Büyük İsyan
Yahudi–Roma savaşları
1. yüzyılda Yahudiye ve Celile
Tarih MS 66–73 Bölge Yahudiye, Levant Sonuç Roma İmparatorluğu zaferi: Yeruşalim şehri yıkılıp yağmalandı Kudüs Tapınağı'nın bir bölümü yıkıldı
Taraflar
Roma İmparatorluğu	Yahudi isyancılar: Sadukiler Ferisiler Destekleyen: Adiabene gönüllüleri	Radikal grup: Zelotlar Edom Esseniler
Komutanlar ve liderler
Vespasian Titus Lucilius Bassus II. Agrippa	Ananus ben Ananus (ölü) Eliezar ben Hanania (ölü) Yosef ben Matityahu (esir) Yosef ben Gurion Simon Bar-Giora(İdam edildi)	Gişalalı Yohanan (esir) Eleazar ben Simon (ölü) Menahem ben Yehuda (ölü) Eleazar ben Ya'ir (ölü)
Güçler
Roma muhafızları (başlangıçta 3,000) Beth Horon'daki Suriye Lejyonu (30,000); Kudüs kuşatmasında 5 Lejyon (60,000–80,000)	Ananus'a bağlı 10,000 Bar Giora'ya bağlı 15,000 500 Adiabene savaşçısı	John'a bağlı 6,000 Eleazar'a bağlı 2,400 20,000 Edom Birkaç yüz Esseni
Kayıplar
20,000 asker	25,000-30,000	10,000-20,000

Büyük İsyan (İbranice: המרד הגדול‎) veya Birinci Yahudi-Roma Savaşı (MS 66–73), Yahudiler tarafından Roma İmparatorluğu'na karşı yapılan üç büyük isyanın ilkidir. Yahudi yerleşim yerlerinin yok edilmesine, halkının yerinden edilmesine, toprağın Roma askeri kullanımı için tahsis edilmesine, Kudüs Tapınağı ve yönetiminin tahrip edilmesine yol açan, milattan sonra gerçekleşen ilk büyük savaştı.^[1]

İsyan MS 66 yılında Kudüs'te yaşayan Yunanlar ve Yahudiler arasındaki dinsel gerilim yüzünden çıktı. Çok geçmeden bu rakip gruplar Kudüs'te yaşayan Roma vatandaşlarına da saldırılarda bulunmaya başladılar. Romalılar bu karışıklıklara gayet sert şekilde müdahale edip Yahudi Tapınağı'na saldırıp talan etme ve 6,000 Yahudi'yi idam etme ile karşılık verdiler. Bu da karışıklıkların tam bir Yahudiler ayaklanmasına dönüşmesine neden oldu. Yahudilerin Roma'ya tabi olan Yahudiya Kralı II. Herrodı Agrippa yanında çalışmakta olan Romalı devlet memurları ile Kudüs'ten kaçtı. Yahudiye'de bulunan Romalı garnizon birliklerinin kışla ve komuta merkezleri üzerlerine saldıran Yahudi isyancılar çok geçmeden bu Romalı birliklerini yenip bu kuruluşları ellerine geçirdiler.^[1]

