Di tích thời Đinh là hệ thống các di tích ở Việt Nam có lịch sử hình thành từ thời nhà Đinh hoặc có ở thời đại khác nhưng thờ các nhân vật lịch sử thuộc thời nhà Đinh, triều đại phong kiến tập quyền đầu tiên.
Nhà Đinh là triều đại phong kiến trong lịch sử Việt Nam bắt đầu năm 968, sau khi Đinh Tiên Hoàng dẹp xong loạn 12 sứ quân, lập ra nhà nước Đại Cồ Việt với kinh đô ở Hoa Lư và kết thúc năm 980 khi con của Đinh Tiên Hoàng là Đinh Phế Đế nhường cho Lê Hoàn. Nhà Đinh là triều đại mở đầu chế độ phong kiến tập quyền và thời kỳ giành độc lập tự chủ lâu dài của đất nước Việt Nam. Hệ thống các di tích thời Đinh tập trung nhiều ở vùng lãnh thổ Đại Cồ Việt xưa, tức là các tỉnh khu vực châu thổ sông Hồng và Bắc Trung Bộ ngày nay.
Tổng quan
Các di tích thời Đinh có thể chia thành các nhóm Di tích hình thành từ thời Đinh và Di tích thờ nhân vật thời Đinh, phần lớn là các đền, đình, chùa, miếu thờ các nhân vật lịch sử.
Di tích hình thành từ thời Đinh: Di tích hình thành từ thời Đinh chỉ có ở nửa phía Bắc Việt Nam, các tỉnh từ Hà Tĩnh trở ra nằm trong phạm vi ranh giới nước Đại Cồ Việt xưa, tập trung nhiều ở di tích cố đô Hoa Lư.
Di tích thờ nhân vật thời Đinh: Di tích thờ nhân vật thời Đinh được xây dựng ở nhiều thời kỳ lịch sử khác nhau và có ở nhiều nơi nhưng tập trung nhiều hơn cả ở vùng ranh giới Đại Cồ Việt xưa.
Lê Hoàn cũng là vị tướng thời Đinh nên các di tích liên quan đến nhân vật lịch sử này và các vị tướng nhà Đinh sau tiếp tục theo giúp nhà Tiền Lê ở giai đoạn đã thay ngôi nhà Đinh thì vẫn xét vào di tích thời Đinh.
Danh sách di tích
Dưới đây danh sách các di tích thời Đinh phân theo các nhóm được cập nhật:
Di tích thờ thái hậu, hoàng hậu, công chúa
Danh sách các di tích thờ hoàng thân nhà Đinh, không tính các di tích như đền Phất Kim, Phủ Bà Chúa, chùa Bà Ngô đã thống kê vào nhóm cố đô Hoa Lư:
Di tích quốc gia đình Bườn thờ Đinh Triều Quốc Mẫu Đàm Thị Thiềm, thân mẫu của Đinh Bộ Lĩnh gần đó có lăng mộ và miếu Trúc thờ 2 tướng Phùng Gia và Cao Mộc
Miếu và đình Lộc Thọ thờ Đàm Hoàng Thái Hậu Đàm Thị (thân mẫu Vua Đinh) cùng các tướng lĩnh Đinh Điền, Nguyễn Bặc, Lưu Cơ, Phạm Thành đã về làng Lộc Thọ lập căn cứ chống Phạm Phòng Át.
Căn cứ Thung Lá có đền thờ Mẫu hậu của Vua Đinh và thờ Vương Bà bí ẩn đã có nhiều công lao chữa trị vết thương giúp Vua Đinh dẹp loạn 12 sứ quân. Thung Lá hiện là một điểm du lịch trên quê hương nhà Đinh.
Đền Long Viên hay miếu Long Viên thuộc thôn Mỹ Thịnh, nằm trên quê ngoại Vua Đinh, thờ Long Viên Đốc Khánh công chúa, là người đỡ đẻ khi Đinh Bộ Lĩnh chào đời.
Đền Thánh Mẫu thờ Trinh Thục Hoàng hậu hay Trinh Minh Hoàng hậu là Đệ nhị cung phi trong Hoàng cung nhà Đinh. Bà là người có nhan sắc, tài nghệ văn chương và tinh thông võ nghệ.
Đình làng Trạch Xá thờ Tứ phi Hoàng hậu Nguyễn Thị Sen, là người có công phát triển truyền dạy nghề may trong cung đình Hoa Lư nên được hậu thế tôn vinh là Bà tổ nghề may.
Đền Tổ nghề may được phục dựng năm 2014 trên nền đền cũ bị phá hủy bởi chiến tranh. Đền thờ Tứ phi Hoàng hậu Nguyễn Thị Sen, là người có công phát triển truyền dạy nghề may trong cung đình Hoa Lư nên được hậu thế tôn vinh là Bà tổ nghề may.
Đền Bà Tổ nghề may Nguyễn Thị Sen được lập trong khu đô thị cổ Hội An để diễn ra lễ giỗ tổ nghề may hàng năm. Đền thờ Tứ phi Hoàng hậu Nguyễn Thị Sen, là người truyền dạy nghề may cho nhân dân, được hậu thế tôn vinh là Bà tổ nghề may
Miếu Viết được thờ Đinh Tiên Hoàng, vì Hoàng Hậu Dương Vân Nga đã lấy Lê Hoàn nên để ghi công trạng của Bà, bà con Làng Viết đã lập bàn thờ Bà Dương Vân Nga ở Phủ Viết. Do vậy Phủ Viết trở thành chốn linh thiêng thờ mẫu từ xa xưa còn được bảo tồn đến hiện nay.
Nghè Xuân Phả phối thờ Hoàng hậu Dương Thị Nguyệt cùng vị thần chủ đền là Đại Hải Long Vương âm phù Vua Đinh Tiên Hoàng dẹp giặc. Tại đây hàng năm lễ hội có Trò Xuân Phả rất độc đáo, do Hoàng hậu nhà Đinh trao truyền cho dân làng để dâng lên thành hoàng làng hàng năm
Đền miếu Bà ở làng Đặng Xá và Miếu Bóng Bà ở làng Chanh Thôn xã Văn Xá là 2 nơi thờ Công chúa Đinh Thị Ngọc Nương, con gái trưởng vua Đinh Tiên Hoàng trên quê hương của hoàng hậu Dương Nguyệt Nương.
Miếu Bóng Bà ở làng Chanh Thôn cùng với miếu Bà ở làng Đặng Xá thờ Công chúa Đinh Thị Ngọc Nương, con gái của vua Đinh Tiên Hoàng trên quê hương của hoàng hậu Dương Nguyệt Nương.
Đình làng Phù Sa thờ công chúa Phù Dung con gái vua Đinh Tiên Hoàng và Phò mã Trương Quán Sơn con trai của đại thần Trương Ma Ni, có công đánh giặc Tống xâm lược triều Tiền Lê, được ban thực ấp ở Sơn Tây
Đền hay phủ làng Sải thờ công chúa Phù Dung con Vua Đinh Tiên Hoàng và hoàng hậu Đinh Thị Tỉnh. Công chúa Đinh Phù Dung cùng với chồng là phò mã Trương Quán Sơn có công đánh dẹp giặc Chiêm Thành. Khi mất được lập đền thờ và được các triều vua sắc phong vì đã có công bảo vệ đất nước, che chở cho dân.
Đền hay phủ làng Đồi thờ công chúa Liên Hoa con Vua Đinh Tiên Hoàng và hoàng hậu Nguyễn Thị Sen. Công chúa Đinh Liên Hoa là người tinh thông võ nghệ, theo giúp vua cha đánh dẹp sứ quân Đỗ Cảnh Thạc và được ban thực ấp ở Trâm Nhị (Ân Thi, Hưng Yên). Khi mất được lập đền thờ và các triều vua sắc phong là Vua bà công chúa.
Đình làng Trâm Nhị, xã Vân Du thờ công chúa Đinh Liên Hoa con vua Đinh Tiên Hoàng và hoàng hậu Đinh Thị Tỉnh, Công chúa Liên Hoa đã cùng cha dẹp loạn 12 sứ quân, sau có công lập ấp, gây dựng làng Trâm Nhị nên được nhân dân tôn thờ làm thành hoàng làng.
Chùa Quán Vinh nằm bên quốc lộ 38B vào cố đô Hoa Lư, Trong chùa có thờ 2 công chúa con vua Đinh Tiên Hoàng
Thời Đinh
Di tích thờ Vua Đinh Tiên Hoàng
Dưới đây là danh sách di tích thờ Vua Đinh Tiên Hoàng không tính các di tích đền Vua Đinh, đình Yên Trạch, đình Yên Thành đã kê vào nhóm di tích cố đô Hoa Lư
Là nơi Đinh Bộ Lĩnh quy tụ lòng người, tuyển mộ trai tráng phục vụ công cuộc dẹp loạn 12 sứ quân. Gò Đại Duyệt là nơi Vua chỉ huy quân sĩ luyện tập. Cánh đồng Mo là nơi quân sĩ bỏ lại những mo cau gói cơm nhiều đến mức chất thành những đống lớn...
Đình Thượng Đồng thờ Vua Đinh Tiên Hoàng và 2 anh em Đinh Đức Đạt, Đinh Đức Thông người Cát Đằng dấy binh theo Đinh Bộ Lĩnh. Khu vực của đình chính là nơi Vua Đinh đã đóng quân ngày xưa để đánh dẹp thu phục sứ quân Phạm Bạch Hổ
Làng Viết là nơi nhà vua Đinh Tiên Hoàng cùng ba quân tướng sĩ đã dựng trại, luyện quân nhằm bảo vệ vùng cửa biển Thần Phù cửa ngõ phía đông bắc Cố đô Hoa Lư thời Đại Cồ Việt. Để ghi nhớ công ơn của Nhà vua cùng ba Quân Tướng sĩ người dân nơi đây đã dựng miếu thờ Vua Đinh Tiên Hoàng, về sau, Đình - Chùa - Phủ được xây dựng mới với quy mô rộng hơn, khang trang vào năm 1805 - 1815.
Là là nơi khi xưa Vua Đinh Tiên Hoàng đã về đây để thu phục sứ quân Phạm Phòng Át, sau thành đình Cát Đằng là Vườn Quan nơi Phạm Bạch Hổ từng đóng quân. Ông đã gây dựng và biến nơi đây thành "Lầu Cát Đằng có tiếng, lâu đài chót vót sinh khí lành".
Đền làng Bịch thờ phụng Vua Đinh Tiên Hoàng và vợ chồng danh tướng thời nhà Đinh có công mở mang làng Bịch cách đây hơn 1.000 năm, được nhân dân suy tôn là thánh, thần là Tướng quân Lê Khai và phu nhân Trần Thị Quế. Họ cùng người dân địa phương xây thành, hào để làm căn cứ; quy tụ người dân tham gia nghĩa quân cùng Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân.
Đền Bóng là nơi Đinh Bộ Lĩnh xây dựng Hành cung phía Tây bảo vệ Kinh đô Hoa Lư. Thế kỷ X, các địa danh khu Hóc Lược, thung Chùa, núi Đầu cân, núi Rếch....thuộc xã Sơn Lai là nơi tuyển quân luyện tập binh sĩ, diễn ra các cuộc Lễ hội khao quân của vua Đinh.
Đình làng Lược ngoài thờ Vua Đinh Tiên Hoàng còn là nơi thờ cúng Nam quốc đô đài Trấn Bắc Đại Vương, tướng của Vua và Chăn Vương Công chúa Đinh Thị Huyền Chân.
Đình và phủ thôn Sát là nơi đặt hành cung phía Tây thời Đinh. Đình là nơi thờ Đinh Tiên Hoàng Đế, Thành hoàng bản thổ Đinh Công Á, phủ là nơi thờ Thủy Tinh Công chúa, Thiên Danh Công chúa, Thiên Tinh công chúa và Ngọc Thanh công chúa.
Chùa nằm tại ngã ba sông nên gọi là chùa Giao Thủy. Tương truyền, chùa Lạc Khoái là nơi xưa kia Vua Đinh đi bắt cá ở sông Hoàng Long có vào ngủ trọ. Sau này Vua còn cho lập hành cung ở đây để cùng Dương Vân Nga chiêm ngưỡng cảnh đẹp.
Đền Trần thuộc xóm Cống, xã Khánh Lợi, Yên Khánh phối thờ Vua Đinh Tiên Hoàng với các vị: Cống Thủy Thanh Long, Đông Hải Đại Vương, Lực Lộ Đại Vương và Nguyễn Bật Luân.
Đền Trung trong di tích đền Lăng vốn là sinh từ thời Vua Đinh. Là căn cứ Vua Đinh về đây tuyển quân và quê hương Lê Hoàn. Hiện nay đền Lăng đang được tôn tạo thành khu du lịch.
Di tích lịch sử đình Phương Khê ở xã Ngọc Sơn, huyện Kim Bảng là nơi thờ Đinh Tiên Hoàng Đế, tương truyền vùng đất này là nơi vua đặt đồn trại và tuyển dụng binh lính trong chiến dịch dẹp loạn 12 sứ quân.[6]
Đình làng Lạc Nhuế xưa là một căn cứ quân sự của Đinh Bộ Lĩnh. Vua Đinh đã về đây tuyển quân và sách lập Hoàng hậu Dương Thị Nguyệt là người con gái địa phương.
Đình Đôn Lương ở phường Yên Bắc, thị xã Duy Tiên là nơi thờ Đinh Tiên Hoàng Đế, tương truyền vùng đất này là nơi vua đặt đồn trại và tuyển dụng binh lính trong chiến dịch dẹp loạn 12 sứ quân.[6]
Đền Đinh Tiên Hoàng Đế ở làng Vài, xã Hợp Thanh là nơi Thờ Đinh Tiên Hoàng Đế. Khi xưa Đinh Bộ Lĩnh đã hành quân từ Nho Quan, qua Hòa Bình và dừng chân lập doanh trại và tuyển quân ở làng Vài.
Đình Pò Háng là nơi thờ Vua Đinh Tiên Hoàng của người Tày vùng biên giới Việt - Trung. Đình là một điểm du lịch gắn liền với tuyến đường hoa lau và cột mốc biên giới 1297.
Đền Phya Đeng ở xã Cường Lợi, tỉnh Bắc Kạn, thờ Vua Đinh Tiên Hoàng. Đền có từ thời Hậu Lê, là nơi người Tày thờ quốc thần Đinh Tiên Hoàng cùng Nùng Trí Cao.
Thờ Đinh Tiên Hoàng Đế cùng gia tộc họ Đinh. Tương truyền Đinh Bộ Lĩnh từng qua đây và truyền dạy cho dân làng cách làm bánh Hú còn tồn tại đến ngày nay.
