Mir toʻlov tizimi — bu toʻlov operatsiyalari xizmatlarini koʻrsatadigan Rossiya milliy toʻlov tizimidir. Rossiyada va butun dunyoda tizimning asosiy faoliyati savdo nuqtalariga xizmat koʻrsatadigan ekvayring banklar, emitent banklar yoki toʻlovlar uchun brend debet va kredit kartalaridan foydalangan holda kredit kooperativlari oʻrtasida toʻlovlarni qayta ishlash hisoblanadi.
Hisob-kitoblar rublda amalga oshiriladi. Kredit kartalari va overdraft xizmatini taqdim qiluvchi debet kartalari chiqariladi. „Mir“ toʻlov tizimining operatori “Milliy toʻlov kartalari tizimi” AJ hisoblanadi.
Toʻlovlar hajmi boʻyicha u Rossiya toʻlov tizimlari bozorining barcha chiqarilgan kartalar boʻyicha qariyb 32,3 foizini va kartalar bilan amalga oshirilgan barcha operatsiyalarning 25,2 foizini egallaydi (2021-yil dekabr holatiga koʻra)[2]. 2022-yil iyul holatiga koʻra 134 milliondan ortiq kartalar chiqarilgan[3][4]. Skolkovo tadqiqotiga koʻra, 2021-yil iyun oyida Mir Rossiya aholisini qamrab olish boʻyicha Visa va Mastercard’dan oʻzib ketdi, soʻrovnomada qatnashganlarning 42 foizi uchun bu tizim kartasi asosiy karta boʻldi[5].
Tarixi
„Milliy toʻlov kartalari tizimi“ AJ 2014-yil 23-iyulda tashkil etilgan[6]. 2015-yil aprel oyida milliy toʻlov tizimining eng yaxshi nomi va savdo belgisi uchun Butunrossiya ijodiy tanlovi eʼlon qilindi, natijada Rossiya toʻlov tizimi „Mir“ nomini va globus tasviri tushirilgan savdo belgisini oldi[7]. Korporativ ranglar sifatida yashil va koʻk ranglari tanlandi.
Rossiya banki
2015-yil 1-apreldan boshlab Rossiya hududida barcha plastik kartalar, jumladan Visa va MasterCard boʻyicha toʻlovlar Mir toʻlov tizimining operatori Milliy toʻlov kartalari tizimidan oʻtadi. MTKTni yaratishning qonuniy ravishda belgilangan maqsadi pul oʻtkazmalari xizmatlarini uzluksiz, samarali va qulay koʻrsatishni taʼminlash („Milliy toʻlov tizimi toʻgʻrisida“ gi 161-FQ-sonli Federal qonunining 30.1-moddasi 1-qismi) va toʻlov tizimi operatorlarining milliy ahamiyatga ega boʻlmagan (Rossiya Banki tomonidan 2014-yil 12-iyundagi 423-P-son bilan tasdiqlangan Taʼminot badallari toʻgʻrisidagi nizom <...>) taʼminot badallarini undirish mexanizmini takomillashtirishdan iborat.
2015-yil 15-dekabrda Rossiya banki va MTKT Mir toʻlov kartalarini chiqarish boshlanganini eʼlon qildi[8]. Birinchi emitent banklar Gazprombank, MDM Bank, Moskva sanoat banki, RMTB, Rossiya banki, Svyaz-bank va SMP Bank edi. Rossiyada va chet elda toʻlash mumkin boʻlgan birinchi „Mir“ — Maestro bank kartasi 2015-yil dekabr oyida Gazprombank tomonidan chiqarildi[9]. 2016-yilning bahoridan boshlab JCB, AmEx va UnionPay kartalari bilan mahalliy tranzaktsiyalarni qayta ishlash ham MTKT tomonidan amalga oshirilmoqda.
