Andromeda (takımyıldız)

Andromeda
Takımyıldız
Andromeda
Andromeda takımyıldızının haritası
KısaltmaAnd
TamlayanAndromedae
SembolizmAndromeda
Zincirli Prenses[1]
Bahar açısı23sa 25d 48.6945s–02sa 39d 32.5149s[2]
Yükselim53.1870041°–21.6766376°[2]
Alan722[3] derece kare (19.)
Ana yıldızlar16
Bayer/Flamsteed
yıldızları		65
Gezegeni olduğu
bilinen yıldızlar		12
Parlak yıldızlar (3,00m'den)3
En parlak yıldızα And (Alpheratz) (2,07m)
Yakın yıldızlar (10 pc içindeki)3
En yakın yıldızRoss 248 (10,3 Iy)
Messier nesneleri3[4]
Göktaşı yağmurlarıAndromeditler (Bielitler)
Çevreleyen
takımyıldızlar
En iyi Kasım ayı saat 21:00'de
+90° ve −40° enlemleri arasında görülebilir.

Andromeda (ayrıca Zincirli Prenses[1] olarak da adlandırılır), 2. yüzyıl astronomu Batlamyus tarafından listelenen 48 takımyıldızdan ve 88 modern takımyıldızdan biridir. Kuzey Göksel Yarımküre'de yer alan takımyıldız, Yunan mitolojisinde kayalara zincirlenip deniz canavarı Cetus tarafından yenilmek üzere bırakılan Cassiopeia'nın kızı Andromeda'nın adını taşır. Andromeda, Perseus efsanesindeki karakterler için adlandırılmış diğer birkaç takımyıldızla birlikte, Kuzey Yarımküre'de en çok sonbahar akşamları belirgin şekilde görülür. Kuzeydeki dik açıklığı (deklinasyon) nedeniyle yalnızca 40° güney enleminin kuzeyindeki gözlemciler tarafından görülebilir, daha güneydeki gözlemciler için ise ufkun altında kalır. Kapladığı 722 derece karelik alanla en büyük takımyıldızlardan biridir. Bu büyüklük, Dolunayın boyutunun 1.400 katından, en büyük takımyıldız olan Suyılanı'nın boyutunun %55'inden ve en küçük takımyıldız olan Güneyhaçı'nın boyutunun 10 katından fazladır.

Takımyıldızın en parlak yıldızı olan Alfa Andromedae, aynı zamanda Kanatlı At takımyıldızının bir parçası olarak da kabul edilen ikili yıldızdır. Rengarenk bir ikili yıldız olan Gama Andromedae ise amatör astronomlar için popüler bir hedeftir. Alfa'dan sadece biraz daha sönük olan Beta Andromedae, rengi çıplak gözle görülebilen bir kırmızı devdir. Takımyıldızın en belirgin derin uzay nesnesi, Samanyolu'na en yakın sarmal gökada ve en parlak Messier nesnelerinden biri olan, çıplak gözle görülebilen Andromeda Gökadası'dır (M31, aynı zamanda Büyük Andromeda Galaksisi olarak da adlandırılır). M31'in uyduları olan M110 ve M32 ile daha uzak bir gökada olan NGC 891 de Andromeda takımyıldızının içinde yer alır. Mavi Kartopu Bulutsusu (NGC 7662), teleskopla mavi yuvarlak bir cisim olarak görülebilen bir gezegenimsi bulutsudur.

Çin astronomisinde Andromeda'yı oluşturan yıldızlar, astrolojik ve mitolojik önemi olan dört farklı takımyıldızın üyeleriydi. Andromeda ile ilgili bir takımyıldız Hint mitolojisinde de bulunmaktadır. Andromeda takımyıldızı, kasım ayında meydana gelen ve zayıf bir meteor yağmuru olan Andromeditler'in saçılma noktasının (radyant) bulunduğu yerdir.

Tarihçe ve mitoloji

Johannes Hevelius'un Uranographia'sının 1690 baskısından Andromeda tasviri. Dönemin gök atlaslarında geleneksel olduğu üzere takımyıldız, gök küresinin dışından bir perspektiften çizildiği için modern haritaların ayna görüntüsüdür.
Andromeda, 1825 civarında Londra'da yayınlanan ve takımyıldızları gök küresinin içinden gösteren bir dizi takımyıldız kartı olan Urania'nın Aynası'nda tasvir edildiği haliyle
Yaklaşık 1000 yılına ait erken dönem bilimsel el yazmasında tasvir edilen Andromeda

Andromeda'nın uranografisi (göksel tasviri), köklerini en sağlam şekilde Yunan geleneğinden alır, fakat Andromeda'nın bulunduğu konumda dişi bir figür daha önce Babil astronomisinde de ortaya çıkmıştı. Balıklar takımyıldızını ve modern Andromeda'nın orta kısmını oluşturan yıldızlar, bazen Anunitum veya Göklerin Hanımı olarak adlandırılan bir bereket tanrıçasını temsil eden takımyıldızı oluşturuyordu.[5]

