Fesleğen (Ocimum basilicum), ballıbabagiller (Lamiaceae) familyasından tek yıllık ve genellikle ılıman bölgelerde yetişen bir bitkitürüdür.
Yemeklerde kullanılmak üzere tarımı yapılan fesleğenin kökeni Asya'nın dönenceler arasında kalan bölgelerine dayansa da günümüzde yeryüzünün öteki ılıman bölgelerine de yayılmıştır.
Morfolojik özellikleri
Yetişkin fesleğenlerin boyları genellikle 20 ile 60 cm arasında değişir. Renkleri açık yeşilden koyu yeşile kadar değişen yaprakları yumuşak olup, 1–5 cm arasında uzunlukta ve 1–3 cm arasında genişlikte olurlar. Soğuğa karşı çok duyarlı olan fesleğen bitkisi en çok sıcak ve kuru ortamları sever.
Yetiştirme
Fesleğenin çimlenmesiFesleğen
Yemeklik ve süs fesleğenlerinin çoğu Ocimum basilicum türünün çeşitleridir ancak diğer türler de yetiştirilir ve türler arasında birçok melez bulunur.
Geleneksel olarak yeşil bir bitkidir, 'Purple Delight' gibi bazı çeşitlerin mor görünen yaprakları vardır.
Fesleğen 40-130 cm (16-51 in) boylarındadır ve karşılıklı, açık yeşil, 3-11 cm (1-4+1⁄2 in) boyunda ve 1-6 cm (1⁄2-2+1⁄2 in) eninde ipeksi yapraklara sahiptir. Çiçekleri küçük, beyaz renklidir ve bir terminal başak şeklinde düzenlenmiştir. Lamiaceae arasında olağan dışı, dört ercik ve pistiltacının üst kenarının altına itilmez ancak alt kenarın (İngilizce: lip) üzerinde uzanır. Entomofil tozlaşmadan sonra, taç yaprak düşer ve bilabiat kaliks içinde dört yuvarlak aken (İngilizce:achene) gelişir.
Fesleğen soğuğa duyarlıdır, en iyi şekilde sıcak ve kuru koşullarda gelişir. Don ihtimali varsa yıllık olarak davranır. Ancak fesleğen, popülaritesi nedeniyle dünyanın birçok ülkesinde yetiştirilmektedir. Üretim alanları arasında Akdeniz bölgesindeki ülkeler, ılıman bölge ve subtropikal iklimlerdeki ülkeler yer alır.[1]
Kuzey Avrupa, Kanada, ABD'nin kuzey eyaletleri ve Yeni Zelanda'nın Güney Adası'nda en iyi şekilde, camın altına bir turba (bataklık kömürü) (İngilizce: peat) saksıya ekilir ve ardından ilkbahar sonu/yaz başında ekilir (donma ihtimali az olduğunda). Ayrıca don ihtimali geçtikten sonra toprağa ekilebilir. İyi drene edilmiş, güneşli maruziyette en iyi sonucu verir.
Fesleğen en iyi açık havada yetişmesine rağmen, iç mekanda saksıda yetiştirilebilir ve çoğu bitki gibi en iyi şekilde güneşe bakan bir pencere kenarında yetişir. Aşırı soğuk hava akımlarından uzak tutulmalıdır ve güçlü güneş ışığında en iyi şekilde büyür, bu nedenle bir sera veya sıra örtüsü varsa idealdir. Bununla birlikte, flüoresan ışıklar altında bodrum katında bile yetiştirilebilir.
Yaprakları susuzluktan solmuşsa, iyice sulanır ve güneşli bir yere konursa iyileşir. Bitkinin dibine doğru uzanan sarı yaprakları bitkinin gerildiğinin göstergesidir; genellikle bu daha az suya veya daha az veya daha fazla gübreye ihtiyaç duyduğu anlamına gelir.
Güney Avrupa, ABD'nin güney eyaletleri, Yeni Zelanda'nın Kuzey Adası ve Avustralya gibi daha güneşli iklimlerde, fesleğen dışarıya ekildiğinde gelişir. Aynı zamanda orta ve kuzey Amerika Birleşik Devletleri'nde yaz aylarında büyür ancak sıcaklıklar donma noktasına ulaştığında ölür. Tohuma gitmesine izin verilirse gelecek yıl tekrar büyür. Düzenli sulamaya ihtiyaç duyar ancak diğer iklimlerde gerektiği kadar özen gösterilmez.
Fesleğen ayrıca kısa kesimlerinin sapları iki hafta kadar suda kökler gelişene kadar askıda bırakıldığında güvenilir şekilde çoğaltılabilir.