Thờ Đinh Bộ Lĩnh. Theo truyền thuyết và các tài liệu lịch sử, dã sử có ghi chép rằng: Vị thần thờ ở đình Vân Cơ và đình Nông Trang thành phố Việt Trì là vua Đinh Tiên Hoàng, vị anh hùng dân tộc Việt Nam đã có công lớn trong việc dẹp loạn 12 sứ quân, thống nhất Quốc gia, mở nền độc lập cho Đất nước từ thế kỷ X.[10]
Thờ Vua Đinh Tiên Hoàng đã truyền dạy võ công cho dân làng. Hàng năm vào dịp áp tết, ở làng Yên Thư có nghi lễ "Mục đồng đánh quân" và "chợ mục đồng" dành cho trẻ con rất nổi tiếng được lưu truyền.
Cồn Đầu Trâu nằm tại làng Hưng Nhơn (Kẻ Vĩnh), xã Hải Phong, huyện Hải Lăng, tỉnh Quảng Trị. Nguyên là cồn mồ Đổng Thượng sau được bồi đắp to dần và trở thành nơi cúng kỵ Đinh Bộ Lĩnh hàng năm của làng Hưng Nhơn. Tại Cồn Đầu Trâu thường diễn ra tập trận cờ lau của trẻ em 2 làng Hưng Nhơn và An Thơ.
Ngô Xương Xí cũng được thờ làm thành hoàng làng Phú Duy, xã An Phú, huyện Mỹ Đức, phía nam Hà Nội. Bãi tập trận của nghĩa quân xưa kia chính là những bãi trên núi quanh đầm Cửa Hương.
Đền Tam Xã còn được gọi là quán Tam Xã, đền Trình hay đền thờ Đỗ tướng công nằm ở trung tâm xã Sài Sơn. Xưa dân 3 làng Sài Khê, Thụy Khê, Đa Phúc là 3 xã cùng chung một đền thờ.
Đình nằm ở gần sông Tích, được coi là vị trí trung tâm thành Quèn xưa của Đỗ Tướng Công. Theo truyền thuyết địa phương, Đỗ Cảnh Thạc là một vị tướng có tài, ngoài những chiến công hiển hách, ông còn là người giúp nhân dân trong "Nông – Trang – Canh – Cửi" nên khi mất được người dân trong lãnh địa suy tôn là thành hoàng làng.
Đình còn có tên Kẻ Vẹt. Đình Việt Yên thờ tướng Nguyễn Siêu làm thành hoàng làng. Nguyễn Siêu cho quân sĩ tập luyện, xây thành đắp lũy trên từ sông Cái xã Việt Yên, dưới thì ngang sông Con tới xã Phúc Am.
Đình Đông thôn Tam Đông thờ sứ quân Trần Lãm và thuộc tướng của ông là Trần Dũng Lực tại căn cứ quân sự của ông xưa với lễ hội mở vào ngày 10 tháng 4 âm lịch hằng năm.
Thờ sứ quân Lã Đường với tôn hiệu Thạch Lã tướng quân, gần làng Phi Liệt là làng Phù Liệt thờ 5 vị đại vương có công phù giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp sứ quân Lã Đường
Cầu Đông là cây cầu cổ nằm ở cửa ngõ phía đông vào Kinh đô Hoa Lư, cầu bắc qua sông Sào Khê trong di tích cố đô Hoa Lư, là nơi bá quan văn võ qua lại mỗi khi vào triều bệ kiến.
Phủ Làng Thong ở thôn Thong Bái thờ một vị tướng được tôn gọi là Vạn Dần Đại Vương phụ trách thủy quân thường xuyên luyện tập ở sông Sào Khê, đoạn gần hang Luồn suốt hai triều Đinh và Tiền Lê.
Chùa Am thuộc thôn Yên Trung, nằm ở phía tây bắc núi Đìa; chùa Đìa thuộc thôn Yên Thành, nằm ở phía đông nam núi Đìa, xã Trường Yên. Đây là hai chùa cổ thời Đinh xây dựng theo kiểu động chùa, tựa lưng vào núi.
Chùa Bà Ngô nằm bên phải bờ sông Hoàng Long thuộc khu vực ngoại vi thành Hoa Lư xưa, là nơi hoàng hậu Hoàng Thị mẹ Ngô Nhật Khánh tu hành và tiến hành nghi thức sám hối
Là nơi pháp trường xử án thời Đinh. Nơi gắn với các danh nhân Trương Ma Ni, phò Mã Trương Quán Sơn, công chúa Đinh Phù Dung, Thái hậu Dương Vân Nga và Đức Thánh Nguyễn
Nằm sâu cách mặt đất tự nhiên 3 m, được khai quật từ những năm 1970, sát khuôn viên đền vua Lê Đại Hành. Hiện đã xây dựng nhà mái che và trưng bày phục vụ du khách tham quan
Kinh thành Hoa Lư gồm 10 đoạn tường thành đắp nối liền giữa các ngọn núi tự nhiên lại với nhau tạo thành 2 vòng thành Đông và thành Tây. Bên cạnh thành Hoa Lư là thành Tràng An là tòa thành tự nhiên phòng thủ bảo vệ mặt sau
Thành Đông thuộc 2 làng Yên Thành, Yên Thượng. Là nơi đặt cung điện Hoa Lư, có vai trò quan trọng hơn thành Tây và thành Nam. Gồm 5 đoạn tường thành nối các dãy núi tạo nên vòng thành khép kín: núi Đầm - núi Thanh Lâu - núi Cột Cờ - núi Chẽ - núi Chợ và đoạn nối từ núi Mã Yên sang thành Tây.
Thành Tây hay thành trong có diện tích tương đương thành Đông, thuộc làng cổ Chi Phong cũng có 5 đoạn tường thành nối liền các dãy núi: núi Hàm Sá - núi Cánh Hàn - núi Hang Tó; núi Quèn Dót - núi Mồng Mang - núi Cổ Giải và tường đắp ngang thành trong.
Thành Nam là kinh thành tự nhiên nằm ở phía Nam kinh đô Hoa Lư, thường được gọi là Tràng An có núi cao bao bọc xung quanh, bảo vệ mặt sau thành. Địa thế thành Nam rất vững chắc, đoạn sông Trường chảy qua thành Nam có một hệ thống khe ngòi chằng chịt từ các ngách núi đổ ra. Thành Nam có nhiều giá trị về mặt quân sự, là nơi dự trữ, thủ hiểm từ đây có thể nhanh chóng rút ra ngoài bằng đường thủy.
Núi Mã Yên trông xa có hình yên ngựa. Đứng ở trên đỉnh núi có thể nhìn rõ toàn cảnh cố đô Hoa Lư. Người xưa đã án táng Đinh Tiên Hoàng trên đỉnh núi với quan niệm đề cao tinh thần thượng võ của người, dù mất vẫn còn trên yên ngựa, vì vậy để lên thăm lăng mộ vua Đinh Tiên Hoàng phải bước lên 150 bậc đá của núi Mã Yên.
Ghềnh Tháp là nơi Đinh Tiên Hoàng duyệt thủy quân. Khu vực này còn có hang Tiền, hang muối - nơi cất giữ tài sản quốc gia, động Am Tiên nhốt hổ, báo để xử người có tội.
Sông Sào Khê là một nhánh của sông Hoàng Long, nằm uốn lượn trong khu di tích cố đô Hoa Lư. Bến Dời Đô là nơi Lý Công Uẩn hạ chiếu dời đô để xuống thuyền tiến về Thăng Long.
Đàn Kính Thiên Tràng An được lập ở khu vực hành cung phía tây kinh đô Hoa Lư xưa, là nơi diễn ra lễ tế Trời, công bố với thiên hạ về việc thống nhất đất nước lên ngôi của Vua Đinh
Thờ thập đạo tướng quân Lê Hoàn cùng với Nộn Công thời Hùng Vương.[11] Làng Trung Kính vốn là vùng đất cổ nằm bên sông Tô gồm hai thôn Trung Kính Thượng và Trung Kính Hạ.
Thờ thập đạo tướng quân Lê Hoàn cùng với Nộn Công thời Hùng Vương.[11] Làng Trung Kính vốn là vùng đất cổ nằm bên sông Tô gồm hai thôn Trung Kính Thượng và Trung Kính Hạ.
Tướng Trần Công Tích làm quan dưới triều Đinh, quê ở trang Đông Lộc (Hưng Yên). Khi quân Tống xâm lược, Trần Công Tích đem 500 tinh binh đến đóng ở ấp Phượng Đảo, tức vùng Nghĩa Đô để luyện quân và tuyển quân lên biên giới chống lại giặc Tống. Hai bà vợ Lê Hồng Nương và Lê Quế Nương cũng là những nữ tướng hậu cần.[12]
Thờ Đương Giang, là một vị tướng nhà Đinh có công mang 5.000 quân lính và thu nạp 30 trai tráng làng Đào Thục đi đánh dẹp giặc Ngô cùng với một người trong mộng là Phi Nương Hoàng hậu. Bà là người đã phù giúp cho ông trong chiến trận.
Do Vua Lý Thái Tông cho xây dựng để thờ tướng nhà Đinh Phạm Cự Lượng, người đã giúp ông ngoại Vua (Lê Đại Hành) lên ngôi hoàng đế và phong ông là vị thần chuyên xét việc hình ngục.
Thờ tướng Nguyễn Cả, tham gia dẹp 12 sứ quân, sau từ quan về làng dạy dân trồng trọt, mở mang cơ nghiệp, ông bày ra những trò vui thanh cao, trong đó có chơi diều cùng đám trẻ mục đồng.
Đình làng Tình Quang thờ tướng nhà ĐinhĐinh Điền và 2 vị thần khác. Đình Tình Quang đã được Bộ Văn hóa – Thông tin xếp hạng di tích lịch sử kiến trúc, nghệ thuật ngày 11/5/1993.
Thờ hai anh em Xuân Vinh và Luận Nương đã tập hợp trai tráng trong làng thành đội dân binh, đánh bại các sứ quân Nguyễn Khoan, Lã Đường, Kiều Công Hãn.[14]
Đình làng Cầu Bây thờ vị tướng Lã Lang Đường có công phù tá cho Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân. Em trai của vị tướng Lã Lang Đường là Lã Lang Đế được thờ ở làng Ngô bên cạnh làng Cầu Bây.
Đình làng Ngô thờ tướng nhà Đinh Lã Lang Đế có công phù tá cho Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân và đánh quân Ngô.. Anh trai của vị tướng Lã Lang Đế là Lã Lang Đường được thờ ở làng Cầu Bây bên cạnh làng Ngô.
Đình Thổ Khối có từ trước năm 1730, bên trong thờ 6 vị thành hoàng trong đó có 3 vị là Bạch Đa đại vương, Dị Mệ đại vương và Đào thành hoàng có công dẹp loạn 12 sứ quân.
Đình làng Cư An, xã Tam Đồng thờ Phạm Huyền Thông - Thái úy thống lĩnh tiền quân thủy bộ thời Đinh sau được phong Thái úy Thượng Quốc Đại Vương. Ông là người trang Hồ Liên (Thanh Oai), có công đánh dẹp các sứ quân Ngô Xương Xí, Nguyễn Siêu, Phạm Bạch Hổ. Ông cũng được thờ ở Đình Phương Mỹ xã Mỹ Hưng, Thanh Oai quê hương.[16]
Thờ Tích Lịch đại vương Phạm Tích (3 anh em ông, Một người mặt xanh tên là Tích; mặt trắng tên là Thánh; mặt đỏ tên là Thành đã cùng theo giúp Đinh Tiên Hoàng lập được nhiều công lớn.
Đình làng Hữu Thanh Oai thờ Vua Lê Đại Hành tại nơi vua đóng quân để phá cuộc xâm lược của nhà Tống. Khi theo đường sông Nhuệ đến các làng Tó, Lê Hoàn đã dừng chân trên gò đất có hình con rùa ở Rừng Mơ. Dân làng ra chúc tụng và dâng cỗ chay. Về sau, dân làng lập miếu thờ ông trên gò này và thờ ông ở đình.
Đình làng Hoa Xá và Minh Ngự Lâu là hai di tích gần kề nhau bên tả ngạn sông Nhuệ. Đình Hoa Xá hay đình làng Tó thờ Vua Lê Đại Hành và bà chúa Trai, tức Đô Hồ phu nhân Phạm hoàng hậu. Phía sau tam quan có đôi ngựa đá do Ngô Thì Nhậm cung tiến
Minh Ngự Lâu là nơi ở cũ của bà Chúa Hến (Đô Hồ phu nhân), nằm cách đình Hoa Xá khoảng 200m. Minh Ngự Lâu nhỏ hơn nhiều so với đình Hoa Xá và được làm theo một kiểu kiến trúc truyền thống với hai nếp nhà ba gian xếp thành hình “chữ Nhị”.
Thờ anh em của Nguyễn Bặc là Nguyễn Bồ và Nguyễn Phục. Cả ba anh em ông đều là tướng nhà Đinh. Năm 967, Đinh Bộ Lĩnh giao Nguyễn Bồ làm chỉ huy tiến quân đánh sứ quân Nguyễn Siêu ở Tây Phù Liệt, không may Nguyễn Bồ cùng ba tướng Nguyễn Phục, Đinh Thiết, Cao Sơn tử trận.
Thờ 2 tướng là Nguyễn Bồ và Nguyễn Phục, là tướng nhà Đinh. Năm 967, Đinh Bộ Lĩnh giao Nguyễn Bồ làm chỉ huy tiến quân đánh sứ quân Nguyễn Siêu ở Tây Phù Liệt, không may Nguyễn Bồ cùng ba tướng Nguyễn Phục, Đinh Thiết, Cao Sơn tử trận.
Thờ 2 tướng là Nguyễn Bồ và Nguyễn Phục, là tướng nhà Đinh. Năm 967, Đinh Bộ Lĩnh giao Nguyễn Bồ làm chỉ huy tiến quân đánh sứ quân Nguyễn Siêu ở Tây Phù Liệt, không may Nguyễn Bồ cùng ba tướng Nguyễn Phục, Đinh Thiết, Cao Sơn tử trận.
Đình làng Phương Mỹ, xã Mỹ Hưng thờ Phạm Huyền Thông - Thái úy thống lĩnh tiền quân thủy bộ thời Đinh sau được phong Thái úy Thượng Quốc Đại Vương. Ông là người trang Hồ Liên (Thanh Oai), có công đánh dẹp các sứ quân Ngô Xương Xí, Nguyễn Siêu, Phạm Bạch Hổ. Ông cũng được thờ ở Đình Cư An xã Tam Đồng, huyện Mê Linh.[16]
Đền làng Hoàng Trung thờ Lưu Cơ, được Đinh Bộ Lĩnh phong Đại Thống chế tướng quân, cho trông coi thành Đại La. Lưu Cơ không chỉ là người có công dẹp loạn 12 sứ quân mà còn lập ra làng Hoàng Trung.
