Savaş arabası

Ahameniş İmparatorluğu'ndan kalma altın bir savaş arabası modeli

Savaş arabası, hızlı hareket gücü sağlamak için genellikle atların kullanıldığı, bir savaş arabacısı tarafından sürülen bir araba türüdür. Bilinen en eski savaş arabaları, günümüz Rusya'sının Çelyabinsk Oblastı'nda bulunan ve MÖ 1950-1880 yıllarına tarihlenen Sintaşta kültürüne ait mezarlarda bulunmuş ve Orta Anadolu'da Kültepe'de bulunan ve MÖ 1900 yıllarına tarihlenen silindir mühürlerde tasvir edilmiştir. Hafif, atlı savaş arabalarının yapımını mümkün kılan en önemli buluş dişli tekerlektir.

Savaş arabası, yan yana bağlanmış iki veya daha fazla at (genellikle at) tarafından çekilen hızlı, hafif, açık, iki tekerlekli bir taşıma aracıydı ve ön ve yanlarda bel yüksekliğinde bir muhafazası olan bir zeminden biraz daha fazlasıydı. Başlangıçta Bronz ve Demir Çağları boyunca antik savaşlarda kullanılmış, ancak askeri yeteneklerinin yerini hafif ve ağır süvariler aldıktan sonra savaş arabaları seyahat ve ulaşım için, alaylarda, oyunlarda ve yarışlarda kullanılmaya devam etmiştir.[1]

Tarihçe

Savaş arabaları MÖ 3000 yıllarında Mezopotamya'da ortaya çıktı.[2] Sümer kentleri Ur ve Tutub'daki bazı savaş anıtlarında yekpare tekerli, tahta gövdeli, deri kaplamalı araçlar görülür.[2] Benzer araçlar önceleri muhtemelen kraliyet cenaze törenlerinde kullanılırken zamanla savaş ve av amacıyla kullanılmaya başlandı. En erken örneklerinde öküzlerin boyunduruğuna iliştirilmiş sabit dingiller görülür. Araba kısmı ise ön ve yan panellerle üç taraftan kapatılmış şekildedir. Mezopotamya savaş arabalarında bir sürücü ve bir mızraklı asker bulunuyordu, ancak muhtemelen bu araçların üzerinden savaşılmamıştır.[2]

İlk savaş arabaları dört tekerli iken zamanla manevra kabiliyeti daha yüksek olan iki tekerliler kullanılmaya başlandı.[2] Parmaklıklı hafif tekerlerin icadı ve öküz yerine ikili ve dörtlü eşeklerin kullanılması ile arabaların sürati önemli oranda arttı. MÖ 2000 yıllarında savaş arabalarında atların kullanılmaya başlanması ile antik dünyada daha önce benzeri görülmemiş şekilde mobilize ordular ortaya çıktı.[2] Mısır'da Hiksosların, Anadolu'da Hititlerin, Kuzey Hindistan'da Aryanların ve Yunanistan'da Mikenlerin kazandığı zaferlerde savaş arabaları önemli rol oynadı.[2] MÖ 1435 yılında Antik Mısırlılar savaş arabalarını kullanmaya başladı ve aynı yüzyılın sonunda dört parmaklıklı tekerlere sahip hafif savaş arabaları tüm Levant bölgesinde yaygınlaşarak Girit'e ve Güney Avrupa'ya ulaştı.[2]

