Sokak çocukları, şehrin sokaklarında yaşayan ve temel olarak aile bakımı ve korunmasından mahrum olan çocukları tanımlamak için kullanılan bir terimdir. Bu çocukların çoğu 5 ila 17 yaş arasındadırlar, popülasyonlarıysa bölgelere göre farklılık gösterir.

Sokak çocukları terkedilmiş binalarda, karton kutularda, parklarda ya da kendi sokaklarında barınırlar. Onları tanımlamak için çok sayıda şey yazılmış olmasına karşın, temel zorluk onları tanımlamak için kesin bir kategorinin bulunmamasıdır. Daha ziyade sürekli olarak vakitlerinin tamamını sokaklarda geçirip, yetişkinlerle aynı evde uyuyan ve hiçbir erişkinin gözetimi ve denetiminde olmayan çocuklar olarak tanımlanırlar.

Genel kabul görmüş tanımlaması, özellikle UNICEF tarafından, sokak çocuklarını iki ana kategoriye ayırır:

1. Sokak çocukları dilencilikten işportacılığa kadar çeşitli aktiviteleri kendilerine meslek edinmişlerdir. Çoğu gün sonunda evlerine giderler ve kazandıklarıyla ailelerine katkıda bulunurlar. Okula gidebilirler ve bir aileye ait olma duygusuna sahiptirler. Ailelerinin ekonomik kırılganlıklarından dolayı, bu çocuklar sonunda sokaklarda kalıcı bir yaşamı tercih edebilirler.
2. Sokak çocukları gerçekten sokakta yaşarlar (ya da normal aile ortamının dışında) Aile bağları olabilir ama zayıftır ve sadece rastlantı olarak devam eder.^[1]

Özellikle gelişmekte olan ülkelerin büyük şehirlerinde yaşayan sokak çocukları istismar, ihmal, sömürü hatta bazı durumlarda polis veya yerel işletmeler tarafından tutulan temizlik timleri tarafından cinayete maruz kalabilmektedirler.^[2]

Latin Amerika'da, çocuklarını besleyemeyen fakir aileler tarafından çocukları terk etme yaygın bir sebepken Afrika'da ise artan yaygın sebep AIDS'dir.

Türkçede yaygın olarak kullanılan sokak çocukları terimi İngilizce street children, Fransızca les enfants des rues, İspanyolca niños de la Calle, Portekizce meninos da rua, Macarca utcagyerekek, Rumence copiii străzii ve Almanca Straßenkinder gibi benzeşlerine sahiptir. İngilizcede Street kids teriminin pejoratif olduğu düşünülse de yaygın olarak tanımlamak için de kullanılır.^[3] Diğer dillerde sokaklarda yaşayan ya da çalışan çocuklar için pek çok isim kullanıldığı bilinmektedir. Bunlardan bazıları:

Fransızca'da gamín (çocuk) ve Kolombiya'da "chinches" (tahtakurusu), Rio de Janeiro'da "pivetes" (küçük suçlular/marjinaller), Peru'da "pájaro frutero" (meyve kuşu) ve "pirañitas" (küçük piranhalar), Bolivya'da "polillas" (güveler), Honduras'ta "resistoleros" (tutkal koklayanlar; resistol büyük bir markadır), Napoli'de "scugnizzi"? (spinning tops), Rusya'da "беспризорники" (evsizler), Filipinlerde "Batang Lansangan" ya da "Pulubi", Vietnam'da "Bụi Đời" (hayatın tozu), Ruanda'da "saligoman" (kirli çocuklar), Kamerun'da "moustiques" (sivrisinekler) ve Kongo'da "balados" (avareler) olarak isimlendirilebilmektedirler.^[4]

Sokak Arabı terimi ilk olarak 19. yüzyılın ortalarında, OED'ye göre ise ilk kez 1848 yılında ortaya çıktı.^[5] Horatio Alger'ın kitabı book Tattered Tom ya da Bir Sokak Arabının Hikayesi (1871) en erken örneklerinden biridir; Neew York sokaklarında yaşayan evsiz bir kızın hikâyesi anlatılır. Charles Dickens 1855'te bu terimin erken kullanımlarından biri türetti ama "yırtık pırtık, perişan, eğitilmemiş bir Arap sokak çocuğu çirkindir" diyerek aşağılama hissiyle bahsediyordu.^[6] 1890'da gazeteci Jacob Riis, makalesinde New York'taki sokak çocuklarını "Sokak Arabı" olarak tanımladı.^[7]

