Sağlık turizmi

Sağlık turizmi, sağlığın korunması, geliştirilmesi veya hastalıkların tedavi edilmesi amacıyla kişilerin ikamet yerlerinden başka bir ülkeye seyahat ederek sağlık ve turizm olanaklarından yararlanmasıdır. Bu amaçla seyahat eden kişiye sağlık turisti denilmektedir.[1] Geçmişte bu terim genellikle az gelişmiş ülkelerden, gelişmiş ülkelerdeki sağlık merkezlerine ziyaretler olarak gerçekleşirken, günümüzde uluslararası hasta dolaşımı yön değiştirmeye başlamıştır. Gelişmiş ülkelerden de uygun fiyatlar ve alternatif tedavi olanakları sebepleri ile diğer ülkelere sağlık turistleri gitmektedir.[2]

Sağlık Turizmi Türleri

Medikal Turizm: Medikal turizm sağlık turistinin iyilik halinin gelişmesi için yapılan tıbbi işlem ya da etkinlikleri içermektedir. Hastalığın iyileştirilmesi durumu; tıbbi check-up, sağlık taraması, diş tedavisi, kalp ameliyatı, protez takılması, kanser tedavisi, nöroşirurji, organ nakilleri ve nitelikli tıbbi müdahaleleri gerektiren diğer işlemleri kapsamaktadır.

Yalova termal tesislerde bulunan yüzme havuzu

Termal Turizm: Sağlık turizmi içerisinde değerlendirilen, içeriklerinde erimiş mineral bulunan maden sularının dinlenme, zindeleşme ve tedavi gibi amaçlarla kullanımdan ortaya çıkan uygulamalar termal turizm içerisinde değerlendirilmektedir. Arkeolojik değerlendirmelerde Sümerlerin sıcak kaynakların etrafına bilinen en eski sağlık tesislerini inşa ettiği bulunmuştur.[3] Bu tesisler bilinen ilk sağlık turizmi yapısı olarak görülebilir.[4]

Yaşlı Turizmi (Geriatri Turizmi): Son dönemlerde sağlık turizminde yaşlıların bakımı ile ilgili kurulan tesisler ve bu amaçla yapılan seyahatler de sağlık turizminin yeni bir türü olarak turizm faaliyetlerinde yerini almaya başlamıştır. 3. yaş turizmi olarak da adlandırılan faaliyet, yaşlı turistlerin bakım ve rehabilitasyonu amacıyla klinik konukevleri, geriatrik tedavi merkezleri, bakım evlerinde eğitim almış sertifikalı personel tarafından yapılan uygulamalardır. Türkiye'nin 2014-2018 arası için hazırlanan 10. Kalkınma Planı'nda "İleri Yaş Turizmi" başlığında programa alınmıştır.[5]

Engelli Turizmi: Engelliler için özel bakım, klinik otellerde ve rehabilitasyon merkezlerinde verilmektedir. Engelli insanların seyahat ve turizm etkinliklerine eşit ve adil koşullarda dahil oldukları turizm çeşidi olarak da bilinir.[6]

Dental Turizm: Diş sağlığı turizmi, diş tedavileri için farklı bir ülkeye seyahat etmeyi içeren bir turizm türüdür. Bu turizm şekli, hastalara sadece diş tedavilerini değil, aynı zamanda yeni bir ülkeyi keşfetme fırsatı da sunar. Bu şekilde hastalar, hem uygun fiyatlı diş tedavisi görme imkanı bulurlar hem de tedavi sürecini keyifli bir tatil ile birleştirme şansına sahip olurlar.[7] Ağırlıklı olarak diş eti, implant ve diş estetiği yaptırmak amaçlı yapılan sağlık turizminin alt dalıdır.

Tıbbi Değer Yolculuğu

Sağlık turizmi fenomeninden sonra uluslararası alanda yeni bir terim gündeme gelmiştir. Türkçe'ye, "medikal değer yolculuğu", "tıbbi seyahat değeri", "tıbbi değer yolculuğu" gibi tercüme edilebilecek olan "medical value travel" (MVT) kavramı sağlık turizmini yeniden tanımlayacağı belirtilmektedir.[8]

Türkiye'de Sağlık Turizmi

Başakşehir Çam ve Sakura Şehir Hastanesi

2019 yılında gelen turist sayısı 662.087, turizm geliri 1.065.105 dolar, 2020 yılında gelen turist sayısı ise COVİD-19 pandemisi etkisi ile 388.150, turizm geliri ise 548 milyon dolar olmuştur.[9] Uluslararası hastaların en çok tercih ettiği klinik branşlar sırasıyla; Kadın hastalıkları, iç hastalıkları, göz hastalıkları, tıbbi biyokimya, genel cerrahi, diş hekimliği, ortopedi ve travmatoloji, enfeksiyon hastalıkları ve kulak-burun-boğaz, şeklindedir.