Đình sàn Tảo Dương là một ngôi đình cổ được kiến tạo năm 1545, là nơi thờ tự tứ vị thành hoàng thời Đinh: Hoàng Tế đại vương, được vua Đinh Tiên Hoàng phong làm quan Thái úy. Trần Tuệ đại vương con ông Trần Kính, được vua Đinh phong làm “Thái phó đại tướng quân”. Trần Minh đại vương là anh em sinh đôi của ông Trần Tuệ, được phong làm “Tham tán binh sự tướng quân”. Hoàng Hựu đại vương (còn gọi là Nguyễn Hựu) là người Tảo Dương, con cụ Nguyễn Quang và cụ Đặng Thị Minh được vua Đinh phong làm “Điều sát binh sự tướng quân”.
Đình làng Mai hay đình Nga My Hạ thờ Hà Khôi đại vương là người có công giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp sứ quân Đỗ Cảnh Thạc cát cứ vùng Thanh Oai. Đinh Bộ Lĩnh từng cho quân đóng trại trên đất làng Mai, nay là 2 thôn Nga Mi Hạ và Nga Mi Thượng xã Thanh Mai, huyện Thanh Oai, TP Hà Nội.
Thờ Hoàng Thông là tướng thời Vua Đinh Tiên Hoàng. Hàng năm vào ngày 14 tháng giêng âm lịch có lễ hội Đại kỳ phúc tiến hành lễ rước thánh Hoàng Thông Phả Độ Đại Vương.
Quần thể di tích Quang Lãng gồm các đền, đình, miếu, lăng mộ ở các làng thuộc địa bàn xã Quang Lãng thờ Lục vị đại vương (6 anh em trai là Nguyễn Vật, Nguyễn Lôi, Nguyễn Quảng, Nguyễn Quán, Nguyễn Linh, Nguyễn Lặc có công giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân). Riêng đình Quang Lãng là nơi thờ chính Nguyễn Quán và Nguyễn Lặc tại nơi mà 4 người em lập đồn Hạ.
Đình làng Mễ thờ Lục vị đại vương, họ Nguyễn tên Vật, Lôi, Quảng, Quán, Linh, Lặc công giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân. Đình được xếp hạng di tích quốc gia.
Đình Mai Xá nằm trong quần thể di tích thờ Lục vị đại vương, họ Nguyễn tên Vật, Lôi, Quảng, Quán, Linh, Lặc công giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân.[20] Đình Mai Xá là nơi thờ chính Nguyễn Quảng và Nguyễn Linh tại nơi hai ông mất và cũng thuộc khu vực lập đồn Hạ.
Đình Sảo Thượng là di tích quốc gia thờ Nguyễn Vật - hiệu Hiển Vật đại vương là người anh cả trong sáu anh em trai có công giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân. Đặc biệt, Đạo quân của ông Nguyễn Vật đã tiến về Trường Châu đánh thắng sứ quân Trần Hồ. Đình được xếp hạng di tích quốc gia năm 2001
Đình ông Tạ nằm trong quần thể di tích thờ Lục vị đại vương, họ Nguyễn tên Vật, Lôi, Quảng, Quán, Linh, Lặc công giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân. Đình Tạ và đình Sảo Thượng là nơi thờ chính Nguyễn Vật tại nơi người anh cả lập đồn Thượng
Đình Tầm Khê thuộc quần thể di tích thờ Lục vị đại vương, họ Nguyễn tên Vật, Lôi, Quảng, Quán, Linh, Lặc công giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân. Làng Tầm Khê thờ chính Nguyễn Lôi, người đã lập đồn Trung tại khu Cây Gạo.
Đình Cúc làng Lai Sơn thờ 2 vị tướng thời Đinh: Đương Giang Đại Vương, Phi nương công chúa và 2 vị tướng thời Hùng Vương: Quý Minh, Cao Sơn. Đương Giang là vị tướng nhà Đinh có công thu nạp 5.000 quân lính ở Đông Anh (Hà Nội) đi đánh dẹp giặc Ngô.
Đình So là một trong những di tích lịch sử văn hóa và kiến trúc nghệ thuật độc đáo nhất của xứ Đoài. Đình thờ 3 anh em họ Cao có công giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân. Đình So đã được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt
Khu di tích quốc gia Quán Trên - Quán Dưới - Cây đa thờ thành hoàng làng Đồng Lư là 3 anh em họ Cao, người trang Sơn Lộ có công giúp Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân
Đình làng Đồng Lư thờ thành hoàng làng Đồng Lư là 3 anh em họ Cao, người trang Sơn Lộ có công giúp Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân. Làng Đồng Lư và Làng So xưa thuộc trang Sơn Lộ nên cùng có đình thờ tam vị thành hoàng
Thờ Đào Trực, tướng Vua Đinh Tiên Hoàng và Lê Đại Hành sau này. Ông có công đánh dẹp loạn 12 sứ quân và giặc Tống xâm lược, sau lại truyền nghề mỹ nghệ cho dân làng Sơn Đồng
Thờ Phạm Đông Nga đã theo Đinh Bộ Lĩnh và trở thành tướng tài, được phong Tổng đốc đại vương. Ông có công khởi dựng làng Mậu Hòa nằm ven bờ đê sông Đáy
Thờ 2 vị tướng nhà Đinh là Uy Sơn đại vương và Ngọ Tân đại vương. Hai ông là người làng Phương Bản từng chiêu mộ binh sĩ theo giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân.
Đình Sủi thờ tướng nhà ĐinhĐào Liên Hoa, có công dẹp loạn và mở mang đất hoang. Ông được Đinh Bộ Lĩnh phong làm Tây Vị Đại Vương rồi được cử đi Chánh sứ sang Trung Quốc. Khi huyện Gia Lâm có giặc loạn nổi lên, ông đem quân đi dẹp rồi lập đồn cùng trang ấp ở Thổ Lỗi, dậy nhân dân sản xuất, xây nhà cửa lo cuộc sống. Dân làng Sủi đã lập đình Sủi thờ ông và tôn ông là Thành hoàng làng.[23]
Đình Kim Sơn còn lưu giữ 17 sắc phong. Đặc biệt có cổ vật từ thế kỷ 15 gồm hai pho tượng phỗng bằng gỗ. Đình thờ hai anh em sinh đôi Cao Điền và Cao Đỗ (con ông Cao Trạch và bà Lê thị), có công giúp Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân và đánh giặc Chiêm Thành.[25]
Nghè Kim Sơn thờ nhị vị đại vương triều Đinh Cao Điền Công và Cao Đỗ Công. Nghè Kim Sơn là nơi gốc thờ 2 vị Thành hoàng, chính là dinh của 2 ông lúc sinh thời.[26]
Đền làng Trung Mầu là di tích lịch sử lâu đời. Theo sắc phong, hai làng Trung Mầu và Thịnh Liên đều thờ ba vị tướng thời Đinh: Cao Chương Đại Vương, Cao Gia Đại Vương, Tòng Chinh Đại Vương. Các vị tướng này đều là người xã Trung Mầu có công giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp 12 sứ quân và Chiêm Thành giữ nước.
Đền làng Thịnh Liên là di tích lịch sử lâu đời. Theo sắc phong, hai làng Trung Mầu và Thịnh Liên đều thờ ba vị tướng thời Đinh: Cao Chương Đại Vương, Cao Gia Đại Vương, Tòng Chinh Đại Vương. Các vị tướng này đều là người xã Trung Mầu có công giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp 12 sứ quân và Chiêm Thành giữ nước.
Làng Phù Lưu gồm 2 thôn Phù Lưu Thượng và Phù Lưu Hạ đều thuộc xã Phù Lưu, huyện Ứng Hòa, Hà Nội. Đình Phù Lưu Thượng và đình Phù Lưu Hạ thờ Không Bảng đaị vương triều Đinh, có công giúp Vua Đinh Tiên Hoàng đánh dẹp loạn 12 sứ quân. Có thuyết nói Không Bảng đại vương chính là Không Thần đại vương có tên húy là Cao Quang Vương, cũng được thờ tại đền làng Ngoại Hoàng xã Lưu Hoàng bên cạnh xã Phù Lưu.
Đền Không Thần hay đình làng Ngoại Hoàng thờ Cao Quang Vương, vị tướng nhà Đinh có công giúp Vua dẹp loạn 12 sứ quân, lập ra nhà nước Đại Cồ Việt. Thời 12 sứ quân, Một đồn binh của Đinh Bộ Lĩnh đã đóng tại Kẻ Hóp (Ngoại Hoàng). Sau khi tướng lĩnh hy sinh người dân làng Ngoại Hoàng đã thờ ông là Thành Hoàng làng.
Đình làng Quảng Nguyên thờ Đống Củ Đại vương, là tướng tài danh của Đinh Tiên Hoàng Đế.[27] Đình Quảng Nguyên là di tích lịch sử văn hóa nổi tiếng về giá trị lịch sử và kiến trúc nghệ thuật.
Miếu Cò cùng với đình Đụn nằm ở làng Động Phí. Miếu Cò là nơi thờ hai anh em Bạch Tượng, Bạch Địa và người em họ Đô Đài. Cả ba anh em có công thu nạp trai làng Động Phí tham gia dẹp loạn 12 sứ quân
Thờ Bạch Tượng, vị tướng tham gia dẹp loạn 12 sứ quân. Thần tích, thần phả ở đình làng Động Phí cho biết Đinh Điền, Nguyễn Bặc có về đây thu nạp lực lượng Bạch Tượng gồm 500 quân lính
Thời nhà Đinh, nhân dân Vân Đình đã ủng hộ Đinh Bộ Lĩnh dẹp 12 sứ quân, lập nước Đại Cồ Việt. Ở thôn Vân Đình có đình Thượng, đình Nhì, đình Ba thờ ba anh em ruột người trang Vân Đình đã mộ binh theo Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân. Quán Lục Sĩ ở Thanh Ấm thờ thần Minh Phúc – một tướng của Đinh Bộ Lĩnh có công với nước.
Đình Thượng Vân Đình thờ người anh cả trong ba anh em trai người trang Vân Đình đã mộ binh theo Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân. Làng Vân Đình hình thành từ thời Đinh, với tên gọi ban đầu là Kẻ Đinh, sau tránh họ Vua đổi san Kẻ Đình.
Quán Lục Sĩ ở Thanh Ấm cũng thờ Minh Phúc Đại Vương và võ sư Trương Ma Ni theo Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp 12 sứ quân. Trương Ma Ni có con trai Trương Quán Sơn là phò mã nhà Đinh
Đình làng Hướng Xá thờ tướng Đào Công Thắng là vị tướng văn võ toàn tài đã giúp vua Đinh Tiên Hoàng thống nhất đất nước, được phong làm đại vương lục quốc triệu lễ bộ công của triều đình. Nhân dân nhớ công ơn người, đã lập đình thờ người và tôn là Thành Hoàng đô hộ Hùng kế Đống Binh Đại Vương.[31]
Thờ Tứ trụ triều Đinh, Đinh Công tiết chế và 7 quan trung thần là những trung thần của vua Đinh Tiên Hoàng có công dẹp loạn 12 sứ quân, chống lại Lê Hoàn
Thờ Bản thổ Địch Lộ Tổ Sư Đại thần, có công giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân, chữa bệnh cho Hoàng tộc, được Vua Đinh phong là “Thái y Phúc Trạch Đại vương”. Ông mở trường dạy học, bốc thuốc cứu người, nhân dân tôn kính gọi là vua Thầy, lập đền thờ để thờ tự.
Đền Kho thờ anh em Lê Chương, Lê Du cùng tập hợp 2000 quân sĩ theo Đinh Bộ Lĩnh dẹp các sứ quân và được giao cai quản vị trí cũ. Nơi đây cũng có lăng mộ 2 ông
Đình Kho thờ tướng Lê Chương tại nơi ông đóng quân. Chùa Kho nằm cạnh đền Kho, được xây dựng trên đất do Vua Đinh ban cho Lê Chương. Lễ hội rước từ đình Kho về đền Kho
Thờ Bùi Quang Dũng, tướng nhà Đinh và có công phù giúp nhà Lý dẹp loạn ở Kỳ Bố. Vua Đinh Tiên Hoàng phong Bùi Quang Dũng làm Trấn đông tiết độ sứ, đóng trị sở tại thành Kỳ Bố, kiêm chỉ huy 3 đạo quân thuộc vùng Đông Đạo (lúc này nhà Đinh có tất cả 10 đạo quân) và thăng cho hàm là Đặc tấn khai quốc thiên sách thượng tướng, tước Tĩnh an hầu.
Đền Quan là di tích lịch sử nổi tiếng ở thành phố Thái Bình, Đền Quan là nơi thờ vị thần triều Đinh là “Tiết Chế Nam Đạo Đại Thần Tướng". Ngài họ Trần – húy Thắng, là tướng của sứ quân Trần Lãm trấn giữ Thái Bình. Việt Thắng Đại Vương là người có công dẹp loạn 12 sứ quân và giúp dân trị thủy sông Trà. Ngài sinh và mất ở thế kỷ 10. Trải các triều Đinh, Lê, Lý, Trần, Hậu Lê đều được tu bổ; Đền hiện tại được đại tu vào năm Duy Tân thứ 2.[37].
Thờ thành hoàng làng Bùi Quang Dũng và Bùi Quang Đạt là những vị tướng thời Đinh Tiên Hoàng. Bùi Quang Dũng đã cùng quân sỹ khai khẩn các vùng đất hoang vu thuộc miền Đông đạo thành các cánh đồng tốt tươi, mầu mỡ, chiêu dân và đưa gia đình binh sỹ đến ở, cộng tất cả là 5 làng.
Từ đường họ Bùi và đình làng Bùi Xá thờ thành hoàng làng Bùi Quang Dũng, vị tướng nhà Đinh có công đánh dẹp loạn 12 sứ quân và khai khẩn vùng đất Kỳ Bố Hải Khẩu, Thái Bình ngày nay.
Đình Miếu Hoành thuộc thôn Thanh Nội, xã Minh Lãng, huyện Vũ Thư, tỉnh Thái Bình. Đình Hoành thờ vị tướng thời Đinh có tên húy là Dương Đường Bộc làm Thành hoàng làng. Tướng quân Dương Đường Bộc là người có nhiều công lao giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp 12 sứ quân và trấn giữ vùng đất Vũ Thư.