2016-yil oxirida Moliyaviy bozorlar qoʻmitasi rahbari Anatoliy Aksakov 161-FQ-sonli „Milliy toʻlov tizimi toʻgʻrisida“ gi Federal qonuniga oʻzgartirishlarni Davlat Dumasiga muhokama qilish uchun taqdim etdi. Qonun loyihasi 30.5-moddaning 5-qismiga 2018-yil 1-yanvardan kechiktirmay MTKT ishtirokchisi boʻlgan banklar jismoniy shaxslarning Rossiya Federatsiyasi byudjetlaridan va davlat byudjetidan tashqari jamgʻarmalaridan milliy toʻlov vositalari orqali pul mablagʻlarini olishlarini taʼminlashi shartligini belgilaydigan oʻzgartirishlar kiritadi. Shunday qilib, jismoniy shaxslarga byudjetdan barcha turdagi to‘lovlar milliy to‘lov vositalariga bog‘langan bank hisobvaraqlariga amalga oshirilishi shart. Byudjetlar va davlat nobyudjet jamg‘armalaridan to‘lovlar hisobga olinadigan bank hisobvaraqlari bo‘yicha to‘lov kartalari bo‘yicha operatsiyalar esa, faqat milliy to‘lov vositalaridan foydalangan holda (yaʼni MIR kartalari orqali, Qonun loyihasida taklif etilgan „milliy to‘lov vositasi“ atamasining yangi taʼrifini hisobga olgan holda) amalga oshirilishi kerak. Bu byudjet va davlat nobyudjet jamgʻarmalaridan toʻlovlarning barcha turlariga taalluqlidir.
MTKTning Moskvadagi bosh ofisi
2017-yilda Rossiya banklari tomonidan Mir kartalarini ommaviy chiqarish boshlandi. 2017-yil 1-may kuni Rossiya Federatsiyasi Prezidenti byudjet toʻlovlarini Mir kartalariga oʻtkazish toʻgʻrisidagi qonunni imzoladi. Qonun uch bosqichni nazarda tutadi:
2017-yil 1-iyuldan boshlab — davlat byudjeti muassasalarida yangi xodimlar va pensionerlar uchun;
byudjet tashkilotlarining boshqa xodimlari 2018-yil 1-iyulgacha „Mir“ kartalarini oladilar;
hozirda xalqaro toʻlov tizimlarining kartalaridan foydalanayotgan pensionerlar uchun ushbu kartalarning amal qilish muddati tugashi bilan kartalar „Mir“ toʻlov tizimi asosida qayta chiqariladi, bu jarayon 2020-yil 1-iyulda yakunlandi, pensionerlar uchun kartalarni chiqarish va ularga xizmat koʻrsatish bepul boʻldi.
2019-yil mart oyida Mir Pay — smartfonlardan kontaktsiz toʻlov tizimi ishga tushirildi[10]. To‘lov xizmati Mir kontaktsiz kartalari qabul qilinadigan istalgan terminalda to‘lovni amalga oshirish imkonini beradi. Ilova Android operatsion tizimida ishlaydigan smartfonlar uchun mavjud.
2021-yil 20-iyulda Apple o‘zining Apple Pay to‘lov xizmatida Mir kartalaridan foydalanish imkoniyatini ishga tushirdi[12].
2022-yil yanvar oyida Rossiyaning yirik riteyleri Wildberries 2021-yilda MIR kartalari boʻyicha toʻlovlar ulushi Visa va MasterCard kabi raqobatchilarnikidan oshib ketgani haqida xabar berdi[13].
MTKT MasterCard[14], UnionPay[15], Japan Credit Bureau[16] va American Express[17] bilan Rossiya infratuzilmasida Mir, xorijda esa tegishli toʻlov tizimi kartasi sifatida ishlaydigan qoʻshma kartalarni chiqarish boʻyicha bir nechta kobeyjing shartnomalarini tuzdi. Mir-Maestro kobeyjing kartalari allaqachon chiqarilmoqda, Mir-JCB kartalari 2016-yilning avgustidan, Mir-UnionPay kartalari esa 2017-yilning iyulidan beri chiqarilmoqda. 2017-yil iyul oyidan boshlab Rossiyada ArCa arman kartalariga va Armanistonda Rossiyaning Mir kartalariga xizmat koʻrsatish boshlandi[18].
Shu bilan birga, 2022-yil holatiga koʻra, Rossiyaga qarshi sanksiyalar, shuningdek, toʻlov tizimlarining bir qismi Rossiya Federatsiyasidan chiqib ketganligi sababli, koʻplab kobeyjing shartnomalari oʻz kuchini yoʻqotdi. Xitoyning UnionPay tizimi, shuningdek, sobiq SSSRdagi tizimlar bundan mustasno boʻlib qolmoqda.