Roma'nın Suriye Eyaleti Genel Valisi olan Cestius Gallus bu ayaklanmanın gittikçe kontrol edilmez bir şekil aldığını görerek Suriye'de konuklanmış olan "XII. Lejyon Fulminata " adli Romalı Lejyonu ile yörel yedek askerlerle takviyeli bir Romalı ordusunu ayaklanmayı bastırıp Yahudiye'ye sulh ve sükunu yeniden geri getirmek görevi ile Kudüs ve Yahudiye'ye gönderdi. Bu Suriye Romalı Lejyonu önce ayaklanmaya karşı başarılı askerî harekât yaptı ve Yafa kalesini tekrar eline geçirdi. Fakat Yahudi ayaklanmacılar ordusu MÖ 66'da Romalı Suriye Lejyonu'nu pusuya düşürdüler ve yapılan Beth Horon Muharebesi (MÖ. 68)'inde ise takviyeli Suriye Romalı Lejyonu ordusuna karşı büyük bir galibiyet kazandılar. Bu muharebede 6,000 Romalı lejyoner ve asker öldürüldü ve Romalı Lejyonu'na ait olan "Kartal Sancağı" ayaklanmacılar eline geçti. Özellikle Kartal Sancağı'nın kaybedilişi Roma'nın şerefi addedilen bu sancak sembolüne gayet büyük önem veren tüm Romalıları, özellikle Roma'dan imparatorluğu yönetenleri, büyük bir şoka maruz bıraktı.^[1]

Sonra Kudüs'te, (Yahudilerin devamlı bir küçük kama taşıdıkları için) "Sicari" adını verdikleri aşırı inançlı isyancı bir grubun başkanı olan "Monahem Ben Yehuda" şehrin kontrolünü kendi isyancı grubunun eline geçirme çabasına girişti. Bu grup Kudüslüler arasında istenmez bir aşarı kanattan olduğu için Kudüs'lu isyancılar tarafından "Monahem Ben Yehuda yakalanıp idam edildi. Bu gruba dahil olan diğer "Sicari" mensupları da şehirden kovuldu. Kudüs'te "Ananus ben Ananus" liderliğinde yeni Yahudiye devleti hükûmeti kuruldu. Halk tarafından gayet popüler olarak sevilen ama radikal tutumlu olan köylü asıllı lider olan "Simon bar Giora" da şehirde kurulan bu yeni Yahudiye hükûmeti tarafından şehirden kovuldu. Yeni Yahudiye hükûmeti Kudüs'ün surlarını pekiştirip takviye ettirmeye başladı. Celile'de bulunan ayaklanmacılara komutan olarak "Yosef ben Matityahu" ve Edom bölgesi için ayaklanma komutanı olarak "Elazar ben Hamaniye" seçildiler.^[1]

MS 66'da gayet tecrübeli bir asker olan ama devlet iktidarını eline geçirmek için hiç hırslı olmayan Romalı general Vespasian Roma İmparatorluğu tarafından Yahudiye eyaletine genel vali seçilip buradaki isyanı bastırıp sulh ve sükunu yeniden getirmek için görevlendirildi. Büyük oğlu olan Titus'ta onun komutan yardımcısı olarak atandı. Vespesian'ın emrine iki tam tekmil piyade Roma Lejyonu, 8 süvari birliği ve 10 kohort yardımcı birlik ve ek olarak tabi Yahudiya Kralı II. Herrod Agrıppa'nın askerî birlikleri verildi. Vespesian'in büyük oğlu olan Titus İskenderiye'den tam tekmil bir Romalı lejyonu ile gelip babasına katıldı. 67'de Vespesian Yahudiye'yi eyaletini istila etmeye başladı. Önce Romalılar isyancı Yahudiler tarafından pekiştirilmiş gayet çetin surları bulunan ve Yahudilerin en önemli askerî birlikleri tarafından savunulan Kudüs şehri ve kalesine saldırıda bulunmadılar. Yahudiye'nin diğer önemli nüfus merkezlerine ve ayaklanmacıların konsantre oldukları diğer savunma mevkilerine karşı devamlı süren saldırılara geçtiler ve ellerine geçirdikleri şehirlerde ve müstahkem mevkilerde bulunan isyancı Yahudi askerleri ve halkı direnişten vazgeçirmek için gayet sert cezalandırıcı politikalar uygulamaya başladılar. Birkaç ay içinde Vespesian ve Titus komutasındaki Romalılar ordusu Celile'yi ve burada bulunan en önemli müstahkem mevkileri ellerine geçirdiler. Bu arada "Yosef bin Matitiyahu" komutasında direnişte bulunan "Jodapatha" kalesini 47 gün süren bir kuşatmadan sonra fethettiler.^[1]