Türkiye'de sağlık turizmi alanında faaliyet gösterebilmek için tüm kuruluşların 'Sağlık Turizmi Yetki Belgesi' alması gerekmektedir. Aralık 2021 itibarı ile bu belgeyi almış 1.473 sağlık tesisi ve 308 aracı kuruluş bulunmaktadır.[10] Bunun yanında JCI (Joint Commission International) belgesine sahip olan toplam 31 kuruluş bulunmaktadır. Ocak 2022 itibarı ile Türkiye, JCI akredite kuruluş toplamında dünyada 7. sıradadır.

Türkiye'de sağlık turizminin yurtdışında tanıtımını yapmak ve uluslararası sağlık hizmetlerine ilişkin politika ve stratejiler oluşturmak amacı ile Sağlık Bakanlığı tarafından 2018 yılında USHAŞ kurulmuştur.[11]

Bunun yanında Türkiye son yıllarda estetik ve özellikle saç ekimi konusunda dünya çapında bir merkez haline gelmiştir.[12] Dental sağlık turizminde ise Türkiye'nin cazip bir ülke olmasının yanı sıra Ankara'nın özellikle yabancı hastalar tarafından tercih edildiğine dikkat çekilmiştir.[13][14]

Ticaret bakanlığınca Türkiye’nin 2023 yılında sağlık turizminden elde etmeyi hedeflediği gelir 10 milyar dolar olarak belirlenmiştir.[15]

Türkiye'de sağlık turizm için gelen hastalar, genellikle belirli tedavi alanlarını tercih etmektedir. Bu alanlarda sunulan kaliteli hizmetler, Türkiye’yi cazip bir destinasyon haline getirmiştir.[16]

Dünyada Sağlık Turizmi

Sağlık turizmi ve bileşenlerinin farklı tanımlarının yanı sıra sınırlı, tam olarak ölçümlenemeyen ve güvenilir olmayan veriler nedeniyle, sağlık turizmi pazarının büyüklüğünü tahmin etmek zordur. Sağlık turizmi pazar büyüklüğü Medikal Turizm Derneği (Medical Tourism Association) verilerine göre 2018 yılında 100 milyar dolara ulaşmıştır.[17]

Afrika ve Orta Doğu

Birleşik Arap Emirlikleri

Dubai Hastanesi, BAE

Birleşik Arap Emirlikleri'nde, özellikle Dubai, Abu Dabi ve Şârika dünyada sağlık turizmi için popüler destinasyonlardandır. Dünyada sağlık akreditasyonlarından en saygınlarından biri olan JCI (Joint Commission International) belgesine sahip olan toplamda en fazla kurum Birleşik Arap Emirlikleri'ndedir.[18] Sağlık turizmini geliştirmek adına devlet tarafından 2007 yılında Dubai Sağlık Otoritesi (Dubai Health Authority) kurulmuştur.[19]

Güney Afrika Cumhuriyeti

Özellikle Güney Afrika Kalkınma Topluluğu'ndaki ülkelerdeki yetersiz tetkik ve tedavi seçenekleri nedeni ile komşu ülkelerden hasta çekmektedir.[20]

İsrail

ABD ve Avrupa'da eğitim almış nitelikli doktorları ile İsrail sağlık turizminde popüler bir destinasyonudur. Genellikle Doğu Avrupa, Rusya Federasyonu ve Kıbrıs'tan hastalar tedavi için bu ülkeyi seçmektedir. İsrail Sağlık Bakanlığı verilerine göre ülkeye her yıl 30 bin sağlık turisti gelmektedir.[21]

İran

Genellikle komşu ülkelerden sağlık turisti çeken İran, 2018-2019 yılları arasında toplamda 500-550 bin sağlık turisti ağırlamıştır.[22] Ülke kozmetik ve plastik cerrahi, kısırlık tedavisi ve diş tedavilerindeki düşük fiyatları ile öne çıkmaktadır.