Thờ 4 anh em trai họ Đinh, đều là Đại tướng Quân cai quản 1000 chiếc thuyền, binh tướng là thủy quân. Khi vua Đinh Tiên Hoàng đang thống lĩnh 15 vạn quân và hơn 3000 cỗ ngựa đang tác chiến với quân Tàu và các Sứ quân gồm trên 30 trận. Các ông đã cùng các tướng lĩnh đánh bại các sứ quân, tướng Hồ Công, Ngô Dương Sĩ, Đỗ Siêu, Lai Đốc bị chém và hơn 3 vạn quân bị giết lấp đầy sông Nhị Hà.
Đền, đình Phù Lưu cũng thờ 4 vị tướng họ Đinh giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn, họ có em gái là Hoàng hậu nhà Đinh Đinh Thị Tỉnh được thờ ở Đền Thánh Mẫu cùng làng. Sau này các ông đều làm quan dưới 2 triều Đinh - Lê.
Đình làng Thọ Phú thờ Liên Công cùng 4 người con (4 vị tướng Kiều Công, Đức Công, Đề Công và Tử Công) có công về Hoa Lư cùng Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân.
Đình làng Lộc Thọ nằm gần Miếu Lộc Thọ thờ Đinh Triều Quốc Mẫu ở xã Độc Lập, huyện Hưng Hà, Thái Bình, Đình Lộc Thọ thờ 4 vị Thành Hoàng làng là các Tướng Đinh Điền, Phạm Thành, Lưu Công, Sát Công đã tận trung với triều Đinh.
Thờ 3 anh em Tích Lịch, Thánh Đâu và Thành Hành con ông Phạm Trù theo Vua Đinh dẹp 12 sứ quân. Các ông cũng được thờ ở đình Phương Liệt, Thanh Xuân, Hà Nội.
4 anh em họ Trịnh gồm: Minh công, Khang công, Nguyên công, Lương công đã giúp Vua Đinh đánh dẹp sứ quân Kiều Công Hãn. Vườn Mơ xưa là đại bản doanh của 4 anh em họ Trịnh, và là nơi yên nghỉ của thân phụ Trịnh Thông và bà vợ kế là Trần Thị Hạnh. Khi còn đang xây dựng lực lượng chống Ngô Xương Xí và sau này theo Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân, 4 anh em họ Trịnh đã xây dựng ở giữa làng, canh vườn Mơ một hội đồng cung. Họ thường xuyên đến đây bàn bạc công việc, chỉ huy 4 đồn phòng thủ ở 4 góc làng.
Thờ Cường Bạo Đại Vương là một vị tướng thời Đinh và là một nhân vật được thần thánh hóa trong cổ tích Việt Nam. Ông xuất thân là một ngư dân ngang tàng, có sức khỏe và tài năng chiêu dân chống lại thiên tai, được triều đình nhà Đinh trọng dụng và ban thưởng.
Thờ Nguyễn Quảng Lại (tên khác là Nguyễn Hãng) đã cùng các tướng tài giỏi khác phò Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn mười hai sứ quân thống nhất Tĩnh hải quân và được phong giữ chức Thủy đạo đại tướng quân. Trong một lần cùng Đinh Tiên Hoàng truy đuổi tàn quân của Kiều Công Hãn, ông đã mất tích, xác trôi về cửa Bố Hải Khẩu rồi được người dân làng chài trang Quang Lang chôn cất và thờ cúng.
Từ đường Nguyễn Hữu ở thôn Quang Lang Đông, xã Thụy Hải, Thái Thụy, Thái Bình là nơi phụng thờ tổ nghề cá Quang Lang. Thời kỳ loạn 12 sứ quân, ông tổ nghề cá Quang Lang là Nguyễn Hữu Thắng vốn là “con độc” trong gia đình nho giáo trấn Sơn Tây, chẳng may bố mẹ mất sớm, ông thả thuyền trôi theo dòng sông rồi dạt vào vùng đất bên bờ biển này dựng lều mưu sinh. Ông truyền dạy nghề cá cho mọi người dân nơi này. Ông còn chặt thân cây Báng (tên chữ là Quang Lang) đập dập, lấy bột trong thân cây làm bánh ăn thay cơm gạo. Mọi người học theo ông và cái tên Quang Lang cũng hình thành từ ngày ấy.
Thờ 6 vị thần Hoàng thời nhà Đinh dẹp loạn 12 sứ quân. Đình được xây dựng từ thế kỷ X, nằm gần bến sông Mát, có tên là Đình Bến hay còn gọi là Đình 5 gian.
Thờ tráng sĩ có tên là Gáo thông minh, văn võ song toàn đã theo nghĩa quân Trần Lãm- Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 xứ quân, dựng nghiệp nhà Đinh. Sau được phong chức Đô Thống
Đền làng Cam Mỹ thờ nhị vị tướng quân thời Đinh có tên húy: Hùng Công và Dũng Công. Đây là 2 vị tướng có nhiều công lao theo giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp 12 sứ quân và có công lập làng Cam Mỹ, xã An Ấp, Quỳnh Phụ, Thái Bình.
Đình làng Đông Trụ thờ Đô Đài đại vương triều Đinh làm thành hoàng làng. Lễ hội hàng năm diễn ra từ ngày mồng 4 đến ngày mồng 5 tháng Giêng âm lịch.để tưởng nhớ công ơn của ngài Đô Đài đại vương người có công dẹp Tống bình Chiêm.
Miếu Trúc thờ tướng quân Phùng Gia vị tướng nhà Đinh đã cùng với Cao Mộc đã về làng Bườn trông coi lăng mộ Đàm hoàng thái hậu, thân mẫu của Đinh Bộ Lĩnh. Ông cũng được thờ ở gian phía đông trong đình Bườn
Lăng mộ Tướng quân Cao Mộc cách đình Bườn 700m về hướng đông nam trên diện tích 168m2. Khám thờ quay ra mộ xây kiểu 2 tầng, 8 mái, lợp giả ngói ống; trên cổ đẳng khám. Cao Mộc cũng được thờ ở gian phía tây đình Bườn.
Thờ Nguyễn Tấn người chiêu dân về đây lập ấp, khi đất nước xảy ra loạn 12 sứ quân, sứ quân Kiều Công Hãn bại trận từ Phong Châu chạy qua vùng Âu Hóa thì bị Nguyễn Tấn đem quân ra đánh, chém vào cổ, bỏ chạy đến làng Din thì chết. Từ đây, Nguyễn Tấn hết lòng giúp sức cho Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân, thống nhất đất nước.
Thờ Phạm Cự Lượng tướng thời Đinh và Tiền Lê. Ông là Tâm phúc tướng quân của Đinh Bộ Lĩnh, cai quản thị vệ và bảo vệ hoàng thành. Sau giúp Lê Hoàn lên ngôi và đánh giặc Tống
Thờ Phạm Cự Lượng tướng thời Đinh và Tiền Lê. Ông là Tâm phúc tướng quân của Đinh Bộ Lĩnh, cai quản thị vệ và bảo vệ hoàng thành. Sau giúp Lê Hoàn lên ngôi và đánh giặc Tống
Thờ Trần Công Mẫn, người Sơn Tây theo về với vua Đinh lại được cử xuống phủ Nghĩa Hưng để chiêu mộ được 1000 quân sĩ. Ông lấy vợ người trang Thái Duyến là bà Xuyến Nương và tập hợp được đến nghìn trai tráng quê vợ tham gia nghĩa quân.
Đình làng Liên Xương là di tích lịch sử văn hóa thờ các vị đại vương có công giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp loạn 12 sứ quân, thống nhất đất nước. Tương truyền, Một bà mẹ người làng Liên Xương xã Hiển Khánh sinh hạ được bốn người con trai thì đã gửi cả bốn con theo vua Đinh dẹp loạn. Bốn người con của bà sau này đều được thờ tại bốn đình Đông- Tây- Nam- Bắc của làng Liên Xương.
Thờ bà Hoàng Thị Đậu cùng anh là Hoàng Sơn Khung theo vua Đinh đánh Phạm Phòng Át. Dưới triều Đinh bà giữ chức giám sát ngự sử. Thánh Đậu đại vương được thờ ở Phủ Bà (Đắc Lực, Liên Bảo, Vụ Bản) gắn với sự tích nàng Đậu bán nước ở đầu thôn ủng hộ lương thực cho Đinh Bộ Lĩnh.
Đền Phú Cốc thờ tướng Lê Khai. Ngọc phả đền Phú Cốc cho biết Nguyễn Bặc thừa lệnh Đinh Bộ Lĩnh về Phú Cốc chiêu mộ được hơn ba nghìn người quân sĩ. Nguyễn Bặc cũng là người chiêu dụ được Lê Khai - bậc hùng trưởng ở Vụ Bản, Nguyễn Tấn - thổ hào vùng An Lá, Nam Trực. Dân phủ Nghĩa Hưng theo về với Lê Khai rất đông.
Thờ Cường Bạo Đại Vương là một vị tướng thời Đinh và là một nhân vật được thần thánh hóa trong cổ tích Việt Nam. Ông sinh ra ở làng Bối Tuyền, thuộc xã Bối La, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định
Thờ Ninh Hữu Hưng là tướng theo Vua Đinh dẹp loạn 12 sứ quân và tham gia xây dựng kinh đô Hoa Lư, ông mở mang vùng đất Nam Định và được tôn vinh là ông tổ nghề xây dựng ở Việt Nam
Thờ thượng đẳng Thần Đại vương Trung Hưng tướng Trần Doanh Nghị đã cùng các tướng Đinh Điền, Nguyễn Khu, dương cờ khởi nghĩa, tụ về cùng Đinh Bộ Lĩnh lập nước Đại Cồ Việt. Ông được vua Đinh cử về vùng cửa biển Đại Nha, trụ sở tại làng Chanh Cầu để trấn giữ vùng cửa biển này
Thờ Nguyễn Ninh, Nguyễn Tĩnh gặp thời loạn lạc đã tập hợp trai tráng vùng Bình Lục tập luyện võ nghệ để bảo vệ quê hương. Khi Đinh Bộ Lĩnh nổi dậy các ông đã theo về để đánh dẹp 12 sứ quân, lập nhiều công trạng lớn.
Đình làng Thụy Sơn, xã Tân Sơn thờ Đinh Nga đại vương đã có công giúp Đinh bộ Lĩnh giẹp loạn 12 sứ quân. Ngoài đình Thụy Sơn trên địa bàn xã còn có Đền Ba Dân cũng thờ tướng quân Đinh Nga là đền chung của 2 xã Tân Sơn và Thụy Lôi hiện nay.
Đình làng Hồi Trung, xã Thụy Lôi thờ Đinh Nga đại vương đã có công giúp Đinh bộ Lĩnh giẹp loạn 12 sứ quân. Ngày 10/5 âm lịch là ngày lễ hạ đền. Ngày 10/7 là ngày hội khao quân. Ngày 10/11 là ngày hóa của thần, lễ dùng thịt lợn đen, xôi, bánh. Ngày mồng 9, 10 tháng 2 âm lịch hàng năm là ngày lễ hội chích của làng, kỉ niệm ngày sinh của Đinh Nga Đại Vương.
Đình làng Trung Hòa, xã Thụy Lôi thờ Đinh Nga đại vương đã có công giúp Đinh bộ Lĩnh giẹp loạn 12 sứ quân. Ngày 10/5 âm lịch là ngày lễ hạ đền. Ngày 10/7 là ngày hội khao quân. Ngày 10/11 là ngày hóa của thần, lễ dùng thịt lợn đen, xôi, bánh. Ngày mồng 9, 10 tháng 2 âm lịch hàng năm là ngày lễ hội chích của làng, kỉ niệm ngày sinh của Đinh Nga Đại Vương.
Thờ danh tướng Phạm Hạp, có công giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp yên thập nhị sứ quân. Khi đất nước thanh bình, ngài xin về lập ấp ở xã Cao Mật, được hưởng lộc từ số thuế thu được ở huyện Kim Bảng.
Thờ Trương Nguyên, tham gia đội quân của Đinh Bộ Lĩnh dẹp 12 sứ quân. Khi ông từ Hoa Lư về quê có mang theo một quả cầu, một dụng cụ để luyện tập binh sĩ bày trò chơi cho nhân dân để hôm nay hội làng Gừa có trò cướp cầu.
Thờ tướng Đinh Điền và phu nhân Phan Thị Môi. Trên đường đi dẹp loạn đến đây, Đinh Điền thấy thế đất tựa "Thanh Long, Bạch Hổ chầu về", Đinh Điền liền cho dựng doanh trại và lấy người con gái địa phương tên Phan Thị Môi làm vợ.[54]
Đền làng Cốc Khê thờ tướng Võ Trung có công đánh dẹp các sứ quân Lã Xử Bình, Ngô Xương Xí và giặc Chiêm Thành. Võ Trung về già đến chơi núi Mộ Dạ ở Nghệ An và hóa ở đó nên có đền thờ tại núi Mộ Dạ cạnh đền Cuông và ở quê ngoại thuộc trại Liễu Cốc, Hưng Yên với sắc phong là Đông Thành đại vương.
Thờ tướng Đinh Điền ở trại Đằng Man. Khi lập căn cứ ở đây, Đinh Điền chọn 3 người họ Phan, họ Phạm và họ Nguyễn ở trang Đằng Man làm gia tướng và chọn người con gái họ Phan là Môi Nương làm vợ. Phu nhân Tướng quân Đinh Điền cũng đã nhiều lần tham gia đánh giặc cùng chồng.
Thờ tướng Lưu Lang có công dẹp loạn 12 sứ quân, được phong là Phó sĩ sư và được ban thực ấp ở Đồng Hạ, Hưng Yên. Khi Lê Hoàn lên ngôi thay nhà Đinh, ông cùng Đinh Điền, Nguyễn Bặc, Lưu Cơ chống đối lên bị Lê Hoàn sát hại.
Có tượng thờ tam vị đại vương Sùng Công, Quách Công và Thiện Công là 3 anh em gốc Trung Hoa chiêu tập binh sĩ được hơn ba trăm người gồm Phượng Lâu 5, An Tàô 10, An Xá 45, Vĩnh Đồng 45, Dưỡng Phú 51, Cốc Khê Tạ Xá 55, Đào Xá 36 và trang sở tại 55 người gia nhập quân đội Nguyễn Bặc đánh dẹp loạn 12 sứ quân.
Đình làng Ngô Xá thờ tam vị đại vương Sùng Công, Quách Công và Thiện Công là 3 anh em gốc Trung Hoa chiêu tập binh sĩ đánh dẹp loạn 12 sứ quân. Vua Đinh đã phong tặng Sùng Công làm Trưởng Án Nội Các, Quách Công làm Kim Thiên Môn Điện, Thiện Công làm Tây Chính Trấn Ngự Phủ Điện.
