Türk (etimoloji)

Kelimenin diğer anlamları için Türk (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.

Türk (Eski Türkçe: 𐱅𐰇𐰼𐰰, romanize: Türük, Çince: 突厥) sözcüğünün köken bilimini, sözcüğün geçirdiği düşünülen süreçleri ve bu ismi kullanan halkları ifade eder. Eldeki belgelere göre Türk adının resmî olarak kullanımı 6. yüzyıldaki Göktürk Devleti'nde kesinleşir.[1][2][3] Orhun Yazıtları'ndaki yazınsal dil ve Türk adının yoğun kullanımı da Türk sözcüğünün sözlü ve yazılı olarak daha önceden kullanıldığını gösterir.[4]

VI. yüzyıl öncesi kaynaklar

M.Ö. 3. yüzyılda Çin kaynaklarında geçmektedir. Çin yıllıklarında T’ieh-lê, T’u-cüeh, Ting-ling şeklinde değişik biçimlerle ifade edilmiştir.[5]

M.S. 1. yüzyılda Pomponius Mela ve Plinius adlı Romalı tarihçilerce kaydedilmiştir. Azak'ın doğusunda yaşayan insanlar Turcae/Tyrcae adı ile kayda geçmiştir.

Türkçe kaynaklarda

Türk adı Orhun Yazıtlarında 𐱅𐰇𐰼𐰰 Türük olarak geçer.[6] Türkçe belgelere göre Türk adı (Çince: 突厥) ilk defa Cücen Kağanlığı'nı yıkıp Göktürk Kağanlığı'nı kuran kabileye (Aşina olarak da bilinir) verilmiştir.[7] Göktürkler zamanında göçebe olarak yaşamıştır. Bu göçebeler Orta Asya'da Moğolistan'ın kuzeyindeki Altay Dağları civarında yaşamışlardır.[8] Göktürkler 6. yüzyıldan 8. yüzyıla kadar Maveraünnehir olarak da bilinen Aral Denizi Hindukuş Dağları arasındaki bölgede etki gösteren Kağanlar tarafından yönetilmişlerdir. Sekizinci yüzyılda, içinde Oğuzların da yer aldığı bazı Türk kabileleri Ceyhun nehrinin güneyine gitmişlerdir. Diğerlerinin ise batıya, Karadeniz'in kuzey kıyılarına göç ettiği iddia edilmektedir.[9]

Türk ismi, Göktürk egemenliği altında bulunan Türk veya Türk olmayan kişilere verilen siyasi bir unvan olarak yayıldı. Daha sonradan, Türklerle bağlantı kuran Müslüman halkı tarafından Orta Asya'daki Türkçe konuşan çoğu kabileye bu isim verildi.[10]

Ancak Türk sözcüğü, Çin kaynaklarında; 丁零 (Pinyin: dīng líng), 丁霊 (dīng líng), 敕勒 (chì lè), 鉄勒 (tiě lè) şeklinde kullanıldığı düşünülmektedir.[5]

10. yüzyıla ait [kaynak belirtilmeli] Uygurca metinlerde Türk, "güç, kuvvet" anlamında kullanılmıştır.[1] Ancak Göktürk Kağanlığı'nın çözülmesinden iki yüzyıl sonrasına ait olan bu kullanımın, siyasi/tarihi bir referansa sahip olması olasılığı güçlüdür.

Türk Kelimesinin Anlamına Dair İddalar

Çin Kaynakları: Çin-Şu adlı Çin Kronikasında "Tu-ko kavminden hiung-nu(Hun) Şanyü'lerinin meydana çıkmalarından" söz edilmektedir. Toba'larda ise Tu-ku adlı bir oymak vardır.[1] Gök Türk dönemindeki Sui-Şu adlı Çin kaynağında Tu-kie sözünün Türk dilinde miğfer anlamına geldiği belirtilmekte. Bu kaynağa göre, Türkler adlarını eteklerinde oturdukları miğfere benzer dağların şeklinden almışlardır.[11] Çinliler Türk kelimesini kendi fonetiklerine göre ancak “T’u-kue” veya “T’u-chüeh” şeklinde yazabilmişlerdir. Görüldüğü üzere bu kelimede fazla ve eksik harfler bulunmaktadır. Ayrıca bu kelime tek değil, çift heceli görünmektedir. Bundan da anlaşıldığı üzere Çinliler “T’u-kue” kelimesini, “Türk” değil, “Türük” veya “Türküt” kelimesinin karşılığı olarak yazmışlardır.[12]

İslam Kaynakları: İslam kaynaklarında Türkler için Ye'cüc-Me'cüc seddinin arkasında “terk” edilmiş olduklarından bu adı aldıkları belirtilmiştir.[13] Etimolojik açıdan da desteklenebilirliği söz konusu olan iddia Arapçadaki Türk: أتراك (atrāk) isminin ''trk'' kökenli bir kelime olmasıdır. Trk kökünden türeyen kelimelere baktığımızda bir şeyi bırakmak, terk etmek manalarına gelmektedirler; ترك (Tark): “bırakma, bırakıp gitme”[14] متروك (matrūk): “bırakılmış, terk edilmiş”,[15] متاركة (mutārakat): “bırakışma, kavgayı terk etme”.[16]