Sheba Medical Center, İsrail

Tunus

Tunus, Güney Afrika'nın arkasından sağlık turizminde Afrika'da ikinci sırada bulunuyor. Talassoterapi'de dünyada Fransa'nın ardından ikinci en iyi destinasyon olarak nitelendiriliyor.[23]

Ürdün

Coğrafi konumu nedeniyle birçok ülkeye erişim kolaylığı olan Ürdün, Dünya Bankası verilerine göre yıllık 250 bin sağlık turisti çekiyor ve 1 milyar dolar gelir elde ediyor. Ülkenin ulusal ekonomisinde hatırı sayılır bir payı olan sektör ülke GDP'sinin %3,5'unu karşılıyor.[24]

Amerika

Amerika Birleşik Devletleri

Mayo Clinic, Minnesota-ABD

ABD vatandaşlarının yurt dışına tedavi olmak için gitme motivasyonu temel olarak maddi sebeplere dayanır. Daha uygun fiyatlı tedavi imkanlarından yararlanmak için 2017 yılında 1,7 milyon Amerikalı yurt dışına çıkmıştır.[25]

Bunun yanında ileri medikal teknoloji ve dünya çapında ünlü, alanının en iyi hastanelerinin bulunduğu ülke dünyanın her yerinden yüksek gelirli sağlık

turistlerini çekmektedir. 2012 yılında toplam 800 bin hasta ülkeye tedavi olmak için gelmiştir.[26]

Brezilya

Brezilya, özellikle estetik cerrahi alanındaki başarısı dünyaca bilinen bir ülke. Dünya Sağlık Örgütü'ne göre Latin Amerika'nın en iyi sağlık sistemine sahip olan ülke JCI akredite toplam 61 kuruluşu ile(2021) bu savı güçlendiriyor.[27]

Kanada

Eşdeğer operasyon için Birleşik Devletler'deki maliyeti ile kıyaslandığında yüzde 30 ila 60 arasında daha uygun olan Kanada her yıl 14 milyon ABD vatandaşını turist olarak ülkeye çekiyor. Bununla beraber bu yığılma bazı alanlarda ve operasyonlarda uzun bekleme sürelerine yol açtığından Kanada vatandaşları da tedavi için yurtdışı seçeneklerini değerlendirmek durumunda kalabiliyorlar.[28]

Kosta Rika

Kosta Rika özellikle bölgesinde sağlık turizminde günden güne güçlenen bir ülke. Birleşik devletlerle kıyaslandığında düşük maliyetleri ile öne çıkıyor. 2019 yılında yapılan ABD fiyatı 44.000 dolar bir diz operasyonu, Kosta Rika'nın en büyük özel kliniği olan Clinica Biblica'da 12.200 dolara mal olmuştur.[29]

Küba

Genelde Latin Amerika ve Karayipler'den hasta çeken Küba, sağlık turizmi alanında çok uzun zamandır hizmet veriyor. Küba Devrimi'nden sonra sosyalist yönetimin ana hedeflerinden birisi sağlık ve eğitim sistemlerini geliştirmek olmuştur. Buna paralel olarak yetişen doktorlar özellikli tedavilerde başarıları ile öne çıkmıştır. Ülke özellikle onkoloji alanında tercih edilen bir destinasyondur.[30]

Meksika

Meksika'da ülkenin sağlık bakanlığı tarafından akredite 98, JCI tarafından akredite 7 sağlık kuruluşu bulunuyor. Özellikle lokasyon ve maliyet açısından uygunluğu ile Birleşik Devletler'den sağlık turisti çekiyor.

ABD sınırına çok yakın 6 bin nüfuslu bir şehir olan Los Algodones sağlık turizmi açısından önem taşıyor. Neredeyse sadece sağlık turizmi ile geçimini sağlayan bu küçük kentte 600 civarında dişçi bulunuyor ve kentin adı halk arasında Molar City-Azıdişi Şehri olarak geçiyor.[31][32]

Asya ve Pasifik

Çin

Çin geleneksel tıp tedavisi için kullanılan kurutulmuş bitki ve hayvan parçaları

Çin özellikle geleneksel ve tamamlayıcı tıp alanında öne çıkıyor. Geleneksel Çin tıbbında önemli olan akupunktur, bitkisel tedavi, meditasyon, kupa

tedavisi, yoga ve Tai-Chi popüler uygulamalar arasında gösterilebilir. 2018 yılı itibarı ile Çin'den yurtdışına tedavi olmak için giden yıllık 2 milyon kişi, Çin'e tedaviye gelen sağlık turisti sayısı yıllık 1 milyon kişi civarındadır.[33]