Avrasya bozkırındaki kökenleri

Han hanedanı bronz süvari ve savaş arabası modelleri

Ulaşımda kullanılan tekerleğin icadı büyük olasılıkla günümüz Rusya, Ukrayna, Romanya ve Bulgaristan'ını kapsayan Avrupa Pontus Bozkırlarında ortaya çıkmıştır. Tekerlekli araçlara dair kanıtlar ilk olarak M.Ö. 4. binyılın ortalarında ortaya çıkmış olup, Kuzey Kafkasya (Maykop kültürü) ve Orta Avrupa bu araçları erken benimseyen bölgeler olmuştur. Bu ilk araçlar muhtemelen öküz arabalarıydı. Ancak, savaş arabaları gibi tekerlekli araçların geliştirilmesinden önce, hayvanların, özellikle de atların evcilleştirilmesi uygarlık için çok önemli bir ilerlemeydi. Atların evcilleştirilmesinin kökeninin izini sürmek zor olmuştur; kanıtlar muhtemel yer olarak Avrasya steplerini, muhtemelen M.Ö. 3500 civarında günümüz Kazakistan'ındaki Botai kültürünü ya da yaklaşık 6000 yıl önce Doğu Avrupa'daki daha erken evcilleştirmeyi işaret etmektedir.

Kollu tekerlekli savaş arabalarının yayılması erken Hint-İran göçleriyle bağlantılıdır ve Sintashta kültürü teknolojinin kökeni için güçlü bir aday olarak kabul edilmektedir. Bilinen en eski savaş arabaları Sintashta kültürü mezarlıklarında bulunmuştur. Bu savaş arabaları antik savaşlarda önemli bir rol oynamıştır ve Batı Avrasya bozkırlarından gelen atların evcilleştirilmesiyle bağlantılıdır.

Tam gelişmiş kollu tekerlekli at arabaları, modern Rusya ve Kazakistan'da bulunan Sintashta-Petrovka Proto-Hint-İran kültürünün Andronovo (Kereste-Mezar) sitelerinde MÖ 2000 civarında ortaya çıkmıştır. Bu kültürün gelişimi muhtemelen erken Hint-İran kültürlerinin ortaya çıkışına ve M.Ö. 1750 civarında Güney Asya'ya göçlerine denk gelmektedir. Savaş arabalarına dair kanıtlar da M.Ö. 1700 civarında Küçük Asya'da ortaya çıkmıştır.

Bununla birlikte, Sintashta kültürünün araç buluntularının gerçekten savaş arabası olup olmadığı konusunda bazı anlaşmazlıklar vardır. Bazı akademisyenler, eldeki sınırlı kanıtlara dayanarak bunların savaş arabası yerine at arabası olabileceğini savunmaktadır. Avrasya bozkırlarında yapılan son keşifler, savaş arabasının kökeninin bölgede olduğu ve muhtemelen Hint-İran veya Hint-Aryan dillerini konuşanlarla ilişkili olduğu iddiasına yeni bir destek sağlamıştır. Bu keşifler arasında Sintashta ve Krivoe Ozero'da bulunan ve MÖ 2000-1800 yıllarına tarihlenen at takımları ve yaylı tekerlekli araçlar da yer alıyor. Bu buluntular antik Yakın Doğu savaş arabası tanımına uymasa da, bozkırların çarpık tekerlekli araçlarını ve at takımlarını ve ilgili bağlantıları ve bilgi aktarımını daha iyi anlamak için daha fazla çalışmaya ihtiyaç olduğunu göstermektedir.[3][4][5]

Hint-Avrupalılar tarafından yayılması

Sintashta-Petrovka içinde bulunan tel tekerlekli savaş arabası alanı Proto-Hint-İran kültürü mor renkle gösterilmiştir

Hint-İran mitolojisinde, savaş arabaları büyük bir öneme sahiptir ve Hindu ve Pers mitolojilerinin bir parçasıdır. Tanrılar genellikle savaş arabalarında tasvir edilir. Savaş arabası için kullanılan Sanskritçe ve Avestanca kelime kökü de "tekerlekli" anlamına gelir. Bu kök aynı zamanda Latince, Cermen, Kelt ve Baltık dillerinde de "tekerlek" anlamına gelen kelimelerde bulunur. Savaş arabaları, özellikle göçebe kabileler olan İskitler gibi Pontus bozkırlarında vagonlar, arabalar ve savaş arabalarıyla seyahat ederlerdi.