Gövde çiçek ürettiğinde o gövdede yaprak üretimi durur, gövde odunsu hale gelir ve uçucu yağ üretimi azalır. Bunu önlemek için fesleğen yetiştiricisi herhangi bir çiçek sapını tamamen olgunlaşmadan koparabilir. Sadece çiçek açan sap bu kadar etkilendiğinden, bazı saplar yaprak üretimi için sıkıştırılabilirken diğerleri dekorasyon veya tohumlar için çiçek açmaya bırakılır.
Bitkinin çiçek açmasına izin verildiğinde ertesi yıl saklanabilen ve ekilebilen küçük siyah tohumları taşıyan tohum kapsülleri üretebilir. Yaprakların bitkiden toplanması büyümeyi desteklemeye yardımcı olur çünkü bitki en üstteki yaprakların yanındaki yaprakçık çiftlerini yeni saplara dönüştürerek tepki verir.
Fesleğen, domates için yardımcı bitki olarak tavsiye edilir. Yaygın iddialar fesleğenin zararlıları caydırabileceği veya domates aromasını iyileştirebileceği yönündedir. Bununla birlikte, çift kör tat testlerinde fesleğen yanına ekildiğinde domateslerin tadını önemli ölçüde etkilememiştir.[2][3]
Hastalıkları
Fesleğen, mahsulü mahvedebilecek ve verimi düşürebilecek çeşitli bitki patojenlerinden muzdariptir. Fusarium solgunluğu, genç fesleğen bitkilerini hızla öldürecek, toprak kaynaklı bir mantar hastalığıdır. Tohumlar Pythium sönümlemesi (İngilizce:damping off) tarafından öldürebilir.
Fesleğenin yaygın foliar hastalığı, "Botrytis cinerea" 'nın neden olduğu gri küf; hasat sonrası enfeksiyonlara neden olabilir ve tüm bitkiyi öldürebilir.
Siyah nokta, fesleğen yapraklarında görülebilir ve mantarlarcinsiColletotrichum neden olur. "Peronospora belbahrii" nin neden olduğu tüylü küf, ilk olarak 2004 yılında İtalya'da bildirildiği üzere önemli bir hastalıktır.[4] ABD'de 2007 ve 2008'de raporlanmıştır.[5][6]
Fesleğen üzerinde bulunan patojenik olmayan bakteriler arasında Novosphingobiumtürleri bulunur.[7]
Fesleğenin kullanımı
Kurutulmuş fesleğen
Fesleğen en çok tariflerde taze olarak kullanılır. Genel olarak, pişirmek tadı hızla bozduğu için son anda eklenir. Taze ot, kaynar suda hızlı bir şekilde haşlandıktan sonra buzdolabında plastik torbalarda kısa bir süre veya dondurucuda daha uzun bir süre saklanabilir. Kurutulmuş otu da aromasının çoğunu kaybeder ve geriye kalanı az lezzetli, saman gibi az kumarin aromasıyla çok farklı bir tada sahiptir.
Bitkinin kullanılan kısımları taze çiçekli dallari ve tohumlarıdır. Uçucu yağ taşır. Bu yağ içinde estragol, linalol, cineol ve pinen vardır.
Fesleğen, yeşil bir İtalyan yağ ve bitki sosu olan pesto'nun ana malzemelerden biridir. Aynı zamanda popüler İtalyan marinara domates sosunun önemli bir bileşenidir.
En yaygın olarak kullanılan Akdeniz fesleğen çeşitleri "Genovese", "Purple Ruffles", "Mamut", "Tarçın", "Limon", "Globe" ve "African Blue" dur.
Çin çorbalarda ve diğer yiyeceklerde taze veya kuru fesleğen kullanır.
Tayvan da insanlar çorbaları koyulaştırmak için taze fesleğen yaprakları ekler. Ayrıca derin yağda kızartılmış fesleğen yapraklarıyla birlikte kızarmış tavuk yerler. Fesleğen (en yaygın olarak Tai fesleğeni), dondurma veya çikolatalarda (trüf mantarı gibi) ilginç bir tat oluşturmak için genellikle krema veya sütle demlenir. Yapraklar, mutfak uygulamalarında kullanılan fesleğenin tek parçası değildir, çiçek tomurcukları daha ince bir tada sahiptir ve yenilebilirdir.
Fesleğen bitkisi yerli bir Anadolu bitkisi değildir. Anavatanı olan İran dolaylarından gelmiştir. Akşamları açıkta yenilen yemeklerde masaların fesleğen ile süslenmesi, bebeklerin yanına fesleğen konulması, yaz aylarında evlerin açık camlarının önünde fesleğen saksılarının olmasının sebebi fesleğenin yaydığı güzel kokunun yanında sinekleri kovucu özelliği olmasıdır.
Hem taze, hem de kurutularak kullanılan fesleğen, pişirilerek ya da çiğ yenilen yemeklerde yaygın olarak kullanılır. Pişirildiğinde tadını çabuk yitirdiği için, genellikle yemeklere son anda katılır.
