1623de yayınlanmış Birinci Folyo baskısınin baş sayfası
Atinalı Timon (Özgün İngilizce adi :The Life of Timon of Athens) İngiliz yazarı William Shakespeare (okunuşu Vilyım Şekspir) tarafından yazılmış beş perdeden oluşan bir oyun olup konusu klasik Yunan çağlarında Atina'da tanınmış Timon hakkındadır. Shakespeare olasılıkla bu şahsı tanınmış Klasik Yunan filozofu Timon ile karıştırmıştır.
Genel olarak bu oyun Shakespeare'in en silik ve anlaşılması zor olan oyunlarının başında gelmektedir. Önceleri bu oyun bir trajedi olarak sınıflandırılmıştır. Ama zamanla Shakespeare otoriteleri fikirlerini değiştirerek ne trajedi ne de tam bir komedi olarak gördükleri için çağımızda oyun problem komedi olarak nitelendirilmektedir. Bu oyun Shakespeare eserleri üzerinde çalışanlar tarafından acayip görülmektedir. Özellikle klasik zaman, mekân ve aksiyon birliğine uyulmamakta ve metinde özellikle zaman aralıkları (boşluklar) bulunmaktadır. Bu nedenle oyun bitirilmemiş veya çok yazarlı veya deneysel tiyatro eseri olarak nitelendirilmiştir. Aynı nedenle, ne zaman yazıldığı bilinmemekte ve bu bir tartışma konusu olmaktadır. Bu oyun 1623 de Shakespeare'in eserlerinin Birinci Folyo adı verilen edisyonda basılmasına kadar yayınlanmamıştır.
Yazılma kaynağı, zamanı ve sahnede oyun
Oyunun kaynaklarının başında Romalı yazar Plutarch'ın Hayatlar adlı tanınmış biyografi eserinde klasik Yunan ve Romalı kişilerin hayat hikâyeleri arasında bulunan "Alkibiyades'in Hayatı adlı bölüm gelmektedir. Diğer bir kaynak ise eski Klasik Yunanca yazan fakat Roma İmparatorluğu zamanında yaşamış Samosata (şimdi Türkiye'de bulunan Samsat) doğumlu Lucian'in diyaloglar kitabı içinde bulunan Cimri Timon adlı yazısıdır.
Ondokuzuncu yüzyıldan beri bu oyunun yazarının tek Shakespeare olmadığı; fakat farklı mantık ve düşünce tarzları bulunan iki değişik yazar tarafından hazırlanmış olduğu iddiaları yapılmaktadır. Ama bu genel olarak kabul görmüş bir açıklama değildir. İkinci yazar teoricileri bu ikinci yazarın Thomas Middleton (1580 – 1627) olduğunu iddia etmektedirler.
Shakespeare'in yaşadığı yıllarda bu oyunun ne zaman ve hangi tiyatroda oynandığı hakkında hiç belge yoktur. Bazı kişiler bu oyunun ilk defa hukuk ve avukatlık öğrencilerinin çoğunlukla devam ettikleri Inns of Court (Adliye Hanı) tiyatrosunda ilk defa oynandığını iddia etmektedirler.
Diğer bir iddia da Shakespeare'in bu oyunun ilk temsilinde çok ufak bir rol (Şair rolünü) aldığıdır.
Cromwell Devrimi'nden sonra 1660'ta İngiliz tiyatroları yeniden açıldıktan sonra ta 1851'e kadar bu oyun Shakespeare'in metni kullanarak sahneye konmamış; değişik adaptasyonlar halinde repertuvarlara girmiştir. Bu adaptasyonlar arasında 1678'de Thomas Shadwell, 1768'de James Dance, 1786'da Thomas Hull ve 1816'da George Lamb tarafından yapılanları çok başarılı olarak Londra sahnelerinde oynanmıştır. 1851'de Samuel Pepys'in prodüktörlüğü altında Saddler's Wells tiyatrosunda ana metne sadık ilk temsilinden sonra bu eser tam orijinal metinle İngiliz tiyatrosunda yer aldığı söylenebilir.
Karakterler
Timon - Atinalı bir soylu kişi.
Alkibiades - Atinalı bir kumandan.
Apemantus - Filozof ama kaba bir kişi
Flavius - Timon'un kahyası.