Đình làng Đan Nhiễm hay đền Đường Cái thờ tướng Chu Công Mẫn hiệu "Thiên Đống Đại Vương" cùng với phu nhân là người có công khai mở làng Đan Nhiễm và đánh dẹp Lã Đường trong thời loạn 12 sứ quân
Thờ 5 vị đại vương vùng Tế Giang có công phù giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp sứ quân Lã Đường. Vua Đinh Tiên Hoàng đã cho đổi tên làng Gềnh thành làng Phù Liệt với ý nghĩa là làng phù quốc giúp vua và chiến đấu oanh liệt với các sứ quân còn làng ủng hộ sứ quân Lã Đường gần đó đã được gọi là làng Phi Liệt.
Thờ Thái sư Lưu Cơ có công lập làng chiêu dân đánh dẹp sứ quân Lý Khuê. Làng Đại Từ (Văn Lâm, Hưng Yên) là nơi Lưu Cơ đã đóng quân để xuất binh đi bình định sứ quân Lý Khuê. Dân làng, trai đinh Đại Từ đã ủng hộ và tham gia nghĩa quân.
Nghè Văn Ổ được xây dựng từ thời nhà Đinh. Là nơi tôn thờ 3 vị đại vương: Trân Công, Đài Công, Quốc Công và Mộ Chúa phu nhân, công chúa. Đây đều là những người có công phò vua Đinh Tiên Hoàng đánh loạn 12 sứ quân.
Thờ ba anh em Đài Công, Trâu Công, Quốc Công và Đặng Mộ Nương là vợ Đài Công. Ba anh em Đài Công mang hơn 30 nghĩa binh là dân các thôn Lộng Đình, Trình Xá, Cát Lư do mình tuyển chọn đến xin gia nhập quân đội Hoa Lư đánh dẹp 12 sứ quân.
Thờ 3 anh em theo Vua Đinh Tiên Hoàng, Ông thứ nhất (Phấn) làm Tham tán triều nghị lên Trấn thủ đất Cao Bằng, Ông thứ hai (Trọng) làm Đô đốc ngự sử sang Trấn thủ vùng Tuyên Quang, Ông thứ ba (Quý) giữ chức Thái bộc về Trấn thủ miền Thanh Hóa.
Thờ 3 vị tướng quân chưa rõ họ (có tên là: Nhân, Đức, Chính) người thôn Ba Đông, từ thời vua Đinh Bộ Lĩnh có công dẹp loạn 12 sứ quân. Phía bên kia sông Cửu An có đền Mẫu Ba Đông thờ thân mẫu của họ.
Thờ thân mẫu 3 vị tướng quân chưa rõ họ (có tên là: Nhân, Đức, Chính) người thôn Ba Đông, từ thời vua Đinh Bộ Lĩnh có công dẹp loạn 12 sứ quân. Phía bên kia sông Cửu An có Miếu Dậm 3 tướng quân.
Thờ Trần Ứng Long, người có sáng kiến chặt tre đan thuyền, phỏng theo cách đan thúng đã phá được căn cứ của quân Đỗ Cảnh Thạc và được hậu thế tôn vinh là ông Tổ nghề đan thuyền và nghề sơn.
Thờ tướng Đinh Điền trên vùng đất khai hoang. Đinh Điền từng kéo quân về vườn Hồng Ba Đống thuộc làng Nhân Kiệt để lập căn cứ luyện quân. Ông được triều đình ban thưởng 500 mẫu ruộng cùng nhiều trâu cày. Ông đã quy tụ dân chúng lập lên xã Thanh Chung nay tách hình thành 2 làng là Nhân Kiệt và Tuấn Kiệt
Thờ tướng Đinh Điền trên vùng đất khai hoang. Đình Tuấn Kiệt được khởi dựng vào thời hậu Lê. Năm 2002, địa phương xây dựng lại đình to đẹp mang phong cách thời Nguyễn với kiến trúc kiểu chữ “Đinh” (J) gồm 5 gian đại bái và 3 gian hậu cung
Vị Thành hoàng thứ nhất thờ ở đình Hồ là người làng, con ông Phạm Hoàng và bà Trương Thị Bạch tên hiệu là Huyền Thông Thái úy. Phạm Nhật Công là tướng của Đinh Bộ Lĩnh có công dẹp loạn 12 sứ quân thống nhất đất nước Đại Cồ Việt.
Đình làng Bình An thờ Hồng Lĩnh Tráng Trần, tướng của vua Đinh Tiên Hoàng, có công dựng lên làng rồi mất ở làng Bình An. Thư mục thần tích, thần sắc năm 1938, nói ông là Đào Đình Quế.
Thờ 5 tướng quân họ Phí theo Nguyễn Bặc về Chi Ngãi cai quản. Khi năm anh em họ Phí mất được xây đình thờ làm Thành Hoàng nhưng đình làng Chi Ngại bị phá hủy bởi thực dân Pháp nên bài vị, ngai thờ và thần tích của năm vị tướng họ Phí vẫn được lưu giữ ở chùa Ngái. Tại đình Động Phí xã Đạo Tú huyện Ứng Hòa quê nhà các ông được thờ cùng với Nguyễn Bặc.
Đình làng Thiệu Mỹ thờ 3 vị Thành hoàng làng là tướng nhà Đinh: Đặng Chân (Đức Thánh Phụ), Đặng Trí (Đức Thánh Tử) và Trịnh Thị Khang (Đức Thánh Mẫu) từng có công giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân thống nhất đất nước vào thế kỉ 10.
Ba làng cổ thuộc xã Thanh An đều được hình thành từ thế kỉ thứ X trên mảnh đất màu mỡ được bồi đắp bởi hai con sông là sông Rạng và sông Hương. Đền làng Quách An thờ ba cha con họ Đinh, ba cha con họ Triệu có công giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân. Dưới triều Đinh Tiên Hoàng các ông được phong công thần.
Đền làng Tiên Tảo thờ ba cha con họ Đinh, ba cha con họ Triệu có công giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân. Dưới triều Đinh Tiên Hoàng các ông được phong công thần. Đất nước thanh bình các ông tổ chức khai mở vùng đất Thanh An giữa sông Rạng và sông Hương.
Thờ tam vị đại vương: Đặng Sỹ Nghị, Đặng Sỹ Phan, Đặng Sỹ Lẫm đánh dẹp loạn 12 sứ quân. Đặng Sĩ Nghị sau được Vua Đinh Tiên Hoàng giao làm quan ở Hoan Châu, Nghệ An
Đình Vạn Tải ở xã Hồng Phong thờ tướng Đinh Văn Cung, là người gốc động Hoa Lư sinh ra trên đất Hải Dương. Khi Nguyễn Bặc tiến quân qua trang Vạn Tải. Đinh Văn Cung chiêu mộ dân trang được hơn trăm người theo làm gia thần đến bái yết đại tướng để theo giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp loạn 12 sứ quân. Sau Vua gia phong cho ngài chức quyền trưởng lĩnh bản phủ tả đạo binh nhung kiêm tán mưu sự Thái Bảo Tiền quân, làm quan tại quê nhà.[63]
Thờ Tướng Lê Cát Bạo có công giúp Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân, đã chọn đất làng để hạ trại, thu phục quân dân. Khi ông mất được nhân dân trong làng dựng đền thờ ngay nơi ông hạ trại và tôn làm thành hoàng.
Đình làng Hậu Bổng thờ Đại vương Lê Viết Bạo, cha là Lê Cường, mẹ là Tô Thị Phương, nguyên quán Vụ Bản, Nam Định. Lê Viết Bạo có tài văn võ song toàn. Năm 18 tuổi, ông theo sứ quân Đinh Bộ Lĩnh ở Hoa Lư dẹp các sứ quân. Ông từng đóng quân ở làng Hậu Bổng, khi ông mất được phong làm thành hoàng.
Thờ Đào Ngọc Sâm có công dẹp 2 sứ quân nhà Ngô, được Đinh Tiên Hoàng phong Tham tán mưu sự thống lĩnh thủy bộ chu doanh đại tướng quân. Sau này Đào Ngọc Sâm tiếp tục giúp Lê Hoàn đánh giặc Tống.
Đình làng Hộ Vệ thờ Đinh Hùng Lực, người có công dẹp loạn mười hai sứ quân. Khi Đinh Bộ Lĩnh lâm nguy, Đinh Hùng Lực đã dẫn nhân đinh ở địa phương gia sức giải vây.
Đình làng Kim Đôi thờ thờ 3 vị Thành hoàng đã hiển linh báo mộng giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân. Vị trí của Đình là nơi Vua Đinh Tiên Hoàng đã dừng chân và nghỉ ngơi.
Đình làng Đông Quan hay đình Sọ thờ 3 vị tướng nhà Đinh có công theo Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp loạn 12 sứ quân là Trung Liệt Đại vương, Viên Dương Đại vương và Thanh Độ Đại vương. Trong cuộc khởi nghĩa của Đinh Bộ Lĩnh, Trung Liệt giữ chức “Thống lĩnh Tiền quân quản sư thủy bộ chư quân sự”, Viên Dương giữ chức “Tham tán Mưu thần”, Độ Công giữ chức “Phó tướng Hậu quân”, chỉ huy ba đạo quân.
Đình làng Đỗ Lâm Thượng thờ Lý Trí Thắng, Tả đạo binh nhung kiêm Tham tán mưu sự, được giao nhậm chức ở Hoan Châu, 3 năm sau được vời về triều phong chức Chưởng ấn nội các. Khi Lê Hoàn lên ngôi, Lý Trí Thắng lại tập hợp lực lượng hợp sức với Đinh Điền, Nguyễn Bặc chiến đấu để giữ ngôi báu của nhà Đinh.
Đình làng Đỗ Lâm Hạ thờ Lý Trí Thắng, Tả đạo binh nhung kiêm Tham tán mưu sự, được giao nhậm chức ở Hoan Châu, 3 năm sau được vời về triều phong chức Chưởng ấn nội các. Khi Lê Hoàn lên ngôi, Lý Trí Thắng lại tập hợp lực lượng hợp sức với Đinh Điền, Nguyễn Bặc chiến đấu để giữ ngôi báu của nhà Đinh.
Đình làng Từ Ô thờ Lý Trí Thắng, Tả đạo binh nhung kiêm Tham tán mưu sự, được giao nhậm chức ở Hoan Châu, 3 năm sau được vời về triều phong chức Chưởng ấn nội các. Khi Lê Hoàn lên ngôi, Lý Trí Thắng lại tập hợp lực lượng hợp sức với Đinh Điền, Nguyễn Bặc chiến đấu để giữ ngôi báu của nhà Đinh.
Nhà thờ họ Võ ở xã Diễn Bình và xã Diễn Liên huyện Diễn Châu đều thờ tướng Võ Trung có công giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp các sứ quân Lã Xử Bình, Ngô Xương Xí. Võ Trung lần lượt giữ chức Tham nghị triều chính, Binh bộ thượng thư, đốc trấn châu Hoan, tổng trấn Hải Dương dưới triều Đinh. Khi Chiêm Thành sang cướp phá Đại Cồ Việt, ông làm phó tướng đem quân đi đánh. Võ Trung về già đến chơi núi Mộ Dạ thuộc huyện Đông Thành và hóa ở đó nên Triều đình truyền cho dân dựng đền thờ tại núi Mộ Dạ cạnh đền Cuông và ở quê ngoại thuộc trại Liễu Cốc, Hưng Yên với sắc phong là Đông Thành đại vương.
Thờ tướng nhà Đinh Cao Các có công giúp Vua Đinh Tiên Hoàng đánh giặc cùng với 02 vị thần khác. Theo thần phả đền Rú Lá thì Cao Các, sinh ngày 06/01/983 ở Châu Ái. Ông góp công lớn giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân, ổn định đất nước trong thời gian đầu lập quốc. Ông được vua Đinh ban cho trấn thủ vùng đất An Ninh, sau khi ông mất, triều đình cho lập miếu thờ, muôn đời hương khói. Đến thời nhà Lý, vua Lý Thái Tổ đã ban sắc, phong là Mỹ Tự Đại Vương. Các triều đại phong kiến tiếp theo đều truy phong làm “Thượng đẳng thần, tối linh tôn thần”
Thờ Cao Các đã giúp Vua Đinh Tiên Hoàng đánh dẹp các sứ quân khác, được phong chức Giám Nghị đại phu. Khi Chiêm Thành đem quân sang quấy nhiễu Đại Việt, vua Đinh lại triệu Cao các về triều và giao cho ông thống lĩnh 5 vạn tinh binh đi đánh dẹp, giành thắng lợi vẻ vang. Những vùng đất ông hành quân qua đều lập đền thờ.[70]
Đình làng Yên Lưu thờ tướng quân Đinh Văn Lĩnh, là người được Vua Đinh Tiên Hoàng cử vào trấn thủ đất Hoan Châu, khai khẩn vùng đất phía Nam thành phố Vinh và lập ra làng Yên Lưu.[73]
Thờ Thần Cao Các người làng Cao Xá, sinh ngày 6 tháng 1 năm 938 đã theo Đinh Bộ Lĩnh và có công sáng lập Nhà Đinh, được ban thực ấp ở vùng đất huyện An Ninh.[74]
Thờ tướng quân Phạm Cự Lượng. Khi Đinh Bộ Lĩnh dấy binh dẹp loạn 12 sứ quân, Phạm Cự Lạng cùng Phạm Hạp đem hơn 2000 người, ngựa từ quê đến Hoa Lư phò Đinh Bộ Lĩnh. Phạm Cự Lạng được phong chức Phòng Ngự sứ tiên phong Tướng quân ra giữ cửa biên Đại Ác.
Thờ Phạm Cự Lượng thời Đinh - Tiền Lê. Dẹp xong loạn 12 sứ quân, Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi Hoàng Đế, Phạm Cự Lạng được phong Tâm phúc tướng quân coi việc Thị vệ Quan thân cận của nhà vua.
Thờ Thỏa Kỳ Đô hộ thông minh Nẫm ứng đại vương và Trung Quân Chính trực dũng lược Hùng đoán đại vương thuộc họ Vi Đông Thành có công lập làng Đông Thành và giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân.[75]
Đền làng Phú Động tổng Hoàng Cương, huyện Thanh Ba, tỉnh Phú Thọ thờ Bạch Quốc hiệu Bạch Thạch Quốc Đô Đại Vương, tướng dưới thời Đinh Tiên Hoàng, là người làng Phú Động có công theo giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp sứ quân Kiều Thuận.