Victoria Devri'nde sokak çocukları ile Arap ilişkisi büyük bir olasılıkla Arap gezginlerin göçebe geleneğini yansıtır. Avrupalı olmayanların daha az uygarlaşmış kültürlerden gelen çocuklar olduğu gibi, dönem boyunca Avrupalı ve Amerikalı gezginlerin pek çok Arap ülkesinde sokak çocuğu görmesi ve günah keçisi bulmak için yabancı düşmanlığı eğilimi gibi sosyal problemler 19. yüzyıl kavramıdır.^[5]

Tahminler farklılık gösterse de çok sık atıf yapılan hesaplamalardan biri sokaklarda bağımsız yaşayan çocukların sayısının dünya çapında 100 ila 150 milyon arasında değiştiğidir.

Sivil toplum kuruluşlarıyla ilişkili, Birleşik Krallık tabanlı, Sokak Çocukları Konsorsiyumu raporuna göre:

Sokak çocuklarının sayısının hesaplanması zorluklarla doludur. 1989'da UNICEF dünya çapında kentlerde büyüyen çocuk sayısının 100 milyon civarında olduğunu tahmin etti. 14 yıl sonra UNICEF son tahminlere göre bu çocukların sayısının 100 milyon kadar olduğunu belirtti. Ve daha geçenlerde: "sokak çocuklarının sayısını tam olarak ölçmek mümkün değil ancak rakam neredeyse kesinlikle dünya çapında yüz milyonu geçmektedir. Büyük olasıkla sayılarda artış vardır.(UNICEF, 2005: 40-41) 100 milyon rakamı hala yaygın olarak gösterilmektedir ama aslında hiçbir kaynağı yoktur. (bknz. Ennew ve Milne, 1989; Hecht, 1998; Green, 1998) Benzer şekilde, sokak çocuklarının sayısının tüm dünyada mı büyüdüğü yoksa toplumlar içinde sokak çocularının farkındalığı mı büyüdü konusu tartışmalıdır.^[8]

Sokak çocukları dünya şehirlerinin büyük çoğunluğunda bulunmaktadırlar. Aşağıdaki liste sokak çocuklarının global ölçüde nüfuslarını gösterir.

• Hindistan: 11 milyon^[9]
• Mısır 1,5 milyon^[10]
• Pakistan 1,5 million
• ABD 750,000 - 1 million^[11]
• Kenya 250,000 - 300,000^[12]
• Filipinler 250,000^[13]
• Kongo 250,000
• Fas 30,000^[14]
• Brezilya 25,000^[15]
• Almanya 20,000^[16]
• Honduras 20 000
• Jamaika 6,500^[17][18]
• Uruguay 3000^[19]
• İsviçre 1,000

Ülkeden ülkeye farklılık göstermesine rağmen, sokak çocuklarının %50'sinden fazlası erkektir.^[4][20]

Çocukların sokakta kendilerine ev yapmaları ya da geçimlerini sağlamaları yeni ve modern bir fenomen değildir. And Now My Soul Is Hardened: Abandoned Children in Soviet Russia, 1918 - 1930 isimli kitabının tanıtım bölümünde Alan M. Ball terk edilmiş çocukların tarihini şöyle tanımlar:

Lord Ashley 1848'de Londra'da ve çevresinde 30.000'den fazla "çıplak, pis, kanunsuz ve ıssız dolaşan çocuk" olarak tanımlar.^[21]

Rusya'da, 1922'ye kadar, I. Dünya Savaşı ve Rus İç Savaşı'nın tahribatının yaklaşık on yıllık bir sonucu olarak en az 7 milyon evsiz çocuk vardı.^[22] Terk edilmiş çocuklar çeteler oluşturarak kendi özel dillerini yaratıp, küçük hırsızlık ve fuhuş işleri yapıyorlardı.^[23]

Popüler kültürde Kipling'in ”Kim” isimli karakteri sömürge Hindistan'da ve Victor Hugo'nun Sefiller isimli romanında Gavroche birer sokak çocuğudur. Charles Dickens'ın kitabı "Oliver Twist"te Fagin'in ekibi yankesici çocuklar vardır. Sherlock Holmes'ün "Baker Street Irregulars" kitabı ise de Londra'da sokak çocuklarının var olduğunu kanıtlar.