Flaminius - Timon'un uşağı
Servilius - Timon'un uşağı
Lucilius - Timon'un genç bir uşağı
Ventidius - Timon'un sahte dostlarından biri
Lucullus -Dalkavuk beylerden biri
Lucius - Dalkavuk beylerden biri
Sempronius - Dalkavuk beylerden biri
Şair
Ressam
Kuyumcu
Tacir
Atina senato üyeleri
Soytarı
Üç yabancı Birinin adı Hostilius. Lucius'un arkadaşları.
İhtiyar bir Atinalı
Timandra -Alcibiades'in gözdesi yosma
Phrynia -Alcibiades'in gözdesi yosma
Alacaklı uşakları - Alacaklılar olan Varro ve İsidore'nin uşakları.
Hırsızlar, Askerler, Subaylar, Hizmetkarlar, Bir içoğlan
Cupidon ve Amazonlar - Oyun içinde oyunun oyuncuları
Konu özeti
Atinalı Timon IV. Perde'de Şehirden Kaçma Ressam:Henry Howard, Gravür:Isaac Taylor
Timon hemen hemen tüm karakterlerin hazır bulunduğu büyük bir parti vermektedir. Timon savurganlıkla herkese para dağıtmaktadır; herkes daha fazla para alabilmek icin onu memnun etmeye çalışmaktadırlar. Ancak insanların iyiliğine inanmayan sinik filozof Apemantus bu cömertliğe konu olmamakta, konuşmaları ve eleştirileri ile Lord'ların aslında Timon'un gerçek arkadaşları olmadığını ifade etmektedir. Timon Filozofun bu görüşlerini reddeder. Timon, Şairden bir şiir, Ressam'dan bir resim, Kuyumcudan bir pırlanta kabul etmiştir. Ama bunları bile cömertliği dolayısıyla Perde'nin sonunda arkadaşlarına hediye ederek elinden çıkarır. Bir İhtiyar Atinalı Timon'un uşağı olan Lucilliusun, kızına kur yapmasına sinirlenmiştir; fakat Timon ona, sakinleştirmek için, 3 talent verir. Çünkü uşağının mesut olması bile Timon için kıymetlidir.
Partiye geldiği zaman arkadaşı Ventidius'un borcunu ödeyemediği için hapse atıldığını haber almıştır. Ventidius'un borcunu ödemek için para gönderir ve Ventidius hemen Timon'un davetine gelir. Timon dostluğun değeri üzerine bir konuşma yaptıktan sonra herkes hazırlanmış bir oyun içinde oyunun temsilini seyrederler. Sonra herkes dans etmeye başlar. Parti sona ermeye başlarken Timon (ertesi gün av için kullanılacak) atlarını ve diğer mallarını da dostlarına dağıtmaya başlar.
Burada oyun bir zaman aralığından sonra diğer kısma geçer. Timon parazit yazarlara ve sanatkarlara malî himayeyi bir cömertlik sağanağı gibi yağdırmış, malî sıkıntıda olan güvenilmez sahte dostlarını sorunlarından kurtarmıştır. Fakat Flavius Timon'un bütün servetini böylece dağıtıp eritip gitmesinden rahatsızlık hissetmektedir. Avdan dönen Timon arkadaşının bu kızgınlığını daha önce kendisine söylemediği için canı çok sıkılmıştır ve bunu Flavius'a bildirir. Flavius ise Timon'a bütün arazilerinin satılmış olduğunu; bu gerçeği daha önce kendisine söylediğinde lafını dinletemediğini ve şimdi Timon'un servetinin dibini bulduğunu cevap verir.
Timon'dan sonra gelen filozof Apemantus Timon'un alacaklılarını şiddetli tenkitleri ile geciktirmektedir. Timon'un alacaklıları Timon'un kendilerine hemen ödeme yapmasını istemek için geldiklerini bildirirler. Apemantus Soytarı ile birlikte bu alacaklılara büyük sitemlerde bulunur.
Timon uşaklarını malî destek istemek en yakın saydığı arkadaşlarına gönderir. Timon'un bu arkadaşları hep sahte dost olarak çıkıp birer birer Timon'un uşakları elleri boş geri dönmelerine neden olurlar. Hatta bu sahte arkadaşlardan ikisi uzun monologlarla uşakların nasıl olur da böyle bir mantıksız isteği kendilerine getirdiklerinden sitem ederler.