Hitit savaş arabası (bir Mısır kabartmasının çizimi)

Hititler, Bronz Çağı boyunca savaş arabası savaşlarındaki hünerleriyle bilinen eski bir uygarlıktı. M.Ö. 18. yüzyıla ait Eski Hitit Anitta metninde bahsedildiği üzere, eski Yakın Doğu'da savaş arabası savaşının en eski uygulayıcıları olduklarına inanılmaktadır, ancak bu metinde açıkça savaş arabalarından ziyade at takımlarından bahsedilmektedir.

Savaş arabaları M.Ö. 17. yüzyılın sonlarında, I. Hattuşili döneminde Hitit askeri stratejisinin önemli bir parçası haline gelmiştir. Hititler, sekiz yerine dört kollu daha hafif tekerleklere sahip olan ve üç savaşçı taşıyabilen yenilikçi savaş arabası tasarımlarıyla tanınmışlardır. Tekerleğin merkezi konumu, Mısır savaş arabalarından farklı olarak bu konfigürasyona izin vermiştir.

Tipik olarak, Hitit savaş arabalarında bir savaşçı dümeni kullanır, diğeri birincil okçu olur ve üçüncüsü düşmanlara saldırırken mızrak veya kılıç kullanabilir ya da korunmak için büyük bir kalkan tutabilirdi.

Hitit uygarlığı, önemli ticaret yollarını kontrol etmeleri ve başta metaller olmak üzere değerli doğal kaynaklara erişimleri sayesinde zenginleşmiştir. Bu kontrol Asurlular, Hurriler ve Mısırlılar gibi komşu güçlerle gerginliklere ve çatışmalara yol açmıştır. I. Suppiluliuma önderliğinde Hititler Kadeş'i fethederek topraklarını genişletmiş ve sonunda tüm Suriye bölgesinin kontrolünü ele geçirmişlerdir. MÖ 1274'teki Kadeş Savaşı'nın, 5.000'den fazla savaş arabasının katıldığı tarihteki en büyük savaş arabası savaşlarından biri olduğuna inanılmaktadır.

Buna paralel olarak, Bronz Çağı'nda Hint alt kıtasında da savaş arabası kullanımına dair kanıtlar bulunmaktadır. Bölgenin eski sakinleri boğa arabaları ve savaş arabaları da dahil olmak üzere farklı türde araçlar kullanmıştır. Kaya sanatı ve arkeolojik bulgular, genellikle silahlı yolcular taşıyan atlı savaş arabalarının varlığına işaret etmektedir. Savaş arabaları Chanhudaro, Daimabad, Harappa ve Nausharo gibi çeşitli yerlerde bulunmuştur ve Sanchi stupalarındaki bazı oymalar 1. yüzyıla kadar uzanmaktadır.

Bu savaş arabalarının kökenleri konusunda tartışmalar vardır. Bazıları bunların bölgedeki Hint-Aryan etkisinden önce atlar tarafından çekildiğini savunmaktadır. Diğerleri ise bunların erken Aryan göçüyle bağlantılı olarak öküzle çekilen arabalar olduğuna inanmaktadır.

Hindistan'da atlı savaş arabalarının yayılması, bölgeye atları ve savaş arabalarını getiren Hint-Aryanlara atfedilir. Bu savaş arabaları, İndra ve Surya gibi tanrıların savaş arabalarına binerken tasvir edildiği Vedik metinlerde gösterildiği gibi dini bir öneme de sahipti.

Savaş arabaları, savaş arabalarına dört at bağladıkları ve hatta tırpanlı savaş arabaları kullandıkları İran'da da kullanılmıştır. Ancak süvarilerin etkinliği savaş arabası savaşlarının gerilemesine yol açmış, Büyük İskender'in Gaugamela Savaşı'ndaki taktikleri dünyanın pek çok yerinde savaş arabası savaşları döneminin sonunu getirmiştir.