Çocukların yaşamlarını sokaklarda sürdürmelerinin çeşitli nedenleri olabilir: Başka seçenekleri olmayabilir. Yetim, terk edilmiş veya aileleri tarafından reddedilmiş olabilirler. İkinci olarak, ailelerinin ihtiyaç duydukları temel gereksinimleri karşılayamaması, kötü muamele veya ihmal yüzünden sokakta yaşamayı seçebilirler. Pek çok çocuk sokaklarda çalışmaktadır çünkü ailelerinin kazançlarına ihtiyaçları vardır. Toplumun temel parçası olan ailenin, fakirlik çekmesi veya parçalanmasının temel nedenleri ekonomik, politik, sosyal ve çevresel olabildiği gibi bunların herhangi bir kombinasyonu da olabilir.

WHO'nun 1993'teki raporunda fenomenin nedenlerinin listesi aşağıdaki gibi sunulmuştur:^[4]

• Ailenin parçalanması
• Silahlı çatışmalar
• Ekonomik problemler
• Doğal ve yapay felaketler
• Kıtlık
• Fiziksel ve cinsel istismar
• Yetişkinlerce istismar
• Göç yoluyla yerinden etme
• Kentleşme ve aşırı kalabalık
• Kültürel sebepler
• Mirastan ya da evlatlıktan çıkarma

HIV/AIDS çocukların yetim kalmasına neden olan başka bir neden olarak bu listeye eklenebilir.^[24][25]

Rusya'da, sokak çocukları genellikle, sert kışlarda yeraltı borularında ve kablo hatlarında kendilerine ev bulurlar. Bu yerler evlerin sağladığı sığınak ve daha önemlisi sıcak su ve kalorifer borularının geçtiği boşluklardır

Rusya'da bir milyon sokak çocuğu bulunmaktadır^[26] ve dört suçtan birine reşit olmayan gençler karışır. Resmi olarak denetimsiz yaşayan çocukların sayısı 700.000 olmasına karşın gerçek hesaplamalarda 2 ila 4 milyon olduğuna inanılmaktadır.^[27]

Dünya'nın yedinci en büyük ve ikinci en kalabalık ülkesi olan Hindistan, 18 milyon olarak tahmin edilen sayısıyla dünyanın en fazla sokak çocuğu barındıran ülkesi olarak bilinmektedir.^[28] Ekonomik büyümedeki hızlanmayla, Hindistan gelişmekte olan ülkelerin en hızlı büyüyenlerinden biri haline gelmiştir. Bu durum zengin ve fakir arasında büyük bir fark yaratmıştır ve nüfusun %22'si yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. İşsizlik nedeniyle köyden kente göçün artması, şehir hayatının çekiciliği ve siyasi irade eksikliği nedeniyle Hindistan şu anda dünyada en fazla çocuk işçiye sahip ülkedir.

Hindistan hükümetinin çocuk işçiliğini yasa dışı ilan etmesi gibi bazı düzeltici tedbirleri olmasına rağmen, sokak çocukları yetersiz beslenme, açlık, sağlık sorunları, madde bağımlılığı, hırsızlık, cinsel istismar, polis ve demiryolu otoritelerince taciz ve bunların yanı sıra fiziksel ve cinsel istismar gibi birçok olaya maruz kalmaktadırlar.

