινότητα του Σελλά του Δήμου Τριφυλίας, στην οποία υπάγεται και ο οικισμός του Άνυδρου.^[1]

Ο οικισμός, με βάση την απογραφή του 2011, έχει 74 μόνιμους κατοίκους, οι οποίοι απασχολούνται με την κτηνοτροφία, καθώς και σε διάφορες αγροτικές εργασίες.^[1]

Εκτός από τα παραδοσιακά πετρόκτιστα σπίτια^[37][38] υπάρχει η κεντρική εκκλησία του χωριού, η οποία είναι Ιερος Ναος Αγίας Τριάδας και η εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου,^[39] που χτίστηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, στην τοποθεσία Πέρα Ρούγα, με εξαιρετική αμφιθεατρική θέα σε όλο το χωριό, η οποία γιορτάζει τον Δεκαπενταύγουστο και γίνεται τότε το πανηγύρι του χωριού. Επίσης, η εκκλησία της Ανάληψης στο κοιμητήριο του χωριού, το εκκλησάκι του Άη-Γιάννη του Προδρόμου, στην τοποθεσία Αμπέλια και το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής, στην είσοδο του χωριού. Σημαντική δραστηριότητα στα πολιτιστικά δρώμενα του χωριού έχει και ο «Σύλλογος Απανταχού Σελλαίων Τριφυλίας "Η Αγία Τριάς"», ο οποίος υποστηρίζει την λειτουργία του Πολιτιστικού Κέντρου του χωριού. Στο ίδιο κτίριο, αυτό του παλαιού Δημοτικού Σχολείου, στεγάζεται και το Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών (ΚΕΠ) του χωριού. Τα ιστορικά κτίρια, η βιοποικιλότητα της περιοχής με δρυς και πεύκα καθώς και το Σελλαίικο ποτάμι που ξεκινάει από το βουνό επάνω από το χωριό και εκβάλλει στο Ιόνιο πέλαγος, καθιστούν την περιοχή αγαπημένο προορισμό πεζοπορικών και ορειβατικών συλλόγων.

Στην κορυφή του βουνού Άη-Λιάς, κοντά στο χωριό, βρίσκεται επίσης το ιστορικό μοναστήρι του Άη-Νικήτα,^[40] στο οποίο εορτάζεται ο Άγιος Νικήτας ο Γότθος (εορτασμός 15 Σεπτεμβρίου),το οποίο χρονολογείται από τον 16ο αιώνα (1593-1610) και περιλαμβάνεται στον κατάλογο των κηρυγμένων αρχαιολογικών χωρών και μνημείων της Ελλάδας του Υπουργείου Πολιτισμού. Η διαδρομή από το χωριό μέχρι το μοναστήρι, το οποίο βρίσκεται σε υψόμετρο 850 μέτρα, περνάει μέσα από το εξαιρετικής ομορφιάς δάσος με ακακίες, βελανιδιές και πηγές με τρεχούμενα νερά. Η πεζοπορική διαδρομή από το χωριό Σελλάς μέχρι τη Μονή του Άγιου Νικήτα που παρέμεινε κλειστή για πάνω από 40 χρόνια, εγκαινιάστηκε το 2020 από τον Σύλλογο Πεζοπόρων Ορειβατών Καλαμάτας Σ.Π.Ο.Κ. ΕΥΚΛΗΣ.

Στο Σελλά έχει την έδρα του και το Λαογραφικό Μουσείο Σελλά, που ιδρύθηκε το 2006^[1][41] και στο οποίο υπάρχουν παλαιά αγροτικά εργαλεία, είδη υφαντικής και οικοτεχνίας, καθώς και παραδοσιακά υφαντά, ενδύματα και κεντήματα και διάφορα άλλα αντικείμενα της καθημερινής ζωής και δράσης της τοπικής κοινωνίας, όπως αυτή διεξαγόταν σε παλαιότερες εποχές.