Antik İsrail İsrailoğulları İsrailoğulları Reuben • Şimon • Yehuda • İssakar • Zevulun • Dan • Naftali • Gad • Aşer • Benyamin • Levi • Yosef Menaşe • Efraim Kabileler Yöresel:Reuben • Şimon • Yehuda • İssakar • Zebulun • Dan • Naftali • Gad • Aşer • Benyamin • Menaşe¹ • Efraim¹ Geleneksel:Reuben • Şimon • Yehuda • İssakar • Zebulun • Dan • Naftali • Gad • Aşer • Benyamin • Yosef² • Levi² İsrailoğulları • Kayıp On Kabile ¹Sadece Yöresel kabilelere mahsus ²Sadece Geleneksel kabilelere mahsus Devletler Birinci İsrail Krallığı • İkinci İsrail Krallığı • Yehuda Krallığı • İsrail Hasmonean (Haşmonayim) Krallığı • Bar Kohba'nın İsrail Devleti Krallar Şaul • İşboşet • David • Şlomo I. Yarovam • Nadav • Baaşa • Elah • Zimri • Omri • Ahav • Ahaziya • Yoram • Yehu • Yehoahaz • Yoaş • II. Yarovam • Zekeriya • Şallum • Menahem • Pekahya • Pekah • Hoşea Rehav'am • Aviya • Asa • Yehoşafat • Yehoram • Ahazya • Atalya* • Yoaş • Amatzya • Uziyahu • Yotam • Ahaz • Hezekiya • Menaşe • Amon • Yoşiyahu • Yehoahaz • Yehoyakim • Yehoyakin • Sıdkiya Şimon HaTarsi • Yohanan Hurkanus • I. Aristobulus • Aleksander Yanay • Şelomtzion* • II. Hurkanus • II. Aristobulus • Antigonus • Aristobulus III Şimon Bar Kohba *Kraliçe Savaşlar Birinci Yahudi-Roma savaşı • Kiştuş Savaşı • Bar Kohba İsyanı Gallus'a karşı savaş • Herakleios'a karşı ayaklanma • Haşmonayim ayaklanması Asurluların Kudüs kuşatması (M.Ö. 721) • Kudüs kuşatması (70) Diğer Masada • Yahudiye Kudüs Tapınağı • Ağlama Duvarı • Siloam Havuzu • Hezekiya Tüneli Babil Sürgünü Yuşa • On iki casus • Josephus • Makkabiler (Matatyahu, Yehuda, Yonatan, Şimon) Kudüs zaman çizelgesi Yahudilik g t d

Aşırı inançlı savaşçı olan "Zealot" adı verilen askerler ve binlerce kişilik sivil gruplar Celile'den akın akın Kudüs'e gelmeye başladılar. Bu yeni gelen göçmenlerin aşırı inançları ve bu inançları başkalarına empoze etme girişimleri Kudüs'te bir politik kargaşalık yarattı. Kudüs asıllı olan Sadukiler ile Kuzey'den gelen John Giscalalı ve Eleazar ben Simon komutasındaki aşırı inançlı "Zealot"'lar askerleri arasında kanlı bıçaklı çatışmalar başladı. Bu arada Kudüs'e Edom'dan kaçan ayaklanmacılar da geldi. Bunlar da "Zealot"lara grubu ile anlaşıp bu çatışmalara katıldı. İsyancı Yahudiye devleti hükûmet başkanı olan Ananus ben Ananus bu çatışmalarda öldürüldü ve kendine bağlı olan Yahudiler ayaklanmacılar grubu büyük zayiat verdi. Sadukiler liderleri 15,000 kişilik bir ayaklanmacı ordusuna komuta eden Simon Bar Giora'yı Zealotlar taraftarlarına karşı gelmek üzere Kudüs'e çağırdı. Kudüs'e gelen bu ordu çok geçmeden şehrin hemen hemen hepsini kontrol altına almayı başardı. Fakat MÖ 69'da Simon Bar Giora, John Giscala'lı ve Eleazar ben Simon'a bağlı olan üç ayrı klik grup arasında yeniden açık çatışmalar başlayıp bunlara tüm o yıl devam etti.^[1]