Thờ Lý Mộc Trang đại vương đã dung nạp 300 người cùng theo về tham gia khởi nghĩa cùng Đinh Bộ Lĩnh đánh đuổi giặc Ngô. Nhà Đinh ban cho ông thực ấp ở huyện Tam Nông.[77]
Đình làng Tề Lễ thờ Tề Lễ Đường Thượng Quan tên húy Hoàng Định, người ban đầu là thuộc tướng của sứ quân Kiều Công Hãn, sau theo về với Vua Đinh đi dẹp loạn 12 sứ quân và được phong chức quan đóng trước thành cũ của Kiều Công Hãn.
Thờ hai vị tướng vốn là người Du Tràng nhưng không thuần phục sứ quân Lý Khuê, sau họ đem theo quân lính về Hoa Lư gia nhập lực lượng Đinh Bộ Lĩnh và có công dẹp loạn 12 sứ quân, lập ra triều đại nhà Đinh.
Thờ 3 anh em trai là Đô Công, Chất Công và Đinh Công giỏi nghề sông nước, giúp Vua Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp thứ sử châu Vũ Ninh. Khi lập nước Đại Cồ Việt họ được giao cai quản khu vực núi Thiên Thai, khi mất được ba thôn (Tiêu, Tràng, Tía) chia ra lập đền thờ. Người anh cả thờ đền Thượng, ông thứ hai thờ ở đền Trung và ông thứ ba được thờ ở đền Hạ; riêng đền Ngăm Lương là nơi thờ chung của cả ba anh em, được tôn vinh là những vị thủy thần.
Thờ Trương Ngọ, Trương Mai và Bạch Đa là 3 vị tướng nhà Đinh đều quê ở động Hoa Lư, đóng ở chùa trang Bối Khê, đạo Sơn Nam. Khi ba ông cầm quân đi đánh quân Ngô, bất ngờ bị tấn công đồn ở trang Đại Vi đã hi sinh.
Nghè xóm Gạ còn được gọi là miếu Gạ là nơi thờ Trương Ngọ đại vương - vị tướng nhà Đinh có công đánh dẹp loạn 12 sứ quân. Khi ba ông cầm quân đi đánh quân Ngô, bất ngờ bị tấn công đồn ở trang Đại Vi đã hi sinh nên được người dân ở đây lập đền thờ. Hàng năm, Lễ hội làng Đại Vi sẽ rước thần từ Nghè Gạ về đình làng Đại Vi để cùng các vị thần Bạch Đa và Trương Mai dự hội.
Nghè xóm Nối còn được gọi là miếu Nối là nơi thờ Bạch Đa đại vương - vị tướng nhà Đinh có công đánh dẹp loạn 12 sứ quân. Khi ba anh em ông cầm quân đi đánh quân Ngô, bất ngờ bị tấn công đồn ở trang Đại Vi đã hi sinh nên được người dân ở đây lập đền thờ. Hàng năm, Lễ hội làng Đại Vi sẽ rước thần từ Nghè Nối về đình làng Đại Vi để cùng các vị thần Trương Ngọ và Trương Mai dự hội.
Thờ 9 vị tướng quân người Thuận Thành tham gia đánh dẹp 12 sứ quân. Sau Lê Hoàn cho rằng các ông là lực lượng gián điệp của Lý Khuê khiến cả chín vị tướng đều phải tự sát. Về sau vua Đinh biết họ bị oan, mới phong cả chín người làm đại vương và cho dân xã quê hương thờ cúng
Thờ tướng Đào Lang thời nhà Đinh có công tạo dựng lập làng Trịnh Lộc và lập được nhiều công tích dẹp loạn 12 sứ quân và kháng chiến chống Tống (lần thứ nhất), sau được Vua Lê Đại Hành giao việc đào kênh Nhà Lê
Đình Tam Lạc hay đình Tám Mái thờ tướng Cao Sơn thời Đinh. Đình tọa lạc trên vùng đất căn cứ Bình Kiều xưa của Ngô Xương Xí thời 12 sứ quân.[82] Theo cuốn thần phả Tam Lạc thì khi nhà vua dẫn quân đi dẹp loạn đến đây gặp mùa mưa lũ, nước sông Bình Kiều dâng cao không qua được, phải nghỉ chân trên một gò cao. Đêm ấy nhà vua nằm mơ thấy một vị thần râu tóc bạc phơ báo mộng chỉ rõ hướng đi và dặn: chỉ cần viết thư chiêu hàng, không cần dùng tới binh khí để tránh đổ máu cho trăm họ. Vua y kế mà làm. Trận ấy vua Đinh thắng lớn mà không tốn mủi tên, hòn đạn nào.
Thờ 3 tướng Trần Công Hoan, Trần Công Huân và Trần Công Tiếu là những người có công giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn sứ quân của Ngô Xương Xí, lập ra nước Đại Cồ Việt.
Thờ Trình Minh, một nhân vật lịch sử tài năng và mưu lược, người đã có công giúp vua Đinh Tiên Hoàng bình định xong loạn 12 Sứ quân hồi thế kỷ X. Khi Lê Hoàn lên ngôi đã cho vời Trình Minh nhiều lần, nhưng do quan điểm Trung quân với nhà Đinh, ông đã cự tuyệt không ra làm quan với Triều Lê.[85]
Ngôi đình làng Hoàng Lâu ở Hồng Phong, An Dương, Hải Phòng thờ 6 vị Thành hoàng làng là những công thần triều vua Đinh Tiên Hoàng có công dẹp loạn 12 sứ quân, và đã được các triều Vua phong tặng 10 bản sắc phong.[87]
Thờ 3 anh em Lý Phả, Lý Hoằng, Lý Quảng người Hoa Lư, có công tham gia dẹp loạn 12 sứ quân. Cuối đời Đinh, nội bộ triều đình mâu thuẫn, ba anh em về ẩn cư ở trang Sài Kênh, huyện Thủy Đường. Khi Nguyễn Bặc vời ba anh em về Hoa Lư giúp chống Lê Hoàn và đều bị tử trận cùng Nguyễn Bặc.
Thờ 3 vị tướng Trương Phương, Trương Tề, Trương Tụy cùng Thần Thiên Quan Bình Lãng và Bạt hải Đại vương, vua Đinh đã dành kính tặng Ngũ vị đẳng thần tại Kinh Lương, những vị thần giữ Biển Đông của đất nước.
Di tích đình Bồ Lý thờ phụng hai vị thành hoàng làng là Giàn Sơn Linh Ứng tôn thần và Giang Khẩu Hộ Sát Linh Thính tôn thần có công giúp vua Đinh dẹp loạn 12 sứ quân, bảo vệ chủ quyền, thống nhất đất nước.
Miếu Vũ tọa lạc tại thôn Xóm Làng, xã Bạch Lưu, huyện Sông Lô, tỉnh Vĩnh Phúc thờ ba vị thần: Linh Lang đại vương, Sơn Lang đại vương và Minh Lang đại vương có công âm phù giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân vào thế kỷ X. Vào thời kỳ loạn 12 sứ quân, Đinh Bộ Linh dẫn quân tiến theo dòng Nhĩ Hà, Lô giang, tới phủ Tam Đới, đạo Sơn Tây thấy có ngôi miếu đã cho quân lập đàn cầu khẩn mong được thần miếu phù trợ. Sau khi lên ngôi, Đinh Tiên Hoàng ban thưởng, gia phong cho ba vị thần tại Bạch Lưu Thượng là Uy Linh tức Hiển ứng Đại vương, tặng phong “Tế thế Hộ quốc Khang dân Phù vận Đại vương thượng đẳng thần”.
Đình làng Nội Hương ở xã Hương Lâm là Di tích Lịch sử - Văn hóa thờ các vị tướng thời Đinh có công giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp 12 sứ quân là: Đương Giang Đại Vương, Linh Giang Thiên Thánh, Hồng Thánh Linh Thông và Linh Quang hiển thánh.
Đình Đông Trước ở xã Mai Đình, Hiệp Hòa là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia, thờ Bạch Tượng thời nhà Đinh cùng 2 vị tướng triều Hùng là Cao Sơn; Quý Minh.[93]
Đình làng Đoan Bái thờ Cương Nghị Đại Vương và Diên Bình Đào Yêu Công Chúa, triều Đinh Tiên Hoàng.[94] Cương Nghị Đại Vương tên húy là Lý Cương Nghĩa,[95] cùng với phu nhân Đào Diên Bình, được sắc phong Đào Thiên Nương có công giúp Đinh Tiên Hoàng đế đánh dẹp 12 sứ quân, lập ra nhà nước Đại Cồ Việt trong lịch sử Việt Nam.
Nghè Miếu thờ Cao Các Đại vương trong tổ hợp đình Bích La, xã Triệu Đông, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị. Tương truyền, làng cổ Bích La là nơi Cao Các khi xưa đánh dẹp Chiêm Thành có lập doanh trại tại đây.
Tướng Quân Nguyễn Phúc Giáp làm quan dưới 2 triều nhà Đinh và Tiền Lê. Ông trực tiếp chỉ đạo việc thu nạp và vận động dân binh từ Thanh Hóa trở vào tổ chức khai hoang, ngăn mặn, mở mang đồng ruộng và đào tuyến kênh Nhà Lê từ Ninh Bình vào đến Hà Tĩnh.[97]
Di tích Đền Cao Sơn thuộc thôn Bắc Sơn, xã Cương Gián là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh. Tương truyền, Cao Các sinh ra và lớn lên ở Cao Xá, huyện Thọ Xuân. Khi đất nước rơi vào loạn lạc, ông theo Đinh Bộ Lĩnh và được phong làm Giám Nghị Đại Phu. Sau khi dẹp loạn, Đinh Bộ Lĩnh xưng Đại thắng Đinh Hoàng Đế. Ông ban cho Cao Các thực ấp ở huyện An Ninh. Khi chúa Chiêm Thành đem quân uy hiếp nước Đại Việt. Vua Đinh triệu Cao Các về triều giao cho 5 vạn binh lính, ấn kiếm đi đánh giặc. Sau trận đại thắng quân Chiêm, Ông lâm bệnh và mất đột ngột tại quê nhà. Vua Đinh thương tiếc cho lập miếu thờ ông. Khi còn sống Ngài cùng quân lính đã đi qua động Núi Trúc ( nay thuộc xã Cương Gián) để nghỉ chân, sau khi Ngài mất để tưởng nhớ công lao của Ngài, các vị tiền bối làng xã nhà ta ngày xưa đã chọn nơi đây sơn thủy hữu tình, địa linh nhân kiệt để lập nên đền thờ Đức thánh Cao Sơn Cao Các giữa rừng Núi Trúc.[98]
Làng Hòa Phú (nay thuộc phường Hòa Minh, quận Liên Chiểu, thành phố Đà Nẵng) từ lâu đã có ngôi miếu thờ 3 vị tướng của Đại Việt tử trận trong các cuộc chiến chinh phạt Chiêm Thành. Cao Các là vị tướng nhà Đinh, có công giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp 12 sứ quân, lập ra Nhà nước Đại Cồ Việt, sau đó vung gươm đánh đuổi Chiêm Thành, giúp đỡ dân làng ổn định cuộc sống tại những nơi ông đã dẫn quân đi qua.[99]
Khởi nguồn từ ngôi miếu thờ nhỏ mang tên Đổng Thiên Vương và chùa Non Nước đã được xây dựng từ thời Đinh Tiên Hoàng để làm nơi tu hành của Quốc sư Khuông Việt
Khi Đinh Bộ Lĩnh khởi binh đã dẫn quân đến cầu đảo tại đền Bạch Mã bảo vệ thành Đại La. Sau khi lên ngôi, Đinh Tiên Hoàng Đế nhớ tới sự linh ứng của Thần đã sức cho làng Đặng Xá lập đền thờ và phong hiệu: Hộ Quốc Bảo Cảnh Linh Thông Tế Thế - Đô Đại Thành Hoàng Linh Lang Bạch Mã ĐạI Vương Thượng Đẳng Phúc Thần. Đền thờ Thần Bạch Mã ở đầu làng Đặng Xá gọi là miếu Thượng.
Đền Chân Lạc ở xã Dũng Liệt thờ 3 vị thần là: Thủy tộc long quân, Hoàng Hà long khiết phu nhân và Tam Giang công chúa thời Hùng Vương. Nội dung câu đối ở đền còn ghi rõ việc vua Đinh Tiên Hoàng trên đường đi đánh giặc, tháng 6 năm Mậu Dần, vào đền cầu đảo được linh ứng, nên đã làm thơ ở đền. Trong đền Chóa còn lưu giữ chiếc gáo đồng vua Đinh ban tặng trong một lần cầu mưa.[100]
Khu di tích lịch sử đình Tây ở thôn Gia Phú, xã Bình Dương, Gia Bình, Bắc Ninh thờ phụng Đức thánh Côn Lang thuộc dòng dõi họ Hùng, người có công đánh giặc Thục. Đến đời vua Đinh Tiên Hoàng đi dẹp giặc qua nơi này, được Ngài âm phù. Vua Đinh, phong cho ngài là Côn Lang đại vương và ra tặng Bản cảnh Thành hoàng Ngưng Hưu chi thần.[101]
Trên vách đá chùa Bối Am có 3 bia. Bia thứ nhất là "Bối Am tự bi", khắc năm Tân Mùi (1571), đời vua Lê Anh Tông (1557-1573) cho biết chùa Thầy nguyên thủy được xây dựng từ thế kỉ X, dưới thời Đinh (968-980) và được mở mang dưới các triều đại sau đó.
Vào thế kỷ thứ X, một trong những thủ lĩnh của 12 sứ quân đến đây mai danh ẩn tích tại núi Trầm rồi dựng lên ngôi chùa Vô Vi. Thời Tiền Lê, chùa xây dựng ở chân núi có tên gọi là Phúc Trù tự. Thời Trần chùa được xây dựng ở lưng núi gọi là Trai Tinh tự. Thời Hậu Lê, niên hiệu Hồng Thuận 6 (1514) chùa dời lên gần đỉnh núi như ngày nay, đổi lại tên như thời Đinh là Vô Vi tự.
Tục truyền, bức phù điêu tại đền Nội Bình Đà được khởi dựng từ thời nhà Đinh, khi Đinh Tiên Hoàng lên ngôi Hoàng đế đã cho xây đền Hùng tại Phong Châu cũng cho xây dựng đền Nội ở làng Bình Đà để thờ Lạc Long Quân. Vua Đinh đã giao cho Hoàng hậu Đan Gia và Đinh Quốc công Nguyễn Bặc đặc trách, cùng với Bộ Lễ tuyển các thợ giỏi để chế tác Bảo vật quốc gia bức phù điêu giá tượng Đức Quốc Tổ Lạc Long Quân tại đền Nội..[102]
Theo hiện vật còn lại, chùa Triều Khúc có dấu tích từ thời nhà Đinh. Điều này được căn cứ vào các chữ trên câu đối hiện còn đặt trên Tam bảo của chùa đó là: “Hương Vân tự Cổ Tòng Đinh - Lý - Trần - Lê Kỷ Kinh Vật Hoán Tinh Di Thần Thông Tự Tại”. Chùa Triều Khúc đã được Nhà nước xếp hạng Di tích Lịch sử - Nghệ thuật - Kiến trúc ngày 29/01/1993.[103]
Chùa Đồng Ngọ là một trong hai ngôi chùa cổ nhất của Hải Dương. Quốc sư Khuông Việt đã xây dựng chùa này vào năm 971 theo chiếu lệnh của vua Đinh Tiên Hoàng.