Uygur Kaynakları: Türkçe “güç, kuvvet, kudret” anlamına gelen ''Türk'' kelimesi “erk” kelimesiyle birlikte eş anlamlı kavram olarak kullanılmıştır.[1][17]

Louis Bazin: Türk kelimesi “Törük” veya ”Türük”, “var olmuş, şekil kazanmış” anlamlarına gelmektedir.[18]

Arminius Vambery: Türk kelimesini ilk defa etimolojik açıklamasını H. Vambery yapmıştır. Vambery'e göre, “Türk”, Türkçede “türemek” kelimesinden türeyip “türe”, “töre” kelimesi ile de bağlantılıdır ve “yaratılmış” “yaratık” anlamına gelmektedir[19] “Törük” kelimesinde “ö” sesi zamanla “ü”ye dönüşerek, kelime “türük” şeklini almıştır.[20]

Laszlo Rasonyi: Türk sözü Uygurca eski metinlerde kuvvet anlamında, cins isimi olarak da geçmektedir. Eski Türk oymak ve kişi adları arasında bu anlama gelen pek çok söz bulunur. Meselâ: Berk, Küç, Erdim v.b. gibi Türk adlarının da önce bir oymak adı olduğunu anlaşılmaktadır. Sonradan bu isim daha büyük ethnik teşekküle ad olmuştur. Türk devletinin khingan dağlarından Azak denize kadar süratle yayılışını da hatırlasak bu manâ değişikliğinin kısa zamanda meydana geldiğine hükmedebiliriz."[1]

Kaynakça

  1. ^ a b c d e Rásonyi, László (1971). Tarihte Türklük. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. s. 20. Şimdiye kadar, birçok defa Türk kavim adı geçti, Macarca Török de bu sözden gelişmiştir. Bu söz Türklüğün en eski adı değildir. Hun devleti dağıldıktan, toba, Avar ve sabar'lar tarih sahnesinden çekildikten sonra Türk sözü ilk defa VI. yüzyılda meydana çıkmıştır. Bu umumî kanaate rağmen, Çin-Şu adlı çin kronikasında Tu-ko kavminden hiung-nu(Hun) Şanyü'lerinin medyana çıkmalarından söz edildiğine göre, Türk sözünün burada yanlış kullanılıp kullanılmadığını aydınlatmak gerekir. Tobalarda Tu-ku adlı bir oymak vardır. (Eberhard, Lin-Yüan 52) (ayrıca bakınız: Hamit Koşay, Türk sözü hakkında, Zeki Velidi Armağan kitabı). Türk sözü Uygurca eski metinlerde kuvvet anlamında, cins isimi olarak da geçmektedir. Eski Türk oymak ve kişi adları arasında bu anlama gelen pek çok söz bulunur. Meselâ: Berk, Küç, Erdim v.b. gibi Türk adlarının da önce bir oymak adı olduğunu anlaşılmaktadır. Sonradan bu isim daha büyük ethnik teşekküle ad olmuştur. Türk devletinin khingan dağlarından Azak denize kadar süratle yayılışını da hatırlasak bu manâ değişikliğinin kısa zamanda meydana geldiğine hükmedebiliriz. 
  2. ^ aton.ttu.edu/pdf/Eski_Turk_Yazitlari_Part_1.pdf‎
  3. ^ aton.ttu.edu/pdf/Eski_Turk_Yazitlari_Part_4.pdf‎
  4. ^ eogrenme.anadolu.edu.tr/eKitap/EDB201U.pdf
  5. ^ a b Prof. Dr. Tuncer Baykara, Türk, Türklük ve Türkler, s. 371-387, İstanbul, IQ yayınları.
  6. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2020. 
  7. ^ Peoples of Western Asia By Marshall Cavendish Corporation 5 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - "An Introduction to the History of the Turkish Peoples, p. 121-122
  8. ^ Deny (2000). History of the Turkish Peoples in the Pre-Islamic Period. Schwarz. s. 108. ISBN 9783879972838. 
  9. ^ "Turkish origins". 17 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2010. 
  10. ^ Ambros/Andrews/Balim/Golden/Gökalp/Karamustafa, Turks, in Encyclopaedia of Islam, online ed., ret. 2009
  11. ^ Otto Franke, Beitraege aus Chinesischen Quellen zur Kenntnis der Türk Völker und Skythen Zentralasiens, Berlin, 1904, s. 13. 
  12. ^ İbrahim Kafesoğlu, 1966: 313; Paul Pelliot, 1915: 687-689. 
  13. ^ İbrahim Kafesoğlu, a.g.m., s. 316. 
  14. ^ "terk". Nişanyan Sözlük. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. 
  15. ^ "metruk". Nişanyan Sözlük. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. 
  16. ^ "mütareke". Nişanyan Sözlük. 29 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Temmuz 2023. 
  17. ^ F. W. K. Müller, 1911: II, 10, 15, 97, 108; A. Caferoğlu, 1968: 259; B. Ögel, 1982: 278 vd. 
  18. ^ L. Bazin, 1994: 176, 179. 
  19. ^ Hermann Vambery, Die Primitive Cultur des Türko-Tatarischen Volkes, Leipzig, 1879, s. 51. 
  20. ^ Németh, 1927: II/4, 278.