Street Educators’ Club'ın verilerine göre, Vietnam'daki sokak çocuklarının sayısı 2003 yılında 21,000'den 2007 yılında 8,000'e düştü. Bu sayılar Hanoi'de 1507'den 113'e ve Ho Chi Minh Kenti'nde 8,507'den 794'ye geriledi. Aynı zamanda göçmen çocukların sayısı da artmaktadır. Ancak bu sayı sokak çocuklarının değişen tanımı nedeniyle doğrulanamamaktadır. Bazı uzmanlar Vietnam'da sokak çocukları için birkaç farklı kategoriden söz eder: "evlerinden kaçan ya da evleri olmayan çocuklar, sokakta uyuyan çocuklar, ailesi ya da gözetmeni ile beraber sokakta uyuyan çocuklar, diğer arkadaşlarıyla oda kiralayan göçmen çocuklar.^[29]

Yaklaşık 400 insani yardım kuruluşu ve uluslararası sivil toplum örgütü, özellikle zor koşullarda yaşayan yaklaşık 15.000 çocuk için yardım sağlanmaktadır.^[30]

Avrupa Konseyi'nin 2000 yılı raporunda yaklaşık olarak Romanya Bükreş'te 1000 sokak çocuğu olduğu belirtilmiştir.

Bazı Romanyalı sokak çocukları, başlıca Batı Avrupa olmak üzere, seks turizminin avı olur ve pek çoğu sınırlı imkânlar nedeniyle tercih ettikleri plastik poşetlerden aurolac teneffüs ederken (Alüminyum bazlı boya, geleneksel odun sobalarını boyamak için kullanır.) görülebilir.

Romanya sokak çocuğu sayısını Avrupa averajının altında bir düşük seviyeye ulaşması için çok ilerleme kaydetmiştir. Sosyo ekonomik koşullardaki iyileşmenin devam etmeseyli bu oranın daha da aşağılara çekileceği tahmin edilmektedir.^[31]

Brezilya Federal Hükümeti, 31.992 yetişkinin büyük kentlerde sokakta yaşadığını tahmin etmektedir.^[32] Küçükler için ulusal istatistik bulunmamaktadır.^[33]

Bir sivil toplum örgütü ile birlikte çeşitli yerel yönetimin hesaplamalarıyla, başkentte 9578 sokak sakininin 18 yaşından küçük olduğu tahmin edilmektedir.^[34] Ülke genelinde ise bu sayınının 25.000 olduğu tahmin edilmektedir.^[15] Ayrıca çocuklardan daha çok gençlerin sokakta yaşadığı belirtilmiştir.^[34]

Brezilya sokaklarında hayatta kalmanın temeli; çöp kutularında ve yığınlarında yiyecek aramak, finansal olarak fayda için ayakkabı boyacılığı, sokak satıcılığı yapmak, hırsızlık, fahişelik, uyuşturucu kaçakçılığı ve sokak sanatçılığı anlamlarını içerir.

"Filipinlerde gençlerin durumu" başlıklı 1998 yılındaki raporda, Filpinler'de yaklaşık 1,5 milyon sokak çocuğu olduğu belirtilmiştir.^[35]

Filipinler'de sokak çocuklarının %75'i geceyi ailelerinin yanında ama günün geri kalanında vakitlerini sokaklarda geçirirler. Sokak çocuklarının %25 - %30 kadarı sıklıkla diğer sokak çocuklarıyla birlikte bir tür aile oluştururlar ve bazıları aileleri ve evleriyle bağlantılarını kesintili olarak sürdürebilirler. Burada çocukların % 5 - %10'u tamamen terk edilmiş durumdadır.^{[36] [37]}

Sokak çocukları 10 yaşında gençler olarak sıklıkla Vagrancy Act'a göre, hapsedilirler. Bazen yetişkinlerin olduğu hücrelerde ve ayrıca gardiyanlar tarafından yinelenen fiziksel ve cinsel istismara maruz kalırlar.^[38]

Pek çok sokak çocuğu Marcos hükûmeti sırasında seri idam tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır.^[39] İnsan hakları grupları cinayetlerin; sokak çocukları olgusuyla ilgilenmek için yazılı olmayan devlet politikaları olduğunu ve açıkça yerek yetkililer tarafından desteklendiğini, uzun döndemde ölüm mangalarının devlet tarafından kurulduğı şüphelerini güçlendirdiğinii söylemektedirler.^[40]

Ergenlik çağına ulaşmadıkları için sokak çocukları yönetimsel konularda herhangi bir fikir belirtemezler. Onlar ne kendi adlarına ne de büyük olasılıkla yabancılaştıkları aileleri vasıtasıyla oy kullanma hakkına sahip değillerdir. Ekonomik bir güçleri de yoktur. Dolayısıyla hükûmetler dikkate almayabilirler.