Chùa Côn Sơn nằm dưới chân núi Hun. Tương truyền nơi đây là nơi hun gỗ làm than và đã từng diễn ra trận hoả công hun giặc, dẹp loạn 12 sứ quân của Đinh Bộ Lĩnh ở thế kỷ X. Nên ngoài tên gọi núi Côn Sơn, núi còn có tên là Kỳ Lân hay núi Hun.
Căn cứ vào tư liệu còn lưu giữ tại chùa Đô Quan (Yên Khang, Ý Yên, Nam Định) cùng truyền thuyết ở địa phương thì từ thế kỷ thứ 10, sứ quân Phạm Phòng Ất về đây lập nên phường Quán Đổ và xây dựng chùa Đô Quan.
Qua những tư liệu lịch sử để lại, chùa Tường Quang được xây dựng từ thời Đinh, thế kỷ 10. Chùa Tường Quang danh lam cổ tự có niên đại trên ngàn năm tuổi thuộc diện rất hiếm có của thành phố Hải Phòng.
Năm 968 Đời Vua Đinh Tiên Hoàng dựng nghiệp, mở nước có qua sông Lạch Tray và đóng quân nghỉ trên đất An Tràng. Đêm nằm mộng thấy 3 vị thánh Đền An Tràng linh ứng âm phù, dương trợ cho nhà Vua thống nhất thiên hạ. Vua Đinh Tiên Hoàng dẹp xong thập nhị sứ quân, nhớ ơn các vị thánh thiêng Đền An Tràng lại phong sắc.
Miếu Vũ tọa lạc tại thôn Xóm Làng, xã Bạch Lưu, huyện Sông Lô, tỉnh Vĩnh Phúc thờ ba vị thần: Linh Lang đại vương, Sơn Lang đại vương và Minh Lang đại vương có công âm phù giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân vào thế kỷ X khi vua hành quân qua làng Bạch Lưu Thượng.
Thời Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân, biết sự linh ứng của đình Phúc Lập, đã làm lễ cầu đảo tại đây. Khi thống nhất non sông về một mối, Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi Hoàng đế, ngài ban thưởng công trạng cho các tướng sĩ, gia phong mỹ tự cho bách thần có công âm phù dẹp giặc. Đế Nương và Cao Vương là 2 vị thần của đình được phong là “Khả Lã Đế Nương Đế Phi Đệ nhị vị”.
Thời Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân đã dừng chân nghỉ ngơi tại đình Phù Chính. Khi lên ngôi hoàng đế ông đã phong nhị vị thành hoàng làng Phù Chính là “Khả Lã Đế Nương Đế Phi Đệ nhị vị”.
Thời Đinh Bộ Lĩnh đứng lên dẹp loạn 12 sứ quân trên đường kéo đại binh từ Hoa Lư đi dẹp loạn khi qua nơi đền Cửa Rừng Bồng Lạng đã dừng chân cầu khấn oanh linh tứ vị đại vương âm phù cho mưu cầu thành công việc nghĩa. Sau khi dẹp xong loạn 12 sứ quân và lên ngôi hoàng đế, không quên ân đức các vị thần nơi đền Cửa Rừng, Đinh Tiên Hoàng đã xuống chiếu ban sắc phong và sức cho dân chúng Bồng Lạng trang muôn đời hương khói phụng thờ.
Chùa Tam Chúc được Đinh Tiên Hoàng đế cho xây dựng trên quê hương của hoàng hậu Dương Thị Nguyệt, hiện nay quần thể chùa Tam Chúc được đầu tư thành khu du lịch tâm linh lớn ở Hà Nam.
Đinh Tiên Hoàng đã làm lễ thần và xin thánh Thủy Thần “Mỹ tự âm phù” về kinh đô cầu mưa. Được toại nguyện, vua Đinh Tiên Hoàng phong tặng hai đức thánh bốn chữ vàng: “Nhị vị đại vương”
Theo thần phả, khi Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân đã đến làng Hữu Vĩnh hạ trại làm lễ cầu nguyện được Thần báo mộng âm phù giúp ông dẹp giặc. Sáng hôm sau, Vua chọn 12 thanh niên trai tráng của làng Hữu Vĩnh xung vào đội quân. Từ đó đánh đến đâu thắng đến đấy. Nhà vua sắc phong "Thượng đẳng thần" cùng mỹ tự. Ngày 11 tháng giêng hàng năm, nhà vua xa giá về đây hành lễ. Từ đó, ngày 10, 11, 12 tháng giêng trở thành ngày hội lớn của nhân dân địa phương. Kỳ lễ tế vua Đinh, tưởng niệm vua Đinh hiện nay được đân làng tổ chức tế lễ 1 ngày (đầu tháng 2)
Chùa thờ Phật được xây dựng trước cửa động Anh Linh. Tại đây còn có đình Trung Trữ thờ vua Đinh Tiên Hoàng, vua Lê Đại Hành, Thái hậu Dương Vân Nga và lưỡng triều nhà Đinh, Tiền Lê.
Chùa Phong Phú thờ phật và thần Thiên Tôn, vị thần trấn đông Hoa Lư tứ trấn. Tại đây có những mảng chạm khắc các vị La Hán bên vách núi tự nhiên mang tính nghệ thuật cao.
Quần thể chùa Am Các gồm Chùa Trình, chùa Hạ, chùa Trung, chùa Thượng được xây dựng từ thời Đinh hiện đang được phục dựng và mở rộng. Chùa Am Các là nơi tu hành của Khuông Việt Đại sư Ngô Chân Lưu.
Chùa Hương Nghiêm là chùa cổ được xây dựng vào loại sớm nhất xứ Thanh. Quan Bộc xạ Lê Lương là người giàu thịnh “dốc lòng làm việc thiện, tôn sùng tượng giáo, mở mang phong cảnh” đã có công xây dựng chùa Hương Nghiêm.[114]
Đập Nhà Đinh là công trình thủy lợi cổ hiện vẫn còn dấu tích ở xã Thanh Hương, Thanh Chương, Nghệ An. Đập được Quan thứ sử Đinh Công Trứ cho đắp khi ông trấn thủ Hoan Châu năm 938 và được Vua Đinh sau này sử dụng. Đập Nhà Đinh là tuyến đê cổ nhất trong lịch sử Việt Nam còn tồn tại đến ngày nay.
Đường Đanh hay đường Vua Đinh là con đường cổ được làm từ thời Vua Đinh Tiên Hoàng còn tồn tại đến ngày nay, nó cũng được kết nối với Đường Vua Đinh ở Ninh Bình bằng tuyến quốc lộ 37C. Đường Đinh qua các xã Yên Cường, Yên Thắng, Yên Tiến, Yên Hồng, Yên Chính.
Đường Vua Đinh là con đường cổ còn tồn tại đến ngày nay, đường Vua Đinh đi qua các xã Gia Thủy, Gia Hưng, Gia Phú nay trở thành quốc lộ 37C chỉ còn đoạn đường Vua Đinh qua xã Gia Phương, Gia Thắng, Gia Tiến (tỉnh lộ 477B) vẫn còn nguyên tên gọi. Đây là con đường mà Đinh Bộ Lĩnh chạy trốn trong truyền thuyết sông Hoàng Long.
Hàng năm vào tháng giêng, Vua Đinh Tiên Hoàng xa giá từ kinh đô Hoa Lư về đây làm lễ thể hiện sự linh ứng của hai vị thần Cao Sơn, Quý Minh do trước đây Vua Đinh bị vây hãm ở chùa, hai vị thần đã hiển linh phù trợ và giải thoát được. Từ đấy trở đi vua và dân làng vẫn thường tới đây tế lễ.[115]
Một lần, vua Đinh Tiên Hoàng qua đây thấy cảnh làng quê, yên bình, trẻ em ngộ nghĩnh liền ngự lại một vài ngày. Một đêm, Vua mơ thấy Phật Quan Âm bế bồng trẻ nhỏ. Như điềm báo sự linh thiêng, đã cho xây dựng ngôi chùa ở đây đặt tên là chùa Mục Đồng (chùa Trẻ nhỏ- chùa Cầu con). Nhiều gia đình trong làng ngoài tỉnh khắp nơi về đây cầu tự (cầu con). Đặc biệt, ba vị Thành hoàng làng của 3 làng chính là những người được bố mẹ cầu tự tại chùa Mục Đồng.[117]
Đình làng Thượng Lâm được xây dựng từ thời Vua Đinh Tiên Hoàng. Thần tích làng Thụy Lâm cho biết, vua Đinh Tiên Hoàng đã tặng trống đồng Miếu Môn cho làng Thượng Lâm để thờ trong đình.[120] Văn bia cho biết: Đền Thượng Lâm có chiếc trống đồng là chiến lợi phẩm của Đinh Tiên Hoàng thu được khi đánh dẹp các sứ quân, sau đem tặng vào đền thờ để báo đáp công của thần đã giải vây cho mình trong một trận đánh.[121]
Ngọc phả đình Vũ Xá cho biết khi Đinh Bộ Lĩnh xa lộ “Thập nhị sứ quân chi loạn”, đến ấp Vũ Xá, trang Hưng Tổ bỗng thấy ba cụ già dung mạo khác thường đứng ra cản đường, quân sĩ kinh hãi không dám tiến lên, Đinh Bộ Lĩnh xuống ngựa rút gươm khấn rằng: “Nếu ba ngài linh thiêng hãy nhường đường cho ta đi dẹp loạn…”, dứt lời ba cụ già biến mất. Đêm ấy, ở ấp Vũ Xá, Đinh Bộ Lĩnh nằm mộng thấy ba vị tiên công nói rằng “Hoàng thiên đã an bài, có vua ắt có thần…”. Quả nhiên, sau đêm lưu lại Vũ Xá, Đinh Bộ Lĩnh dẹp tan 12 sứ quân, xưng vương.
Chùa Phú Lạc có tên chữ là Ngái Lăng tự, theo dân gian thì ngôi chùa này được xây dựng từ trước thế kỷ thứ X. Thời Trần Minh Công làm chủ ở Bố Hải Khẩu, chùa là địa điểm đóng quân của Minh Công, là "thao trường" luyện võ để dẹp loạn các sứ quân khác trong loạn "Thập nhị sứ quân". Để động viên tướng sĩ, Minh Công đã lấy ngày mồng 1 tháng 2 để tổ chức mở hội khao quân ăn mừng chiến thắng. Sau ngày Trần Minh Công qua đời, dân lập cung thờ ông ngay tại chùa và từ ngày ấy, hàng năm dân làng lại mở hội vào ngày mồng 1 tháng 2 để tưởng nhớ về ông.
Vùng Hà Nội mở rộng hiện thống kê được 112 di tích thời Đinh, tập trung nhiều ở Ứng Hòa: 16 di tích, Thanh Trì: 14 di tích, Gia Lâm: 14 di tích, Quốc Oai: 9 di tích, Thanh Oai: 7 di tích, Phú Xuyên: 6 di tích, Long Biên: 6 di tích; Các Quận: Thanh Xuân, Nam Từ Liêm, Đống Đa, Sơn Tây, Hoài Đức, Mỹ Đức, Thạch Thất, Đan Phượng, Phúc Thọ, Đông Anh, Sóc Sơn, Thường Tín, Mê Linh đều có di tích thời Đinh. Hà Nội là quê hương của 40 vị tướng nhà Đinh, tiêu biểu như: 3 anh em họ Cao ở Quốc Oai; Cao Quang Vương, 3 anh em họ Phạm: Phạm Tích, Phạm Thánh, Phạm Thành, 3 anh em người trang Vân Đình ở Ứng Hòa; Đào Trực ở Hoài Đức; Đương Giang ở Đông Anh; Hà Khôi, Hoàng Thông ở Thanh Oai, 6 anh em trai họ Nguyễn ở Phú Xuyên,... Hà Nội là nơi sinh trưởng và lập nghiệp của các sứ quân: Nguyễn Siêu, Đỗ Cảnh Thạc, Ngô Nhật Khánh, rất nhiều vùng ở Hà Nội là các căn cứ quân sự thời 12 sứ quân của các vị tướng nhà Đinh. Đặc biệt Hà Nội có 2 đền thờ Vua Đinh Tiên Hoàng là đền Hoàng Đế ở xã Hợp Thanh, Mỹ Đức và đền Bách Linh ở Ứng Hòa đều là nơi ghi dấu Vua dừng chân tuyển quân lính. Huyện Ứng Hòa còn có đền thờ Hoàng hậu Nguyễn Thị Sen được phong là Bà tổ nghề may ở Việt Nam. Ở Sơn Tây còn có đình Phù Sa thờ công chúa Đinh Phù Dung và phò mã Trương Quán Sơn có công phá Tống bình Chiêm,...
Nhân dân vùng Kỳ Bố Hải Khẩu nói riêng và tỉnh Thái Bình nói chung đã có công lao rất lớn để tạo tiền đề cho sự nghiệp thống nhất đất nước của Đinh Tiên Hoàng. Đây là nơi Đinh Bộ Lĩnh gia nhập lực lượng của sứ quân Trần Lãm, tạo dựng mối liên kết làm bàn đạp đánh dẹp các sứ quân. Có tới 51 nơi thờ tự phản ánh về thời kỳ này có: Các từ đường và đình thờ Bùi Quang Dũng; đình Hoành, đình Bo, đình Trần Lãm; đền Quan, miếu Ba Thôn, chùa Hưng Quốc, từ đường Nguyễn Hữu, đình Tu Trình, miếu Bắc; đình Khả; Dày đặc nhất ở xã Điệp Nông có nhiều di tích thờ 4 anh em họ Trịnh gồm: Minh công, Khang công, Nguyên công, Lương công đã giúp Vua Đinh đánh dẹp sứ quân Kiều Công Hãn.[124] Đặc biệt Thái Bình có đền thờ và lăng mộ Đinh Triều Quốc Mẫu Đàm Thị là thân mẫu Vua Đinh Tiên Hoàng và có đền Thánh Mẫu là nơi thờ Hoàng hậu nhà Đinh Đinh Thị Tỉnh.