Türk yemeklerinde ve salatalarda baharat olarak yaygın bir şekilde kullanılan fesleğen, öteki Akdeniz ülkelerinin ve kökeninin dayandığı güney, güneydoğu Asya ülkelerinin (özellikle de Tayland) yemeklerinde de önemli yer tutar.
Tohumlar
Birkaç fesleğen çeşidi tohumları suya batırıldığında jelatinimsi hale gelir ve Asya içeceklerinde ve faluda, sharbat-e-rihan veya "hột é" tatlılarında kullanılır.
Uçucu yağ araştırma çalışmaları sivrisineklere karşı muhtemel zehirliliği de dahil olmak üzere mantar önleyici ve böcek kovucu özellikler[8] gösterdi.[9]
Isabella ve Fesleğen saksısı, William Holman Hunt, 1868.
Kültür
Fesleğenle ilgili birçok ritüel ve inanç vardır.Fransızlar bazen fesleğene "l'herbe royale" ("kraliyet bitkisi") derler,[12] Yahudi folkloru oruç tutarken güç kattığını öne sürer.[13]
Portekiz 'de cüce çalı fesleğeni geleneksel olarak bir şiir ve bir kağıt karanfil ile birlikte bir tencerede Aziz John ve Aziz Anthony'nin dini bayramlarında sevgiliye sunulur. Ancak fesleğen antik Yunanistan da nefreti temsil ederdi.[14]
Avrupa'da güvenli bir yolculuk sağlamak için ölülerin eline fesleğen konulur.[18] Hindistan'da Tanrı'ya ulaştıklarından emin olmak için fesleğeni ölenlerin ağzına koyarlar.[19]
Eski Mısırlılar ve eski Yunanlar, fesleğenin ölen kişiye cennetin kapılarını açacağına inanırlardı.[20]
^Bomford, Michael (May 2004), Yield, Pest Density, and Tomato Flavor Effects of Companion Planting in Garden-scale Studies Incorporating Tomato, Basil, and Brussels Sprout, West Virginia University Libraries
^Garibaldi, A., Minuto, A., Minuto, G., Gullino, M.L., 2004. First Report of Downy Mildew on Basil (Ocimum basilicum) in Italy. Plant Disease 88, 312–312
^Roberts, P.D., Raid, R.N., Harmon, P.F., Jordan, S.A., Palmateer, A.J., 2009. First Report of Downy Mildew Caused by a Peronospora sp. on Basil in Florida and the United States. Plant Disease 93, 199–199.
^Wick, R.L., Brazee, N.J., 2009. First Report of Downy Mildew Caused by a Peronospora Species on Sweet Basil (Ocimum basilicum) in Massachusetts. Plant Disease 93, 318–318.
^Ceuppens, S., Delbeke, S., De Coninck, D., Boussemaere, J., Boon, N., & Uyttendaele, M. (2015). Characterization of the Bacterial Community Naturally Present on Commercially Grown Basil Leaves: Evaluation of Sample Preparation Prior to Culture-Independent Techniques. International Journal of Environmental Research and Public Health, 12(8), 10171–10197. http://doi.org/10.3390/ijerph120810171
^Dube S, Upadhhyay PD, Tripath SC (1989). "Antifungal, physicochemical, and insect-repelling activity of the essential oil of Ocimum basilicum". Canadian Journal of Botany. 67 (7): 2085-2087. doi:10.1139/b89-264.
^Maurya, Prejwltta; Sharma, Preeti; Mohan, Lalit; Batabyal, Lata; Srivastava, C.N. (2009). "Evaluation of the toxicity of different phytoextracts of Ocimum basilicum against Anopheles stephensi and Culex quinquefasciatus". Journal of Asia-Pacific Entomology. 12 (2): 113-115. doi:10.1016/j.aspen.2009.02.004.
^Tova Navarra (1 January 2004). The Encyclopedia of Vitamins, Minerals, and Supplements. Infobase Publishing. ss. 25-. ISBN978-1-4381-2103-1. 12 October 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2013. There is varied folklore pertaining to basil. To the French, basil is the herbe royale (royal herb); Jewish lore holds that basil offers strength during fasting. To the Italians, basil symbolizes love, and to the Greeks, hate, although the Greek word ...
^Nancy Arrowsmith (2009). Essential Herbal Wisdom: A Complete Exploration of 50 Remarkable Herbs. Llewellyn Worldwide. ss. 105-. ISBN978-0-7387-1488-2. 12 October 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2013. During one of their talks, Satan told God to pick a bunch of basil flowers, lay them under his pillow, and sleep on them overnight. In the morning, God should take them to a virgin, have her smell them, and she would conceive. This one time ...
^Lucy Bregman (2010). Religion, Death, and Dying. ABC-CLIO. ss. 136-. ISBN978-0-313-35180-8. 12 October 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Ağustos 2013. A basil-like tulsi leaf, which is considered to be a holy plant, may be placed in the mouth as well.