Andromeda, Türkçede "Zincirli Prenses",[1] İngilizcede "the Chained Lady" (Zincirli Hanım) veya "the Chained Woman" (Zincirli Kadın) olarak bilinir. Latincede Mulier Catenata ("zincirli kadın") ve Arapçada المرأة المسلسلة al-Mar'at al Musalsalah olarak biliniyordu.[6] Ayrıca Persea ("Perseus'un karısı") veya Cepheis ("Kefeos'un kızı") olarak da adlandırılmıştır.[6][7] Bu isimlerin hepsi, Andromeda'nın Yunan-Roma Perseus efsanesindeki rolüne atıfta bulunur. Efsaneye göre, Etiyopya (Aethiopia) kraliçesi Cassiopeia, kızının inanılmaz güzelliğe sahip deniz perileri Nereidlerden daha güzel olduğunu iddia eder.[8] Bu sözlerinden rahatsız olan periler, Cassiopeia'nın küstahlığına ceza verilmesi için Poseidon'a yalvarırlar ve Poseidon, deniz canavarı Cetus'a Etiyopya'ya saldırmasını emreder.[8] Amon Kahini, Andromeda'nın paniğe kapılan babası Kefeos'a, krallığını kurtarmanın tek yolunun kızını Cetus'a kurban etmek olduğunu söyler.[3][9] Andromeda, deniz kenarında bir kayaya zincirlenir, fakat kahraman Perseus tarafından kurtarılır. Hikâyenin bir versiyonunda Perseus, canavarı taşa çevirmek için Medusa'nın başını kullanır;[10] başka bir versiyonda ise Roma şairi Ovidius'un Dönüşümler adlı eserinde, Perseus canavarı elmas kılıcıyla öldürmüştür.[3] Perseus ve Andromeda daha sonra evlenirler; efsane, çiftin yedi erkek ve iki kız olmak üzere dokuz çocuğu olduğunu ve Miken kenti ile Perseid hanedanını kurduklarını anlatır. Andromeda'nın ölümünden sonra Athena onu onurlandırmak için bir takımyıldız olarak gökyüzüne yerleştirir. Komşu üç takımyıldız (Perseus, Cassiopeia ve Cepheus), Perseus efsanesindeki karakterleri temsil ederken Cetus (Balina), Balıklar takımyıldızının ötesine çekilir.[9] Andromeda, Pegasus (Kanatlı At) takımyıldızı ile de bağlantılıdır. Pegasus, Perseus'un Medusa'nın başını kestikten sonra ortaya çıkan kanatlı attır.

Andromeda, Batlamyus'un 2. yüzyılda yazdığı Almagest adlı eserinde formüle edilen orijinal 48 takımyıldızdan biriydi ve belirli bir yıldız deseni olarak tanımlanmıştı. Genellikle α Andromedae başı, o ve λ Andromedae zincirleri, δ, π, μ, β ve γ Andromedae yıldızları da vücudu ve bacakları olarak tasvir edilir. Bununla birlikte, Andromeda'nın evrensel bir tasviri yoktur ve vücudunu, başını ve zincirlerini temsil etmek için kullanılan yıldızlar farklılık gösterebilir.[11] Arap astronomları Batlamyus'un takımyıldızlarından haberdardı, fakat Andromeda'nın vücuduyla örtüşen bir balığı temsil eden ikinci bir takımyıldız da eklemişlerdi. Bu balığın burnu, bugün Andromeda Gökadası (M31) olarak bildiğimiz puslu bir lekeyle işaretlenmişti.[12] 1787 yılında Alman astronom Johann Bode, Andromeda'daki birkaç yıldızı ve Kertenkele'deki çoğu yıldızı birleştirerek Honores Friderici (aynı zamanda Friedrichs Ehre olarak da adlandırılır) takımyıldızını oluşturdu. Bu takımyıldız Prusya Kralı II. Friedrich'i onurlandırmak için tasarlanmıştı, fakat hızla kullanımdan kalktı.[4] Andromeda, Batlamyus'un zamanından beri bir takımyıldız olarak kalmış ve Uluslararası Astronomi Birliği tarafından resmen tanınmıştır. Batlamyus'a kadar uzanan bir deseni temsil eden tüm takımyıldızlar gibi, daha geniş bir bölgeye atfedilmiştir ve bu nedenle çevresindeki birçok yıldızı kapsar.[4][10] IAU 1922 yılında, önerilen üç harfli kısaltmasını "And" olarak tanımladı.[13] Andromeda'nın resmi sınırları, 1930 yılında Belçikalı astronom Eugène Delporte tarafından 36 segmentli bir çokgen olarak tanımlanmıştır. Ekvatoral koordinat sisteminde sağ açıklığı 22sa 57,5d ile 02sa 39,3d arasında ve dik açıklığı 53,19° ile 21,68° arasındadır.[2]

Diğer kültürlerdeki yeri

Andromeda takımyıldızının çıplak gözle görüldüğü halinin fotoğrafı. Çizgiler takımyıldızı göstermek için eklenmiştir.