Σημαντικό αξιοθέατο για την περιοχή του χωριού είναι και το Πάρκο Τριπύλης, που βρίσκεται περίπου 200 μέτρα πάνω από τη Γέφυρα του Σελλά και είναι πλούσιο σε καρυδιές, ροδιές, καστανιές, συκιές, μπουρνελιές, κερασιές. Εκεί ο επισκέπτης μπορεί να ψαρέψει, να κολυμπήσει και να κάνει πικ νικ στο κιόσκι, να να δει τον παλιο νερομυλο του Αργύρη που χτίστηκε τον 19ο αιώνα και να περπατήσει στα παραποτάμια μονοπάτια του σημαντικού σε βιοποικιλότητα Σελλαίικου ποταμού.^[1]

Στην τοπική κοινότητα Σελλά υπάρχουν υπεραιωνόβια δέντρα, που σχετίζονται με την Ελληνική Επανάσταση και αποτελούν σύμβολο σοφίας, μακροζωίας, ιερότητας και γενναιότητας.

Ειδικότερα:

• Στον προαύλιο χώρο της ιστορικής Ιεράς Μονής Αγίου Νικήτα Σελλά, που έχει χαρακτηρισθεί ως μνημείο με απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού, υπάρχουν δύο μεγάλα δένδρα «Αριές», τα οποία προϋπήρχαν προ του έτους 1593 που κτίσθηκε η Μονή.
• Στη θέση «Κερσίζα» σώζεται μέχρι σήμερα «Ο πλάτανος του Καμπύλια» που χρονολογείται στα 700 χρόνια περίπου.
• Στη Θέση «Συμπόσι» υπάρχει «Ο πλάτανος του τσοπάνη» που χρονολογείται στα 500 χρόνια περίπου.
• Σε απόσταση 80 μέτρα από το κοιμητήριο του χωριού, επίσης υπάρχουν 3 δένδρα, τα οποία χρονολογούνται περισσότερο από 250 χρόνια.

Κάθε χρόνο ο σύλλογος των απανταχού Σελλαίων «η Αγία Τριάς» διοργανώνει στις 15 Αυγούστου, παραδοσιακό πανηγύρι στο Σελλά Μεσσηνίας με παραδοσιακούς χορούς και ορχήστρα, πλούσιο γεύμα με καλοψημένη γουρουνοπούλα, σουβλάκια, σαλάτες κτλ.

Κάθε χρόνο τον δεκαπενταύγουστο ο Αθλητικός Όμιλος Σελλά Μεσσηνίας διοργανώνει Αθλητικές Εκδηλώσεις για όλες τις ηλικίες που περιλαμβάνουν αγώνες Δρόμου, αγώνες Βόλευ, αγώνες Ποδοσφαίρου.

Το 2023 διοργανώνεται για 1η φορά το 1^ο Sellas Summer Fest την Τετάρτη 16 Αυγούστου. Ένα μεγάλο νεανικό Party με δυνατές ανεβαστικές μουσικές, στο δροσερό αέρα του βουνού που αποτελεί μια μοναδική εκδήλωση για τα καλοκαιρινά δρώμενα στην Τριφυλία. Στα decs του Sellas Summer Fest βρίσκονται 3 DJs από την Τριφυλία και ένας guest DJ από την Αθήνα για να μας κάνουν να χορέψουμε μέχρι αργά το βράδυ με σύγχρονη μουσική DeepHouse, Club, Techno, Popmix κλπ. Διοργάνωση: Σύλλογος των Απανταχού Σελλαίων «Η Αγία Τριάς»

Από το Σελλά υπάρχουν αρκετά μονοπάτια που συνδέουν το χωριό (υψόμετρο 496μ) με την Ιερά Μονή Αγίου Νικήτα (850μ) περνώντας μέσα από το εξαιρετικής ομορφιάς δάσος με ακακίες, βελανιδιές και πηγές με τρεχούμενα νερά. Η Τοπική Κοινότητα Σελλά διοργανώνει πολλές φορές μέσα στο χρόνο πεζοπορικές διαδρομές στη γύρω περιοχή.