2022-yil 23iyulda Rossiya Federatsiyasi hukumati faqat Mir kartalariga oʻtkaziladigan ijtimoiy nafaqalar roʻyxatini kengaytirdi. Oldingi toʻlovlarga qoʻshimcha ravishda (pensiyalar, ish haqi, ishsizlik nafaqalari, birinchi va ikkinchi bolaning tugʻilishi bilan bogʻliq toʻlovlar) kam taʼminlangan fuqarolarga toʻlovlar va nafaqalar, fuqarolarning alohida toifalari uchun uy-joy toʻlovi va uy-joy kommunal xizmatlari xarajatlari uchun kompensatsiyalar va "Faxriy donor" koʻkrak nishoni bilan taqdirlangan fuqarolarga har yillik toʻlovlardir[19].
Tuzilishi va xususiyatlari
Mir toʻlov kartalari Rossiya (MEMTI va Mikron, Angstrem) va xorijiy ishlab chiqarish chiplari bilan chiqarilishi mumkin[20].
Mir toʻlov tizimining ishlashi xorijiy toʻlov tizimlarining faoliyatiga bogʻliq emas[21].
2017-yil 1-avgustdan boshlab Mir toʻlov tizimi MTKT tomonidan 3-D Secure[22] asosida ishlab chiqilgan MirAccept 2.0[23] xavfsizlik protokolini qoʻllab-quvvatlay boshladi. Bungacha Mir VISA toʻlov tizimidan litsenziyalangan 3-D Secure 1.0 ning eski versiyasidan foydalangan[24].
Kartaning gologrammasida MTKT logotipi tasvirlangan boʻlib, u orqali siz yer sharining qismlarini, MIR, MIR yozuvini va rus rubli (₽) ramzini koʻrishingiz mumkin.
Ishtirokchilar va qamrov
2022-yil 1-iyungacha 134 milliondan ortiq kartalar chiqarildi[3][4]. Chiqarilish boʻyicha, Mir kartalari allaqachon bozorning uchdan bir qismini (32,3 %) va Rossiyada moliyaviy operatsiyalar umumiy hajmining chorak qismini egallaydi[26]. Shu bilan birga, Mir kartalari bilan oylik oʻrtacha xarid miqdori, shuningdek, toʻlovlarning oʻrtacha soni xalqaro toʻlov tizimlariga nisbatan uchdan bir qismga kamroqdir[2]. MIR ulushining oʻsishi, asosan, byudjet sohasida kartalardan faol foydalanish, shuningdek, bir qator chegirma va keshbek dasturlari bilan bogʻliq[2]. 2023 yilga kelib, MIRning ulushi 25 dan 30 % gacha oshishi kerak[2].
Rossiyada
Rossiya hududida Mir kartasini komissiyasiz istalgan bankomatda toʻldirish mumkin[27]. Shuningdek, kartalar Rossiyadagi barcha POS-terminallar tomonidan istisnosiz qabul qilinadi.
Mir kartalarini Android smartfonlariga ulash va Mir Pay, Samsung Pay[28] va SberPay mobil toʻlov tizimlarida (2021-yil 7-iyunidan boshlab)[29] foydalanish mumkin edi. 2021-yilning 20-iyulidan 2022-yilning martigacha „Mir“ toʻlov tizimining kartalari Apple Pay smartfoni yordamida naqd pulsiz toʻlov xizmatiga qoʻshilishi mumkin edi[30].
Rossiyadagi barcha toʻlov ilovalari 2023-yil oktyabridan kechiktirmay Mir kartasi bilan integratsiya qilinishni majburiy qilindi[31].
Toʻlov tizimining oʻzi doimiy ravishda turli xil aksiyalarni oʻtkazadi va ishtirokchilarga turli chegirmalar taqdim qiladi[4].