Geleneksel Çin astronomisinde, Andromeda'dan dokuz yıldız (Beta Andromedae, Mu Andromedae ve Nu Andromedae dahil) ve Balıklar takımyıldızından yedi yıldızla birlikte "Bacaklar" (奎宿) adı verilen eliptik bir takımyıldızı oluşturuyordu. Bu takımyıldız, ya yürüyen bir kişinin ayağını ya da bir yaban domuzunu temsil ediyordu.[3] Gama Andromedae ve komşu yıldızları, astrolojide onuru ve mitolojide büyük bir generali temsil eden "Teen Ta Tseang Keun" (天大将军, cennetin büyük generali) olarak adlandırılıyordu.[3][7] Alfa Andromedae ve Gama Pegasi birlikte, imparatorluk sarayının doğu duvarını ve/veya imparatorun kişisel kütüphanesini temsil eden "Duvar"ı (壁宿) oluşturuyordu. Çinliler için Andromeda'nın kuzey kısmı, at değiştirmek için kullanılan bir ahırdı (tianjiu, 天厩, gökyüzündeki ahır) ve en batı kısmı, Kertenkele takımyıldızının büyük bölümüyle birlikte, uçan bir yılan olan Tengshe'ye dönüşmüştür.[3]

Arapların "El-Hut" (balık) adlı bir takımyıldızı, Andromeda'daki birkaç yıldız, M31 ve Balıklar takımyıldızındaki birkaç yıldızdan oluşuyordu. ν And, μ And, β And, η And, ζ And, ε And, δ And, π And ve 32 And Andromeda'dan; ν Psc, φ Psc, χ Psc ve ψ1 Psc Balıklar'dan dahil edildi.[14][15]

Hint astronomisine göre Andromeda, Devyani takımyıldızı olarak bilinirken; Cassiopeia ise Şarmişta takımyıldızı olarak adlandırılır. Devyani ve Şarmişta, destansı Mahabharata'da sıkça bahsedilen Kuru ve Yadu Klanlarının en eski atası olan Kral Yayati'nin (Kahraman takımyıldızı Perseus) eşleridir.

Andromeda etrafında şekillenen Hint efsaneleri, Yunan mitlerine benzemektedir. Eski Sanskritçe metinlerde Antarmada, Yunan efsanesinde olduğu gibi bir kayaya zincirlenmiş olarak tasvir edilmiştir.[6] Akademisyenler, Hint ve Yunan astrolojik efsanelerinin yakından bağlantılı olduğuna inanmaktadırlar. Bu konudaki kanıtlardan biri de "Antarmada" ve "Andromeda" isimleri arasındaki benzerliktir.[7][a]

Andromeda aynı zamanda, Mezopotamya'nın Kaos tanrıçası Tiamat'ın yaratılış hikâyesiyle de ilişkilendirilir. Tiamat, kocası Apsû için birçok iblis doğurmuş, fakat sonunda Marduk'un onu öldürmesiyle sona eren bir savaşta onları yok etmeye karar vermiştir. Marduk, Tiamat'ın bedenini, insanlar için zamanın işaretleri olarak takımyıldızları yaratmak için kullanmıştır.[7][11]

Marshall Adaları'nda Andromeda, Kraliçe, Üçgen ve Koç, bir liman yunusunu temsil eden takımyıldızın parçasıdır. Andromeda'nın parlak yıldızları genellikle yunusun gövdesinde yer alır; Kraliçe Cassiopeia onun kuyruğunu ve Koç da başını temsil eder.[11] Tuamotu adalarında Alfa Andromedae'ye "yorucu çalışmanın yıldızı" anlamına gelen Takurua-e-te-tuki-hanga-ruki, Beta Andromedae'ye ise Piringa-o-Tautu denirdi.[16]

Öne çıkanlar

Yıldızlar

Daha fazla bilgi: Andromeda'daki yıldızlar listesi
Gece gökyüzünde göründüğü şekliyle Andromeda ve üzerindeki figür.

Takımyıldızdaki en parlak yıldız, Sirrah adıyla da bilinen gösterilen Alpheratz'tır. Alpheratz prensesin başını temsil eder ve Bayer isimlendirme sistemine göre Alfa Andromedae olarak adlandırılır. Eskiden Andromeda ve Pegasus'un ortak yıldızı olduğu varsayılmıştır ve δ Pegasi olarak da adlandırılmaktadır. α, β ve γ Pegasi ile Perseus'un büyük karesi'ni oluşturur.