Özetle, Hititler Bronz Çağı boyunca savaş arabası savaşlarıyla ünlüyken, Hint alt kıtası ve İran da kendi savaş arabası geleneklerine sahipti. Savaş arabaları erken dönem savaşlarında çok önemli bir rol oynamış ancak daha çevik süvarilerin ortaya çıkmasıyla birlikte zamanla kullanılmaz hale gelmiştir.[6][7][8][9]

Yakın Doğu'da Savaş Arabaları ve Tarihsel Gelişimi

Antik savaşın ikonik araçları ve gücün sembolü olan savaş arabaları Yakın Doğu'da M.Ö. 17-16. yüzyıllarda kullanılmaya başlanmıştır. Bazı uzmanlar atlı savaş arabasının antik Yakın Doğu'da muhtemelen M.Ö. 2. binyılın başlarında ortaya çıktığını öne sürmektedir. Arkeolojik kanıtlar, özellikle de M.Ö. 18. veya 17. yüzyıla ait bir Suriye silindir mührü, bu savaş arabalarının varlığını göstermektedir. Bu savaş arabaları aniden ortaya çıkmamıştır; disk ya da çapraz çubuklu tekerleklere sahip daha eski araçlardan geliştirilmiştir. Yakın Doğu'da, M.Ö. 2. binyılın başlarında, kollu tekerlekli, atlı savaş arabalarına dair en eski kanıtlar bulunmaktadır.

Maykop Kültürü ve Erken Tekerlekli Araçlar

Rusya'nın Kuban bölgesindeki Starokorsunskaya kurganında, atların da bulunduğu Maikop Kültürü'ne ışık tutan bir at arabası mezarı bulunmuştur. Bu kurganda keşfedilen iki masif ahşap tekerlek M.Ö. dördüncü binyılın ikinci yarısına tarihlenmekte ve savaş arabası teknolojisinin erken dönemlerine işaret etmektedir. Dilbilimsel kanıtlar, bu savaş arabalarının mucitlerinin Avrasya'dan gelen Hint-Avrupalı insanlar olabileceğini düşündürmektedir.

Yakın Doğu da tekerlekli araçların erken gelişimine tanıklık etmiştir. Christoph Baumer, Mezopotamya'nın tekerlekleri M.Ö. üçüncü binyılın ilk yarısında, Kuban bölgesindeki bulgulardan biraz daha sonra keşfettiğini belirtmektedir. Mezopotamya'daki erken piktogramlar, Avrupa'daki erken tekerlek keşifleriyle aynı zamanlarda ahşap makaralar veya tekerlekler üzerinde duran kızakların bilindiğini göstermektedir.

Savaş bağlamındaki en eski araç tasvirleri, güney Mezopotamya'daki Ur Standardı'nda bulunur ve yaklaşık M.Ö. 2500'e tarihlenir. Doğru şekilde vagon olarak adlandırılan bu ilk araçlar çift dingilli olup öküzler ya da melez hayvanlar tarafından çekiliyordu. M.Ö. 2. binyılın ortalarına kadar Mezopotamya'da dişli tekerlekler görülmemiştir.[10][11]

Antik Kenan, İsrail ve Mısır'da Savaş Arabaları

Savaş arabaları, İbranice Tanah ve Yunanca Eski Ahit gibi çeşitli eski metinlerde önemli bir rol oynar. Genellikle savaş, güç ve ihtişamla ilişkilendirilirler. Yaratılış, Yeşu, Hakimler ve 1 Samuel kitaplarında "demir savaş arabalarından" bahsedilmektedir. Bu savaş arabaları Kenanlılar, İsrailliler ve Filistliler tarafından kullanılmıştır.

Eski Mısır'da savaş arabası kullanımı M.Ö. 1650 civarında Hiksos istilası sırasında öne çıkmıştır. Hint-Avrupalı Hititlerin M.Ö. 1659'da Babil'e karşı kazandığı zafer savaş arabalarının savaştaki etkinliğini göstermiştir. Savaş arabaları Hiksos istilacıları tarafından yaygın olarak kullanılmış ve Mısır tarihi boyunca da kullanılmaya devam etmiştir.