Κάθε καλοκαίρι η Τοπική Κοινότητα Σελλά διοργανώνει μια δροσερή πεζοπορική διαδρομή, την κατάβαση του ποταμού Σελλά περνώντας κάτω από πέτρινα γεφύρια, ανάμεσα σε επιβλητικούς βράχους, καταπράσινη βλάστηση κατά μήκος του ποταμού.

• Κυπαρισσία
• Ραπτόπουλο
• Δήμος Τριφυλίας
• Διοικητική διαίρεση Περιφερειακής Ενότητας Μεσσηνίας
• Διοικητική διαίρεση νομού Μεσσηνίας
• πρώην Κοινότητα Τριπύλης

• Οι απογραφές των Προνοητών της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, Corner (1689), Grimani (1700) Angelo Emo (ίσως το 1708), η αχρονολόγητη απογραφή που αναφέρεται στο χειρόγραφο Querini-Stampalia (ίσως το 1711), είναι τέσσερις από τις διάφορες βενετσιάνικες απογραφές, οι οποίες επιχειρήθηκαν στο χρονικό διάστημα της τριακονταετίας (1683/84-1715), κατά την οποία οι Βενετοί κατείχαν την Πελοπόννησο. Μέχρι σήμερα πλήρως έχει δημοσιευθεί μόνο η απογραφή Grimani, από τον ιστορικό και ομότιμο διευθυντή ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ) Βασίλη Παναγιωτόπουλο, στο έργο του "Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου. 13ος - 18ος αιώνας", (1985).
• Βασίλης Παναγιωτόπουλος, "Πληθυσμός και οικισμοί της Πελοποννήσου. 13ος - 18ος αιώνας", Σειρά: Μελέτες Νεοελληνικής Ιστορίας, μετάφραση: Χριστίνα Αγριαντώνη, επιμέλεια: Αγγελική Κόκκου, έκδοση: Εμπορική Τράπεζα Ελλάδος - Ιστορικό Αρχείο, Αθήνα 1985, 2η έκδοση: 1987.
• Κωνσταντίνος Ντόκος, "BREVE DESCRITTONE DEL REGNO DI MOREA. Αφηγηματική ιστορική πηγή ή επίσημο βενετικό έγγραφο της Β' Βενετοκρατίας στην Πελοπόννησο;", "ΕΩΑ ΚΑΙ ΕΣΠΕΡΙΑ", Vol 1, DOI: http://dx.doi.org/10.12681/eoaesperia.24 Αθήνα 1993.
• Σπυρίδων Λάμπρος, «Απογραφή Νομού Μεθώνης επί Βενετών», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμος 2ος, Εκ του Τυπογραφείου Αδελφών Περρή, Εν Αθήναις 1883, σελ. 686-710. Από την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων.
• Αναστάσιος Αθ. Παναγιωτόπουλος, Μεσαιωνικής Μεσσηνίας ιστορικογεωγραφικά και Κοντοβουνίων οικιστικά, Αναστατικές Εκδόσεις Δ. Ν. Καραβία, Αθήνα 2007, ISBN 978-960-258-103-2. Η εργασία αυτή πρωτοπαρουσιάστηκε περιληπτικά, υπό μορφή διάλεξης, στη Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π. στις 10 Ιουλίου 2003, με επιβλέπουσα καθηγήτρια την Αικατερίνη Δημητσάντου-Κρεμέζη. Στην έντυπη μορφή της, προδημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ιστορικογεωγραφικά», τόμος 10ος, Αθήνα 2004, σελ. 9-105. Η έκδοση του 2007 αποτελεί ανεξάρτητη αναδημοσίευση της αρχικής έκδοσης. Αναδημοσίευση σε ιστοσελίδα: Αναστάσιος Αθ. Παναγιωτόπουλος, Μεσαιωνική Μεσσηνία: Ιστορικογεωγραφικά και Κοντοβουνίων οικιστικά, Πύργος Τριφυλίας, 14/03/2007, από την παλαιά-αρχειακή ιστοσελίδα: www.dimos-pylou-nestoros.gr