β Andromedae Miraç (Mirach) adıyla bilinir ve prensesin kuşağını temsil eder. 88 ışık yılı uzaklıkta ve 2.1 kadirden bir yıldızdır.

γ Andromedae ya da Almaç (Almach), büyük "A"nın güney kolunun ucunda bulunur. Kontrastlı renkleriyle güzel bir çift yıldızdır.

ĸ Andromedae Güneş'ten 52 pc uzakta, B9IVn tipi bir yıldızdır. Bu yıldıza, kendisinden 55 AU uzaklıkta, ĸ And B adlı, erken-L tipi bir yıldız eşlik etmektedir.[17]

υ Andromedae, Jüpiter kütlesinin 0.71 katı, 2.11 katı ve 4.61 katı kütlelere sahip belirlenmiş üç gezegenden oluşan bir gezegen sistemine sahiptir.

Derin uzay nesneleri

Andromeda takımyıldızındaki en dikkat çekici derin uzay nesnesi M31, yani çıplak gözle görülebilecek en uzak gök cismi olan Andromeda Gökadası'dır. M31, bizim gökadamıza benzeyen devasa bir sprial gökadadır. Gökadayı bulmak için, β ve μ Andromedae arasında hayali bir çizgi çizin ve çizgiyi μ Andromedae'den sonra aynı doğrultuda ve aynı mesafede uzatın.

Notlar

  1. ^ William Tyler Olcott kitabında, Hint efsanelerinin Andromeda ile olan benzerliğini tartışıyor ve bu benzerliğin "Antarmada" ve "Andromeda" isimlerinin benzerliğinden kaynaklandığı iddia edilerek R.H. Allen'in Star Names: Their Lore and Meaning adlı kitabına atıfta bulunuyor. Bu iddia, sadece bu kaynaklarda geçmektedir.

Kaynakça

  1. ^ a b c Özel, M. Emin; Saygaç, Talat (1997). Gökyüzünü Tanıyalım. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu. s. 124. ISBN 975-403-072-3. 
  2. ^ a b c "Andromeda constellation boundary". The Constellations. International Astronomical Union. 23 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2012. 
  3. ^ a b c d e f Ridpath, Ian (1988). "Andromeda". Star Tales. 18 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Nisan 2012. 
  4. ^ a b c d Bakich, Michael E. (1995). The Cambridge Guide to the Constellations. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-44921-2. 
  5. ^ Rogers, John H. (1998). "Origins of the Ancient Constellations: II. The Mediterranean Traditions". Journal of the British Astronomical Association. 108 (2): 79-89. Bibcode:1998JBAA..108...79R. 
  6. ^ a b c Allen, Richard H. (1899). Star Names: Their Lore and Meaning. G. E. Stechert. OCLC 30773662. 
  7. ^ a b c d Olcott, William Tyler (2004) [1911]. Star Lore: Myths, Legends, and Facts. Courier Dover Publications. ISBN 978-0-486-43581-7. 
  8. ^ a b Moore, Patrick; Tirion, Wil (1997). Cambridge Guide to Stars and Planets (2. bas.). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-58582-8. 
  9. ^ a b Thompson, Robert Bruce; Thompson, Barbara Fritchman (2007). Illustrated Guide to Astronomical Wonders. O'Reilly Media. ISBN 978-0-596-52685-6. 
  10. ^ a b Pasachoff, Jay M. (2000). A Field Guide to the Stars and Planets (4. bas.). Houghton Mifflin. ISBN 978-0-395-93431-9. 
  11. ^ a b c Staal, Julius D.W. (1988). The New Patterns in the Sky: Myths and Legends of the Stars (2. bas.). The McDonald and Woodward Publishing Company. ISBN 978-0-939923-04-5. 
  12. ^ "The Andromeda Galaxy and the Double Cluster in al-Sufi's Book of the Fixed Stars". Ian Ridpath's Star Tales. 21 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2022. 
  13. ^ Russell, Henry Norris (October 1922). "The new international symbols for the constellations". Popular Astronomy. 30: 469. Bibcode:1922PA.....30..469R. 
  14. ^ Davis, George A. Jr. (1944). "The Pronunciations, Derivations, and Meanings of a Selected List of Star Names". Popular Science. 52: 8. Bibcode:1944PA.....52....8D. 
  15. ^ "The Great Fish (al-hut): The 28th Arab lunar station". Two Deserts, One Sky. 21 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2024. 
  16. ^ Makemson, Maud Worcester (1941). The Morning Star Rises: an account of Polynesian astronomy. Yale University Press. Bibcode:1941msra.book.....M. 
  17. ^ Hinkley et al. astro-ph:1309.3372 4 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Andromeda (takımyıldız) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.