Bu Mısır savaş arabaları, dizginleri kontrol eden sürücü ve yayı ve okları hedeflere yöneltmekten sorumlu ana okçu olmak üzere iki kişi tarafından yönetilen mobil okçuluk platformları olarak hizmet vermiştir. Mısırlılar ayrıca M.Ö. 1500 civarında savaş arabası atları için boyunduruk eyeri icat etmişlerdir. Mısır savaş arabalarının en iyi korunmuş örnekleri Tutankamon'un mezarında bulunmakta ve zengin süsleme ve tasarımlarını sergilemektedir. Mısır'daki savaş arabaları tipik olarak iki veya daha fazla at tarafından çekilirdi ve eski Mısır savaşlarında çok önemli bir rol oynarlardı.[12][13][14]

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ Lindner, Stephan (April 2020). "Chariots in the Eurasian Steppe: a Bayesian approach to the emergence of horse-drawn transport in the early second millennium BC". Antiquity (İngilizce). 94 (374): 361-380. doi:10.15184/aqy.2020.37 Özgürce erişilebilir. ISSN 0003-598X. 28 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2023. 
  2. ^ a b c d e f g "chariot." 25 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Britannica.com. Erişim: 1 Ocak 2015
  3. ^ "Whence the Domestic Horse?". 4 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023. 
  4. ^ Kuznetsov, P.F. (1 Eylül 2006). "The emergence of Bronze Age chariots in eastern Europe". Antiquity. 80 (309): 638-645. doi:10.1017/s0003598x00094096. ISSN 0003-598X. 
  5. ^ Librado, Pablo; Khan, Naveed; Fages, Antoine; Kusliy, Mariya A.; Suchan, Tomasz; Tonasso-Calvière, Laure; Schiavinato, Stéphanie; Alioglu, Duha; Fromentier, Aurore; Perdereau, Aude; Aury, Jean-Marc; Gaunitz, Charleen; Chauvey, Lorelei; Seguin-Orlando, Andaine; Der Sarkissian, Clio. "The origins and spread of domestic horses from the Western Eurasian steppes". Nature (İngilizce). 598 (7882): 634-640. doi:10.1038/s41586-021-04018-9. ISSN 1476-4687. PMC 8550961 $2. PMID 34671162. 23 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2023. 
  6. ^ Rix, Helmut; Kümmel, Martin; Zehnder, Thomas; Lipp, Reiner; Schirmer, Brigitte (2001). Lexikon der indogermanischen Verben (Almanca) (2.2başlıkbağı=Lexikon der indogermanischen Verben bas.). Wiesbaden: Ludwig Reichert. s. 507. ISBN 3-89500-219-4. 
  7. ^ Ralby, Aaron (2013). "Battle of Kadesh, c. 1274 BC: Clash of Empires"Ücretsiz kayıt gerekli. Atlas of Military History. Parragon. ss. 54-55. ISBN 978-1-4723-0963-1. 
  8. ^ "Toys and Civilization | Harappa". www.harappa.com. 20 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2022. 
  9. ^ "Chariots in the Chalcolithic Rock Art of India". harappa.com. 24 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2022. 
  10. ^ Elena Efimovna Kuzʹmina (2007). The Origin of the Indo-Iranians. s. 134. ISBN 9789004160545. 
  11. ^ Paolo Matthiae, Nicoló Marchetti (2013). Ebla and its Landscape: Early State Formation in the Ancient Near East. s. 436. ISBN 9781611322286. 
  12. ^ Christoph Baumer, The History of Central Asia: The Age of the Steppe Warriors. 7 Mart 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. I.B. Tauris, 2012 1780760604 p. 90
  13. ^ Chris Fowler, Jan Harding, Daniela Hofmann, eds, The Oxford Handbook of Neolithic Europe. OUP Oxford, 2015 0191666882 p. 113
  14. ^ Morillo, Stephen. War In World History: Society, Technology, and War from Ancient Times to the Present, Volume 1 (İngilizce). McGraw-Hill Higher Education. ISBN 978-0-07-739166-9.