Güney Kore

Dünya standartlarında kaliteli hizmet ve teknolojisiyle tanınan Güney Kore'ye 2009-2019 yılları arasında 2,6 milyon sağlık turisti ziyaret etmiştir. Devletin resmi kuruluşu Kore Turizm Organizasyonu tarafından sağlık turizmini tanıtmak için Medical Korea adında bir yapı kurulmuştur. Medical Korea özellikle orta doğu bölgesinden hasta çekmek için tanıtım-reklam çalışmaları yapmaktadır.[34] Newsweek'in 2021 yılında hazırladığı 'Dünyanın En İyi 200 Hastanesi' listesinde Güney Kore'den 13 hastane yer almaktadır.[35]

Hindistan

Hinduja Hastanesi, Hindistan

Hindistan uygun tedavi maliyetleri ve 38 JCI akredite[18] kuruluşu ile sağlık turistlerini ülkeye çekmektedir. Özellikle Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu'ndan yoğun sağlık turisti alan ülkede medikal turizmin yanında geleneksel ve tamamlayıcı tıp uygulamaları da yoğun olarak yapılmaktadır. Geleneksel tıp uygulamaları için Hindistan'ın 2014 yılında kurulmuş bir bakanlığı vardır.[36]

Ülke sağlık nedeni ile ilgili gelecek hastalar için sağlık vizesi alma koşullarını kolaylaştırmıştır. 2019 yılında bu vizeyi 697 bin kişi almıştır.[37] Hindistan'ın 2020 yılında 5-6 milyar dolarlık bir sağlık turizmi geliri olduğu düşünülüyor.

Malezya

2005 yılında Malezya sağlık turizmini tanıtmak için Malaysia Healthcare Travel Council'i kuran ülke 2019 yılında 1.220.000 uluslararası hasta ağırlamış ve 1,7 milyar Malezya Ringgiti(405 milyon dolar) gelir elde etmiştir.[38]

Malezya'ya en çok sağlık turisti gelen ülkeler, Avustralya, Bangladeş, Çin, Endonezya ve Hindistan'dır. Sağlık hizmetlerinin gelişmesi ve turizm gelirlerinin artması için üç sacayağı belirlenmiştir. Bunlar; sınıfının en iyisi bakım, yüksek teknoloji tesisleri ve yenilikçi tedaviye erişimdir.[39]

Yeni Zelanda

Yeni Zelanda, ülke dilinin İngilizce olması ve fiyat avantajı ile öne çıkıyor. Bunun karşılığında Yeni Zelanda vatandaşları medikal turizm için Avustralya'yı, estetik ve diş tedavisi için Malezya ve Tayland'ı tercih ediyor.

Singapur

Kuala Lumpur Kamu Hastanesi, Malezya

Singapur, yüksek tedavi kalitesi, son teknolojiyi kullanması ve saygın üniversiteleri ile sağlık turizminde bölgesel bir güç. Bunun yanında ülkedeki yüksek tedavi maliyetleri nedeniyle fiyat rekabetinde geride kalabiliyor, potansiyel turistler fiyatların daha uygun olduğu Malezya ve Tayland'a gidebiliyor.[40]

Tayland

2018 yılında toplam 3,5 milyon sağlık turistini ağırlayan[41] Tayland'da 2021 yılı itibarıyla JCI akredite 60 sağlık kuruluşu bulunuyor.[18] Tayland ileri düzey sağlık sistemi ve ulaşılabilir fiyatlarıyla sağlık turizminde dünyada lider ülkeler arasındadır. ABD'deki tedavi maliyetlerine göre 1/4 oranında avantajlı olan ülke özellikle 11 Eylül Saldırıları sonrasında Avrupa ve Amerika'da yükselen islamofobi nedeniyle orta doğu bölgesinden yoğun hasta çekmeye başlamıştır.[42]

Tayvan

Sağlık turizmini geliştirmek için 'Taiwan Task Force For Medical Travel' yapısını kuran Tayvan, ileri teknolojik altyapısı ile öne çıkıyor. 2015 yılında toplam 300 bin sağlık turisti ağırlamıştır.[43]

Avrupa

Almanya

Freiburg Üniversitesi Tıp Merkezi, Almanya

Avrupa'nın en büyük ekonomisi olan Almanya'nın sağlık turizminde öne çıktığı noktalar son teknolojik altyapıyı kullanması ve inovatif tedaviler

geliştirmesidir. Bin kişi başına düşen hastane sayısında ABD'nin iki katı hastaneye sahip olan ülke, kıta Avrupası'nda 'Avrupa'nın Hastanesi' olarak nitelendirilir.[44] Almanya hasta hakları ve güvenliği için katı yasalar çıkartmış ve bu yasalarla akreditasyon ve şeffaflık kriterlerini de belirlemiştir.[45]