Roma'da ortaya çıkan politik karışıklıklar ve bir iç savaş dolayısı ile Vespesian Yahudiye 'de olan askeri harekatına ara vermişti. 69'da Vespesian Roma'ya çağrıldı ve orada Roma İmparatoru olarak imparatorluk tahtına geçirildi. Vespesian'ın Yahudiye'den ayrılması ile büyük oğlu olan Titus Romalıların bu eyalette ayaklanma bastırma görevini üzerine aldı. 70 yılının başında Titus komutasındaki Romalılar birlikleri ayaklanmanın merkezi olan Kudüs'e karşı harekata başladılar. Titus ve Romalılar şehri ve kaleyi kuşatma altına aldılar. Kudüs'ün ilk iki sur duvarları kuşatmanın ilk üç haftası içinde Romalılar eline geçti. Fakat bunlardan daha kalın ve korunaklı olan üçüncü sur duvarı ayaklanmacıların gayet inatçı direnişi nedeniyle Romalılar eline geçmedi. Bundan sonra Romalılar Kudüs şehrini 7 ay gayet sıkı kuşatma ve blokaja aldılar. Bu sırada şehir içindeki ayaklanmacı askerler klikleri arasında, özellikle "Zealot"lar arasında ve onlarla diğer klikler arasında çatışmalardan durmayıp devam etti. Bu sırada Zealot'lar Kudüs kalesinde depo edilmekte olan ve kuşatmaya dayanmak için halka dağıtılmakta olan yiyecek ve erzağının tümünü bir "Zealot" saldırısı ile yaktılar ve böylece şehrin yiyecek ve erzak stoklarını bitirip direnen şehir halkını ve ayaklanmacı orduları askerlerini açlığa maruz bıraktılar.^[1]

70 yazında şehirdeki Yahudi orduları ve halk açlıktan bitkin bir hale geldikleri halde, Romalılar tarafından yapılan bir hücumla Kudüs duvarlarında açılan gediklerden şehre giren Romalılar surlardan geçip şehri fethettiler. Şehri eline geçiren Romalı ordusu, tüm dinsel tapınakları dahil, şehri tümüyle yakıp yıktı ve talan etti. Yahudiler için en kutsal olan Herod Tapınağı talan edildikten sonra 29/30 Temmuz 70'te yakılıp yerle bir edildi. Sonra şehir tümüyle yakıldı.

Josephus'a göre ortaya çıkan silahlı kargaşalık ve açlık dolayısıyla Kudüs'te asker olmayan 1.1 milyon kişi ölmüştür.^[1] Bu ölenlerin büyük kısmı Kudüs'te yaşamayanlar olup bunlar Kudüs'e önemli Yahudi kutsal bayramı olan Hamursuz Bayramı için yapılan ayinler ve kutsal etkinlikleri izlemek için gelen ziyaretçiler olup Romalıların Kudüs'ü gayet kargaşalıklar içinde kuşatması ve ele geçirmesi askerî harekâtı sırasında hayatlarını kaybetmişlerdir.^[2] Josephus'e göre bu harekât sırasında 97,000 Yahudi de esir edilip köle olarak satılmışlardır.^[2] Bazı modern kaynaklara göre toplam öldürülen sayısı 250,000 Yahudidir.^[3]