Sokak çocuklarının hakları, Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşmeyi onaylayan^[41] neredeyse tüm dünya devletleri tarafından yok sayılır.^[42]

Sivil toplum kuruluşları sokak çocuklarının haklarını ve gereksinimlerini belirlemek için çok çeşitli stratejiler kullanmaktadırlar. Bunlar şu şekilde kategorilenmişlerdir:

• Sözcülük - medya yoluyla veya devlet temasları yapan kuruluşlarla sokak çocuklarının haklarına saygı duyulması için baskı yapmak.
• Önleyicilik - Aile ve toplum desteği ve eğitim yoluyla sokaklarda çocukların çalıştırılmasını engelleme programları.
• Kurumsal
  • Konut rehabilitasyon programları- bazı kuruluşlar cinsel veya fiziksel istismar ve uyuşturucu'dan kurtarmak için desteğe odaklanmış aktivitelerle sokaklardan izole edilmiş bir çevre sağlarlar.
  • tam bakım yerleşim evleri - Pek çok kuruluşun programının son aşamasında çocuklar artık sokaklar yerine tam anlamıyla kuruluş tarafından hazırlanmış bir ortamda yaşarlar. Bazı kuruluşlar çocukların özel aileler tarafından desteklenmesini sağlarlar. Diğerleri kuruluş tarafından görevlendirilen bakıcılarla birlikte küçük sayıda çocukların birlikte yaşadıkları grup evleri kurarlar. Bazıları büyük sayıda çocuğa yiyecek tedarik etmek için kurumsal bakım merkezleri kurarlar. Bazı kuruluşlar yerleşim evlerinden ayrıldıktan sonra çocukları ve ailelerini danışma ve izleme programına dahil ederler
• Sokak tabanlı programları- Bu çalışma çocuklar için onlara sokakta hizmet sunmak şeklinde sokak hayatının kötü yönlerini hafifletmek için yapılmaktadır. Bu programlar kurumsal programlardan daha ucuz ve çok sayıda çocuğa hizmet sağlayabilme eğilimindedir.
  • besleme programı
  • medikal hizmet
  • yasal yardım
  • sokak eğitimi
  • finansal hizmet (bankacılık ve girişim programları)
  • aile uzlaşması
  • merkezlerde kalma/gece konaklaması
  • kuruluş ile çocukların daha yakın temas kurması için tasarlanmış sosyal yardım
• Bilinçlendirme - değişik koşullarına göre sokak çocuklarının tutumlarını değiştirme - kendilerini ezilen bir azınlık olarak görmeleri ve yardım alan pasiflerden ziyade protagonist olmaları.^[43][44]

Pek çok kuruluş bu stratejilerden çoğunu kullanır ve çocuk "mezun" olmadan önce çok sayıda aşamadan geçecektir. İlkin bir sosyal yardım programıyla kız ya da erkek çocukla iletişime geçilecek sonra hala sokaklarda yaşıyor olsalar bile merkezlerde barınma programlarına dahil edileceklerdir. Daha sonra çocuk yarım günlük evlerde olmayı kabul edebilecek ve nihayetinde tamamıyla sokak yaşantılarından kırtularak bakım merkezlerinde kalabileceklerdir.^[45][46]

• Yetimhane

• Street Children of Iran: Looking for Light at the End of the Gloomy Tunnel24 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

• Human Rights Watch: Street children31 Mayıs 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Street children in the Open Directory Project16 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Web documentary portraying young people on the streets of Bucharest12 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Street Angels UK - Community, security and development for the people of Salvador, Brazil
• Streetconnect.org A clearinghouse of information for and about homeless youth