Diğer taraftan Alkibiades'in ufak rütbeli bir subayı kızgınlığını daha şiddetle ifade etmiş ve bir adamı öldürmüştür. Alkibiades Senatoda subayına merhamet gösterilmesi gereğini, bu aşk nedeniyle yapılan bir cinayet sucunun, önceden tasarlanmış kastî bir cinayetten, daha hafif bir ceza görmesinin gerektiğini savunur. Senatörler bu öneriyi kabul etmezler. Alkibiades savunmasında ısrar etmesi üzerine onu da sürgüne göndermeye karar verirler. Alkibiades askerlerinin desteği ile sürgünden dönüp intikam almaya and içer. Bu perde Timon'un, uşakları ile birlikte, kendine yardım etmeyen sahte arkadaşlarından, gelecek davetinde, nasıl öç alabileceğini planlaması ile sona erer.
Timon bu seferki partisi daha küçüktür. Sadece kendisine yardımı reddedip dostluğuna ihanet edenler partiye çağrılmıştır. Partide kapalı tepsilerle güya parti yemekleri ortaya gelir. Fakat kapaklar açılınca servis kapları içinde sadece bir kap ılık su olduğu ve etrafında ufak taslar bulunduğu görülür. Timon bu ılık suyu misafirlerinin üzerlerine serper ve onlara boş tasları atarak gûya misafir ağırlar.
Sonra da Timon şehirden kaçar. Sadık arkadaşı Flavius onu bulmaya yemin eder. Timon etrafı duvarlarla çevrili şehre küfür ederek kırlara gider. Bir mağarada kendine barınak yaparak ve kökler yiyerek basit bir hayat yaşamaya koyulur.
Hemen sonra da bu mağarada gömülü olan bir altın hazinesi bulur. Bu hazine bulma haberi hemen her tarafa yayılır. Alkibiades, Apemantus ve bir haydut bu haberi Flavius'tan daha önce öğrenip ondan önce Timon'u ziyarete giderler. Timon, bu altın hazinenin bir kısmını şehre saldırı yapmak için bir ordu toplayıp yetiştirmesi için Alkibiades'e verir. İkinci bir kısmını Alkibiades'in gözdeleri olan Phyrina ve Timandra adlı iki yosmaya şehre gidip cinsel hastalık yaymaları için verir. Timon ve iki yosma arasında cinsel hastalık konusunda çok iğneleyici bir konuşma geçer. Son kalan kısmını ise Şair ve Ressama sanat yapmaları için verir. Senatörler de Timon'u ziyaret edip para istedikleri zaman hazine altından Timon'un elinde hiçbir şey kalmamıştır. Timon'un yanına tekrar gelen Apemantus, onunla çok sert bir münakaşaya girişir. Oyun seyircileri cimrilik aleyhinde karşılıklı ağır hakaret ve sövgü dolu bir ikili gösteriye şahit olurlar.
Flavius en sonunda mağaraya varır. O da Timon'dan para istemek niyetindedir. Ancak o Timon'un şehre dönmesini de istemektedir. Timon, Flavius'un bu melez ve hastalıklı dünya yaratıkları arasında tek gerçek dostu olduğunu ve böylece parlayan bir örnek olduğunu bildirir.
Atina'dan iki elçi de gelmiştir. Alkibiades'in Atina'ya karşı yapabileceği kötülükleri önlemek için Timon'un arabuluculuk yapmasını isterler. Timon elçilere gidip kendilerini asmalarını söyler.
Timan hemen bu vahşi kırsal alanda hayatını kaybeder. Bir asker onun mezarını bulur ve Alkibiades'e haberi götürür. Atina üzerine ordusuyla yürüyen Alkibiades Atina duvarları önünde bu haberi alır; eldivenlerini yere atarak Timon'un kendi yazdığı ve kısmen Callimachus tarafından yazılmış şu son mersiyeyi okur:
Burada zavallı ruhundan mahrum, zavallı bir ceset düşmüş yatıyor
Adımı acıyıp sormayın sakın, geberesi hain alçaklar hani
Burada yatan benim; sağken herkesten, bütün insanlardan iğrenen Timon!
Geç, bildiğin kadar bana söv ve say, ama sakın durma, geç buradan git.
Oyun böylece Atina şehrinin Alkibiades'in ordusuna teslim oluşu ile sona erer.
Ana temalar
Bu oyunda bazı önemli motifler köpekler, nefes, (IV. Perde'den itibaren) altın ve kullanmadır. Kullanma hem bir kişiyi kullanma gibi açık seçik olarak, hem de tefecilik anlamına gelebilecek kapalı mecazi şekildedir.
Türkçeye çeviriler
Atinalı Timon. Çev. Orhan Burian. 1944. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1965.