Birleşik Krallık

Ülkede hem devletin sosyal güvenlik kurumu NHS hem de özel klinikler sağlık turisti çekmektedirler. Orta doğu bölgesinden özellikle kompleks kanser tedavileri, nörolojik tedaviler ve kardiyovasküler tedaviler için sağlık turistleri gelmektedir. 2019 yılında tedavi için Birleşik Krallık'a gelen turist sayısı 62 bin olurken, tedavi için yurtdışına çıkan Birleşik Krallık vatandaşlarının sayısı 248 bin olarak gerçekleşmiştir.[46]

Fransa

Fransa tüm dünyada popüler bir turizm destinasyonu olmasının yanında Dünya Sağlık Örgütü'ne göre sağlık sistemi de dünyada en iyiler arasındadır.[47]

2002 yılından bu yana Birleşik Krallık'ta bekleme süreleri uzun olan kalça, diz ve katarakt ameliyatları için komşu ülkeden sağlık turisti almaktadır.

Macaristan

Avrupa ülkelerine yakın konumu ve düşük maliyetleri ile turist çekmektedir. Özellikle sağlık sigortalarına dahil olmayan diş tedavileri ve estetik operasyonları için tercih edilmektedir.

Kaynakça

  1. ^ Sulku, Seher Nur (31 Ocak 2017). "SAĞLIK TURİZMİNDE TÜRKİYE'NİN DÜNYADAKİ YERİ VE POTANSİYELİ". Uluslararası İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi. 3 (1): 99-133. ISSN 2149-5823. [ölü/kırık bağlantı]
  2. ^ Horowitz, Michael D.; Rosensweig, Jeffrey A.; Jones, Christopher A. (13 Kasım 2007). "Medical Tourism: Globalization of the Healthcare Marketplace". Medscape General Medicine. 9 (4): 33. ISSN 1531-0132. PMC 2234298 $2. PMID 18311383. 8 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  3. ^ H. Ömer TONTUŞ. "Sağlık Turizminin Tarihçesi" (PDF). 23 Nisan 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2021. 
  4. ^ "History of Medical Tourism - From Ancient Times until Today". www.health-tourism.com. 16 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2021. 
  5. ^ "ONUNCU KALKINMA PLANI - Resmi Gazete". 14 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2021. 
  6. ^ Ali Fuat MENGÜÇ. "Engelli Turizmi". Türkiye Turizm Ansiklopedisi. 23 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2024. 
  7. ^ Veysel Altuntaş. "Diş Sağlığı Turizmi Nedir?". ICON Danışmanlık. 23 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2024. 
  8. ^ "2500+ yetenek ile ilgili binlerce ortak makaleyi keşfedin". www.linkedin.com. 7 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2024. 
  9. ^ "Sağlık Turizmi Verileri". USHAŞ. 23 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021. 
  10. ^ "SAĞLIK TURİZMİ YETKİ BELGESİ ALMAYA HAK KAZANAN SAĞLIK TESİSLERİ". shgmturizmdb.saglik.gov.tr. Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü. 28 Aralık 2021. 24 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2022. 
  11. ^ "Hakkımızda". USHAŞ. 15 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2021. 
  12. ^ "Bloomberg Websitesi". 27 Eylül 2021. 17 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021. 
  13. ^ "İngiliz Hastalarının Rotası Ankara'ya Çevrildi". 28 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  14. ^ "İngiliz hastalar rotasını Ankara'ya çevirdi". eurovizyon. 28 Kasım 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2024. 
  15. ^ Sarı, Sercan (24 Mart 2023). "Türkiye'de Sağlık Turizmi". Sercan Sarı. 27 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2023. 
  16. ^ "2024 - 2025 Sağlık Turizm Verileri". DYD CLINIC. 
  17. ^ "Exploring Health Tourism – Executive Summary". www.e-unwto.org (İngilizce). doi:10.18111/9789284420308. 25 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021. 
  18. ^ a b c "JCI-Accredited Organizations | Joint Commission International". www.jointcommissioninternational.org. 6 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021. 
  19. ^ Authority, Dubai Health. "Vision, Mission & Values". www.dha.gov.ae (İngilizce). 18 Ağustos 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021. 
  20. ^ Crush, Jonathan; Chikanda, Abel (Ocak 2015). "South-South medical tourism and the quest for health in Southern Africa". Social Science & Medicine (1982). 124: 313-320. doi:10.1016/j.socscimed.2014.06.025. ISSN 1873-5347. PMID 24973022. 24 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  21. ^ "İsrail Sağlık Bakanlığı websitesi". 4 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021. 
  22. ^ 1006 (18 Ocak 2020). "More than 600,000 health tourists visit Iran every year". IRNA English (İngilizce). 18 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021. 