Nam Định có 44 nơi thờ tiêu biểu sau: đình Xám thôn Lạc Đạo, xã Hồng Quang, huyện Nam Trực, thờ Trần Minh Công tức Trần Lãm. Đình Thượng Đồng xã Yên Tiến và đình Viết xã Yên Chính huyện Ý Yên đều thờ Đinh Tiên Hoàng làm thành hoàng. Đền Vua Đinh (Yên Thắng), Ý Yên hay đền làng Bịch, ở Minh Thuận, Vụ Bản đều thờ vua Đinh Tiên Hoàng, đền Gin: thôn Chiền, xã Nam Dương, huyện Nam Trực, một trong 12 sứ quân; đền An Lá: xã Nghĩa An, huyện Nam Trực thờ Nguyễn Tấn, một vị tướng của nhà Đinh (thế kỷ thứ X); đền Hưng Lộc: xã Nghĩa Thịnh, huyện Nghĩa Hưng, thờ Phạm Cự Lượng tướng thời Đinh. Đình Cát ĐằngLưu trữ 2020-10-27 tại Wayback Machine xã Yên Tiến huyện Ý Yên thờ 2 anh em Đinh Đức Đạt và Đinh Đức Thông.
Hải Dương hiện có 34 đền, miếu, đình, chùa liên quan đến triều đại nhà Đinh, hầu hết thờ các tướng lĩnh và quan trung thần của Đinh Tiên Hoàng như: Cao Minh, Đặng Chân, Trịnh Thị Khang, Đặng Trí, Đặng Sỹ Nghị, Đặng Sỹ Phan, Đặng Sỹ Lẫm, Hoàng Trung, Hoàng Chí, Hoàng Uy, Nguyễn Phấn, Đinh Văn Cung, Nguyễn Trọng, Nguyễn Quý, Phạm Hạp, Phạm Cự Lượng, Phạm Nhật, Trình An Tể, Trịnh Minh, Trịnh Lương, Trịnh Nguyên, Trịnh Khang là những người quê gốc Hải Dương. Các di tích phản ánh lực lượng hùng hậu nhân dân Hải Dương đã theo các tướng gia nhập quân đội của Đinh Bộ Lĩnh như: Phạm Hạp có 2000 lính, Đặng Sỹ Nghị có 6000 lính, Đào Ngọc Sâm có 2000 lính, Đinh Văn Cung có hơn 100 lính,... Những di tích ở vùng đất này cũng có dấu tích của các sứ quân Trần Lãm và Phạm Bạch Hổ.
Hưng Yên với 32 di tích thời Đinh. Đình Phù Liệt, xã Thắng Lợi, huyện Văn Giang thờ ngũ vị đại vương âm phù Đinh Bộ Lĩnh thắng trận, thể hiện sự ủng hộ của dân làng Phù Liệt đối với sự nghiệp thống nhất giang sơn của Vua Đinh. Đền Kim Đằng ở thôn Kim Đằng, phường Lam Sơn, thành phố Hưng Yên thờ Đinh Điền; đền Mây thờ sứ quân Phạm Bạch Hổ; Đình Thắm thị trấn Văn Giang thờ tướng Chu Công Mẫn; Đình Phương Cái, phường Hồng Châu thờ tướng Phan Cương; Đình Nội Lễ xã An Viên, Tiên Lữ thờ tướng Trần Ứng Long có công sáng tạo loại thuyền nan đánh dẹp sứ quân Đỗ Cảnh Thạc,...
Hà Nam có 31 di tích thời Đinh tiêu biểu như đình Mai Động, xã Trung Lương, Bình Lục thờ 2 anh em Phạm Phổ, Phạm Hán. Hội làng Gừa, xã Liêm Thuận, huyện Thanh Liêm tôn vinh Trương Nguyên là người làng Gừa, sau khi theo vua Đinh dẹp loạn 12 sứ quân. Có 4 di tích thờ tướng Đinh Nga ở 2 xã Tân Sơn và Thụy Lôi. Hà Nam còn là quê hương của các vị tướng tài như: Lê Hoàn, Lưu Quyền, Nguyễn Điền, Nguyễn Bang, Nguyễn Ninh, Nguyễn Tĩnh, hoàng hậu Dương Nguyệt Nương,... và có tới 8 di tích thờ Đinh Tiên Hoàng tại các căn cứ quân sự của Vua ở Duy Tiên, Kim Bảng, Phủ Lý, Thanh Liêm.
Nghệ An gắn với sự nghiệp của quan thứ sử Đinh Công Trứ và các tướng nhà Đinh như Cao Các, Võ Trung, Ngô Xương Xí nên có 16 di tích, tiêu biểu như đền thờ Hồ Hưng Dật ở xã Ngọc Sơn, huyện Quỳnh Lưu thờ người giúp vua Đinh dẹp loạn. Ở xã Quỳnh Hoa, Quỳnh Lưu có đền Cửa Gan và ở xã Hưng Long, Hưng Nguyên có đền Xuân Hòa thờ tướng Cao Các. Theo Ngọc phả, Đại vương là vị tướng mưu lược, có công giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân, đánh đuổi quân Chiêm Thành. Sau khi ông mất, nhà Đinh thương tiếc cho lập đền thờ. Các triều vua về sau đã phong sắc cho ông là "Thượng thượng đẳng tối linh Tôn Thần." Võ Trung là tướng nhà Đinh có công đánh dẹp Chiêm Thành và mất ở núi Mộ Dạ nên được dân Hoan Châu tôn thờ.
Bắc Ninh có 14 nơi thờ tướng lĩnh nhà Đinh và các sứ quân như đình Đông Cốc, xã Hà Mãn, huyện Thuận Thành thờ Linh Thông đại vương. Đình Đại Vi, Nghè Gạ, Nghè Nối ở làng Đại Vi xã Đại Đồng, huyện Tiên Du thờ ba vị thần là Chàng Ngọ, Chàng Mai và Bạch Đa. Ba ông quê ở động Hoa Lư, có công giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn các sứ quân. Miếu Cửu Tướng Quân ở Thuận Thành thờ 9 vị trung thần thời Đinh. Đền Du Tràng ở xã Giang Sơn, Gia Bình thờ Lang Công và Chiêu Công là tướng nhà Đinh.
Thanh Hóa có 12 nơi thờ tướng lĩnh thời Đinh như: di tích Phủ Vạn (xã Tiến Nông, Triệu Sơn) thờ ba vị tướng Trần Công Hoan, Trần Công Huân và Trần Công Tiếu; đình Tam Lạc ở căn cứ Bình Kiều thờ tướng Cao Sơn là những người có công giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn sứ quân của Ngô Xương Xí.[84] Đền thờ Trình Minh thuộc thôn Ngọc Xuyết, xã Hà Châu, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa thờ người khởi tổ của dòng họ Trình ở làng Xuyết Khu xưa và là người có công lập nên làng Ngọc Xuyết và giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn. Đặc biệt, Xứ Thanh là nơi đặt căn cứ của thủ lĩnh Ngô Xương Xí trong số 12 sứ quân. Nơi đây ghi nhận Vua Đinh Tiên Hoàng đã về đây thực hiện công cuộc dẹp loạn và được nhân dân ủng hộ. Đền thờ Vua Đinh ở làng Quan Thành, xã Thọ Tân, huyện Triệu Sơn và Nghè Xuân Phả thờ Hoàng hậu Dương Thị Nguyệt minh chứng cho những đóng góp của đất và người Xứ Thanh với triều đại nhà Đinh.
Hải Phòng là quê hương của 8 vị tướng thời Đinh: Võ Trung, Trương Phương, Trương Tề, Trương Tụy, Phạm Quảng, Đào Tế, Đào Lai, Đào Độ. Có 13 di tích liên quan đến triều đại nhà Đinh trên địa bàn Hải Phòng. Đình Văn Cú ở xã An Đồng, huyện An Dương thờ hai vị tướng Đỗ Quang và Đỗ Huy có công dẹp loạn. Đình Trại Kênh, xã Kênh Giang, huyện Thủy Nguyên cũng thờ các vị tướng theo giúp vua Đinh dẹp 12 sứ quân. Đền Trinh Hưởng ở Thiên Hương, Thủy Nguyên thờ Đào Tế, Đào Lai, Đào Độ 3 anh em họ Đào có công dẹp loạn và làm quan nhà Tiền Lê. Đình Phương Mỹ ở Mỹ Đồng, Thủy Nguyên thờ tướng Phạm Quảng. Đình Hoàng Lâu ở Hồng Phong, An Dương thờ 6 vị tướng đánh dẹp 12 sứ quân. Đền Khai Quốc ở Cấp Tiến, Tiên Lãng thờ 3 vị tướng Trương Phương, Trương Tề, Trương Tụy cùng Thần Thiên Quan Bình Lãng và Bạt hải Đại vương đã được vua Đinh giành tặng Ngũ vị đẳng thần tại Kinh Lương, những vị thần giữ Biển Đông của đất nước. Chùa Đót Sơn cũng ở Cấp Tiến thờ hai thiền sư nhà Đinh là Đinh Bộ Lan và Đinh Bộ Đông. Chùa Tường Quang là di tích lịch sử được xây dựng từ thời Đinh, một danh lam cổ tự có niên đại trên ngàn năm tuổi thuộc diện rất hiếm có của thành phố Hải Phòng. Các di tích đình Cung Chúc và miếu Chiều Bàng ở Vĩnh Bảo thờ tướng quân Trần Lãm. Đặc biệt qua các di tích cho thấy rất đông người dân Hải Phòng đã theo tướng Võ Trung gia nhập nghĩa quân Đinh Bộ Lĩnh với số lượng lên tới 10.000 người.
Phú Thọ có 10 di tích liên quan đến triều đại nhà Đinh trên địa bàn. Khi Đinh Bộ Lĩnh về đây dẹp loạn họ Kiều, được người Phú Thọ hưởng ứng và theo giúp rất đông. Tiêu biểu như Bùi Quang Dũng đã tụ tập được 600 quân binh tại Phong Châu gia nhập với lực lượng Hoa Lư.[125] và Lý Mộc Trang người Thanh Ba đã dung nạp 300 người ở huyện Tam Nông cùng tham gia quân đội Hoa Lư. Thần phả đình Đông Thượng ở Đông Thành, Thanh Ba cho biết họ Vi làng Đông Thành đã giúp Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn 12 sứ quân.[75] Đền Phú Động ở Sơn Cương, Thanh Ba thờ Bạch Quốc, tướng dưới thời Đinh Tiên Hoàng, là người làng Phú Động có công theo giúp Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp sứ quân Kiều Thuận. Đình Tề Lễ ở Cao Xá, Lâm Thao thờ Hoàng Định, người theo về với Vua Đinh đi dẹp loạn 12 sứ quân và được phong chức quan đóng trước thành cũ của Kiều Công Hãn. Đặc biệt Phú Thọ hiện có 02 đình thờ Đinh Bộ Lĩnh là đình Nông Trang và đình Vân Cơ thuộc thành phố Việt Trì.
Vĩnh Phúc có 8 di tích thời Đinh, nổi bật nhất là cụm di tích đền Gia Loan thờ sứ quân Nguyễn Khoan, thờ tướng nhà Đinh có đình Bồ Lý, xã Bồ Lý, huyện Tam Đảo thờ 2 vị thành hoàng làng: Giang Khẩu Hộ Sát Linh Thính và Giản Sơn Linh Ứng giúp vua Đinh dẹp loạn; Miếu Vũ tọa lạc tại thôn Xóm Làng, xã Bạch Lưu, huyện Sông Lô ghi dấu tích Vua Đinh đã về và dừng chân tại nơi này.
Bắc Giang có 5 di tích thời Đinh. Tiêu biểu nhất là Đình Đông Trước ở xã Mai Đình, Hiệp Hòa là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia, thờ Bạch Tượng thời nhà Đinh; Đình Hoàng Phúc thờ 3 vị Thần từ thời Vua Đinh Tiên Hoàng: Lâm Giang phụ quốc chi thần, Bảo Vũ Hộ chi thần, Anh La đôn khác có công giúp Vua dẹp loạn 12 sứ quân; Đình Nội Hương thờ Đương Giang Đại Vương; Đình Đoan Bái thờ Lý Cương Nghĩa, Đào Thiên Nương có công giúp Đinh Tiên Hoàng đế đánh dẹp 12 sứ quân. Di tích lịch sử Đình làng Luồng là công trình kiến trúc có từ thời Đinh trên địa bàn tỉnh Bắc Giang.
Thái Nguyên có 4 di tích thờ Phạm Cự Lượng, vị tướng 2 triều Đinh và Tiền Lê. Quảng Trị có 2 di tích thời Đinh là Cồn Đầu Trâu ở xã Hải Hòa, huyện Hải Lăng là nơi tưởng niệm Đinh Bộ Lĩnh và đình Bích La thờ tướng Cao Các thời Đinh.
Quảng Nam là nơi phát triển mạnh làng nghề may truyền thống trong khu phố cổ Hội An, do đó mà hàng năm nơi đây đều tổ chức lễ giỗ tổ nghề may vào ngày 12 tháng 12 âm lịch để tôn vinh Thánh tổ nghề may là Hoàng hậu Nguyễn Thị Sen, người đã phát triển nghề may trong cung đình và được hậu thế ghi nhận, tôn vinh. Đền thờ Vua Đinh Tiên Hoàng cũng được xây dựng ở làng Hạ Nông, xã Điện Phước, thị xã Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam.
Đà Nẵng cũng có đền thờ Vua Đinh ở huyện Hòa Vang và một số nơi vị tướng Cao Các có công đánh giặc Chiêm Thành.
Các tỉnh xa hơn cũng có di tích thời Đinh như các đền thờ Vua Đinh Tiên Hoàng tại Cao Bằng, Lạng Sơn, Bắc Kạn, An Giang, Tuyên Quang, Hòa Bình, Đăk Lắc, Thành phố Hồ Chí Minh, Bà Rịa – Vũng Tàu, Hà Tĩnh...
^“Thanh Hóa chư thần lục” viết năm Thành Thái thứ 15 cũng đã ghi: “Trình tướng Công Minh Tự Khanh, tự Phúc Nhạc tôn thần, thôn Ngọc Xuyết, huyện Tống Sơn thờ. Thần là người huyện Lôi Dương, họ Trình tên là Minh Công. Di cư về xã Ngọc Xuyết ở. Thời kỳ vua Đinh Tiên Hoàng, được cử làm mưu sĩ. Được phong là Minh Tự Khanh. Sau khi mất được tặng phong là Phúc Nhạc và sai dân lập đền thờ” (trang 38 - VHv 1290 Thư viện Hán Nôm).