O'zbekistonda
O‘zbekistonda Mir kartalari 2020-yildan boshlab qabul qilina boshladi[32]. Mir kartochkalariga talab ortib borayotgani tufayli bu yildan to‘lov tizimlarining bu yo‘nalishdagi ishlari ancha faollashdi. O‘zbekistonda Mir kartalarini Aloqabank, Xalq banki, Qishloq Qurilish Bank, Turonbank, Mikrokreditbank va O'zmilliybank[33] banklari chiqaradi. Qishloq Qurilish Bankdan tashqari barcha banklarda Mir kartalari kobeyj kartalar - Uzcard-Mir ko‘rinishida chiqariladi[33]. Kobeydj kartalari bilan O‘zbekistonda to'lovlar so‘mda, Rossiyada esa rublda amalga oshiriladi.
O‘zbekistonda Uzcard-Mir kartalari bilan nafaqat terminallarda to‘lovlarni amalga oshirish, bankomatlardan pul yechib olish, kartadan-kartaga pul o‘tkazish, QR-kodlar yordamida va onlayn to‘lovlarni amalga oshirish mumkin. Balki, metro va boshqa jamoat transportida yoʻl haqini naqd pulsiz shaklda va kontaksiz amalga oshirish ham mumkin[32].
Boshqa davlatlarda
Mir toʻlov tizimi quyidagi mamlakatlarda xizmat koʻrsatadi (2022-yil iyul holati maʼlumotlariga koʻra):
Ushbu mamlakatlar hududida bankomatdan pul yechish va tovarlar yoki xizmatlar uchun toʻlash mumkin:
Qozog'iston (VTB, Sberbank, Qozog‘iston Respublikasi Xalq banki („Halyk Bank“), Bank Center-Kredit)[34]
Turkiya (Türkiye İş Bankasi[35], Ziraat Bank[36], Vakıfbank va DenizBank[37], jami 25,2 mingga yaqin bankomatlar[38]). 2022-yil avgust oyida "Kommersant" hatto sanksiyaga uchragan Rossiya banklari ham Turkiyada MIR kartalarini qabul qilayotgani haqidagi maʼlumotlarni eʼlon qildi[39].
Tojikiston (Mir kartasi mamlakat qurilmalarining yarmidan koʻpi, shuningdek, Korti Milli va Express Pay tizimlari bilan ishlaydigan barcha qurilmalar tomonidan qabul qilinadi. Tojikistonning yirik banklari — Amonatbonk va Dushanbe Siti bankomatlarida naqd pul yechish mumkin[43].)
Kartalar quyidagi mamlakatlarning ayrim Internet xizmatlari tomonidan toʻlov uchun qabul qilinadi:
Isroil. Kartalar El-Al aviakompaniyasi tomonidan qabul qilinadi[63]
Xitoy. Aliexpress savdo platformasi tomonidan Mir kartalari qabul qilinadi[64].
2022-yilda kobeyj boʻlmagan Mir kartalarini Misr[65], Shri-Lanka[66], Myanma[67], Hindiston[68], Venesuela[69], Nigeriya[70], Xitoy[71], Ozarbayjon[72], Indoneziya[73] va Tailandda[74][75] qabul qilish boʻyicha muzokaralar olib borildi. 2022-yil iyun holatiga koʻra, Rosturizm tez orada tizimni 7 mamlakatda ishga tushirishni rejalashtirayotganini va bu borada yana 5 davlat bilan muzokaralar olib borayotganini maʼlum qildi[76].
Kamchiliklar
Koʻpgina mahalliy toʻlov tizimlari singari Mir ham maʼlum cheklovlarga ega:
Mir kartalarini PayPalga ulashni iloji yoʻq, ular bilan Amazon va Ebay xorijiy onlayn-doʻkonlarida xarid amalga oshirib boʻlmaydi (shunga qaramay AliExpress da xarid qilish mumkin)[77]. Bu cheklovlarni, kobeyj kartalardan foydalanish orqali yengib oʻtish mumkin[78].
Mir kartalariga xizmat koʻrsatadigan mamlakatlar soni Visa kabi eski tizimlarga nisbatan cheklangan.
Ushbu cheklovlar bir vaqtning oʻzida ikkita toʻlov tizimida ishlaydigan kobeyj kartalarga, masalan, Mir-Maestro, Mir-JCB yoki Mir-UnionPayga taalluqli emas.