John Giscala'lı tabi Yahudiya Kralı II. Herrod Agrippa'nın kalesi olan Jotapata'da Romalılara teslim oldu ve müebbet hapse mahkûm edildi. Simon bar Giora ise Kudüs Tapınağı yıkılıp yakıldıktan sonra sığındığı bir mevkiden bir tünel açıp kaçmaya çalıştıktan sonra başarısız kaldığı için Romalılara teslim oldu. Roma'ya götürülüp Titus onuruna tertip edilen Zafer Alayı'nda Titus'un savaş arabası arkasında yürütülerek halka teşhir edildi. Sonra bir yargılamaya tabi tutulup Romalılara isyan ve ihanetten dolayı idam cezası verildi. Roma'da Tarpeia Kayalığı uçurumundan aşağı atılarak bu idam cezası uygulandı.

Bu kuşatma ve Tapınak yıkımdan geri kalan kalıntı taşlar günümüzde bile Kudüs şehrinde görülebilmektedir. Roma'da bu zafer anısına 82'de yaptırılan "Titus Flavius Vespasianus Zafer Takı" üzerinde bulunan kabartma heykellerden birinde Romalı lejyonerlerin Kudüs Tapınağı'ndan ganimet olarak aldıkları kutsal eşyaları, bu arada Yedi Kollu Şamdan (Menora)yı, alıp götürmeleri gösterilmektedir. Bu kutsal eşyalar Roma'da Titus şerefine yapılan Zafer Alayı sırasında da alayda tüm Romalılara gösterilmişlerdir.

Bu olaylar tarihçi Flavius Josephus tarafından yazılan Kudüs'ün yıkılışı (Phlauiou Iôsêpou historia Ioudaïkou polemou pros Rhômaious bibliona) adlı eserde anlatılmaktadır.

Kudüs'un düşmesinden sonra Titus Roma'ya döndü. Suriye Romalı Lejyonu "X. Lejyon Frettensis" Yahudiya eyaletinde 73'e kadar isyancılara ait bulunan birçok kale ve şehri Romalılar adına alarak bu isyanın son kısımlarını ortadan kaldırdı. Birinci Yahudi-Roma savaşının en son muharebesi yüksek bir tepe üzerinde bulunan Masada kalesinin kuşatılması ve direnişçilerinin hepsinin intiharmesinden sonra 74'te Romalılar eline geçinceye kadar sürdü.

Yahudi isyanlarının Roma İmparatorluğu tarafından bastırılması, Yahudilerin çoğunun dağıtılıp köle olarak satılması nedeniyle Yahudi diasporasının dağıldığı coğrafya ve diasporadakilerin sayısı üzerinde etkili olmuştur.

• Kitos savaşı
• İkinci Yahudi-Roma savaşı

• Josephus, Flavius. "The Wars of the Jews; Or, The History of the Destruction of Jerusalem" (İngilizce). Project Guttenberg 2850. 29 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2015. 
• Josephus, Flavius. "The Wars of the Jews" (İngilizce). Libri Vox 2850.  Eksik ya da boş |url= (yardım) Audio kitap Yazar: Flavius Josephus (37 - yak. 100), İng. çev.: William WHISTON (1667 - 1752)
• Josèphe, Flavius. "FLAVIUS JOSÈPHE" (Fransızca). Philippe Remacle Websitesi. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2015. 
• Poznanski, Lucien (1997). "La chute du Temple de Jérusalem" (Fransızca). Éditions Complexe, "Historiques" Koleksiyonu. ISBN 978-2870273975.  Eksik ya da boş |url= (yardım)
• Stern, Menahem (2008). "Zealots and Sicarii". Encyclopedia Judaica, 2.ed. (İngilizce). Jewish Virtual Library. ^{[ölü/kırık bağlantı]}
• Vidal-Naquet, Pierre (1976). "Du bon usage de la trahison, préface à la Guerre des Juifs" (Fransızca). Éditions de Minuit. ISBN 2-7073-0135-3.  Eksik ya da boş |url= (yardım)

Wikimedia Commons'ta Büyük İsyan ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Donald D. Binder, Herodium 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)