  23. ^ webmanagercenter.com; Bessais, Raja (9 Mart 2018). "Tourisme médical : La Tunisie est classée au 2ème rang en Afrique". Webmanagercenter. 24 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021. 
  24. ^ "(PDF) Views on Medical Tourism: Jordan as a Medical Hotspot". ResearchGate (İngilizce). 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021. 
  25. ^ Dalen, James E.; Alpert, Joseph S. (1 Ocak 2019). "Medical Tourists: Incoming and Outgoing". The American Journal of Medicine (İngilizce). 132 (1): 9-10. doi:10.1016/j.amjmed.2018.06.022. ISSN 0002-9343. PMID 30016635. 
  26. ^ HealthLeaders. "The Flourishing Medical Tourism Business in America". www.healthleadersmedia.com (İngilizce). 17 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2021. 
  27. ^ Team, IMTJ (16 Şubat 2016). "Why more and more medical tourists are heading to Brazil". LaingBuisson News (İngilizce). 24 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  28. ^ "Top 10 Medical Tourism Destinations in the World". www.magazine.medicaltourism.com. 29 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  29. ^ "'I had my misgivings about going abroad for surgery'". BBC News (İngilizce). 28 Mart 2019. 24 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  30. ^ MedicaltourismReviewCommunity, https://www google com/ (11 Nisan 2017). "Health Tourism in Cuba". MedicalTourism.Review (İngilizce). 24 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  31. ^ Jacobs, Harrison. "This tiny Mexican town has more than 350 dentists — and treats the thousands of Americans who flock across the border for dental care". Business Insider (İngilizce). 20 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  32. ^ "Welcome to Molar City, Mexico, The Dental Mecca America's Health Care Costs Built". HuffPost (İngilizce). 14 Kasım 2019. 14 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  33. ^ Team, IMTJ (11 Ekim 2018). "Health tourism flows in and out of China". LaingBuisson News (İngilizce). 24 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  34. ^ Team, IMTJ (26 Ekim 2021). "South Korea targets Gulf medical travellers". LaingBuisson News (İngilizce). 26 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  35. ^ "Newsweek web sitesi". Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. [ölü/kırık bağlantı]
  36. ^ "Ministry of Ayush". www.ayush.gov.in. 28 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  37. ^ "Heal in India: Emergence of India as a Hub of Medical Tourism". www.investindia.gov.in (İngilizce). 19 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  38. ^ "Healthcare Traveller Statistics". Malaysia Healthcare Travel Council (MHTC) (İngilizce). 25 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  39. ^ Team, IMTJ (26 Kasım 2021). "Malaysia's private hospitals welcome new medical tourism strategy". LaingBuisson News (İngilizce). 27 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  40. ^ "Why Medical Tourism in Singapore?". Medtourpress (İngilizce). 4 Ekim 2020. 24 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  41. ^ "What Uganda can learn from Thailand's medical tourism". Monitor (İngilizce). 3 Ocak 2021. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. [ölü/kırık bağlantı]
  42. ^ Finch, Steve (7 Ocak 2014). "Thailand top destination for medical tourists". CMAJ : Canadian Medical Association Journal. 186 (1): E1-E2. doi:10.1503/cmaj.109-4655. ISSN 0820-3946. PMC 3883860 $2. PMID 24246587. 12 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  43. ^ "Why medical tourism in Taiwan is a best kept secret". Medisetter (İngilizce). 4 Temmuz 2019. 2 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  44. ^ "Medical tourism in Germany, the "Hospital of Europe"". Medical Travel Quality Alliance | MTQUA (İngilizce). 26 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  45. ^ MedicaltourismReviewCommunity, https://www google com/ (25 Ekim 2019). "Health Tourism in Germany". MedicalTourism.Review (İngilizce). 24 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  46. ^ "Visits to and from UK for the purpose of medical treatment, 2017 to 2019 - Office for National Statistics". www.ons.gov.uk. 24 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021. 
  47. ^ "World Health Organization Assesses the World's Health Systems". www.who.int (İngilizce). 14 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2021.