Alaçam (Osmanlıca: آلاچام), Samsun ilinin batıdan Yakakent, güneyden Vezirköprü, doğudan Bafra ilçeleri ve kuzeyden Karadeniz ile çevrili bir ilçesidir. Yüzölçümü 632 km², denizden yüksekliği ortalama 15 m'dir. Samsun'a uzaklığı 78 km'dir.
Alaçam Çeşme Mahallesinde tarihi bir konak örneğiAlaçam Çeşme Mahallesinde tarihi bir konak örneği2Alaçam Çeşme Mahallesinde tarihi bir konak örneği
Alaçam'ın tarihi M.Ö 5500 yıllarına (Orta Tunç Çağı) kadar dayanmaktadır. Alaçam'da yapılan arkeolojik kazılarda Sivritepe, Dedetepe, Gökçeboğaztepe'de Hitit dönemine MÖ (1600-MÖ 1178) ait yerleşmeler tespit edilmiştir. Şehrin geç klasik dönemden (MÖ.4.yy) 14.yy'a kadar var olduğunu gösteren yazılı kayıtlar mevcuttur. MÖ 7. asırda yöreye gelen Miletliler ilçeye Zalikus-Zalekon adını vermişlerdir. Zalekon'un M.Ö.7 yüzyılda Miletliler tarafından kurulduğu düşünülmektedir.
Heraclea'lı Marcian 4.yy'da yazmış olduğu eserinde Alaçam'dan Zalykos olarak bahsetmiş. Zalykos nehrinin yanında limansız bir şehir olarak bahsetmiştir.
Heirokles (6.yy) şehri, Saltos Zalihis şeklinde adlandırmıştır. paphlagonia içlerinde etrafı ormanlarla çevrili bir kent olarak bahsetmiştir.
Ramsey 1890 yılında yazmış olduğu Küçük asyanın Tarihi coğrafyası kitabında. Helenepontos bölgesinden bahsederken Leontopolis'ten şöyle bahsetmiştir:
"Daha kesin olarak tanımlanırsa. Helenopontos, Halys'in(Kızılırmak’ın) batı yakasındaki üç şehri içeriyordu. Sinope, Leontopolis, genel olarak Zalikhos veya Saltus Zalichenus ( Zalichen Ormanı) olarak anılır.
Milattan önceki devirlerde Frigyalılar, Kimmerler, Lidyalılar ve Persler, Alaçam'da hüküm sürmüşlerdir. Sonraları Pontus Krallığı tarafından ilhak edilen bölgede MÖ 1. yüzyılda Roma hakimiyeti başlamıştır. Roma İmparatorluğu’nun ikiye bölünmesinin ardından Bizans'ın elinde kalmıştır I. Leo döneminde (457-74) hükümdarın onuruna Leontopolis olarak adlandırılmıştır. Şehir Karadeniz sahilinde Klasik dönem ve Bizans dönemi adlarının halen günümüze kadar gelebildiği nadir birkaç yerleşimden biridir.
Daha sonra Danişmentlilerce zaptedilerek Tralköy adını almıştır. Selçuklu döneminde Tralköy adı Uluköy olarak değiştirilmiş, 1385'te İlhanlılar döneminde ise ilçe Alaçam adını almıştır.
Alaçam adının; ilçenin ortasından geçen Uluçay'ın kenarındaki "Uluçam" denilen büyük çam ağaçlarından geldiği söylenmektedir. Alaçam, Anadolu Beylikleri döneminde Eretna Beyliği'nin devamı olan Kadı Burhanettin tarafından ele geçirilmiş, ardından Candaroğulları ve İsfendiyaroğulları'nın hakimiyetine girmiştir (1390). 1398'de ise Osmanlı egemenliğine giren Alaçam, Anadolu Türk Birliğinin bozulmasıyla 1402'de tekrar Candaroğulları'nın eline geçmiştir. Çelebi Mehmet'in Canik Bölgesi'ni ele geçirmesiyle Alaçam Osmanlı'nın olmuş ve bu hakimiyet II. Murat döneminde sağlamlaşmıştır. Osmanlı'dan beri bir Türk kasabası olan Alaçam 1 Eylül 1944 tarihinde Samsun'un sekizinci ilçesi olmuştur.
Hükûmet Konağı 1963, Şadi Bey Camii 1515, Çarşı Camii 1887 yılında yapılmıştır. 1950'lerde Alaçam Ortaokulu açılmış, 1901-1902 yılları arasında Alaçam-Bafra yolu yapılmıştır.
Ekonomi
İlçenin ekonomisi genel olarak tarım ve hayvancılığa dayanmaktadır. Bunun yanında balıkçılık da yapılmaktadır. Üretimi en çok yapılan tarım ürünü buğday, arpa ve pirinçtir. İlçenin doğu, kuzey ve kuzeydoğu kesimlerini içine alan Kızılırmak Delta sahasında yer alması tarımsal potansiyelinin yüksek olmasını sağlamıştır. Ayrıca fındık, ceviz, lahana, biber gibi sebze ve meyve yetiştiriciliği de yapılmaktadır. Mera hayvancılığının yoğun olduğu Alaçam'da profesyonel yöntemlerle besi hayvancılığı yapan işletme ve yatırımcıların sayısı artarak devam etmektedir.
İlçe merkezine 7 km. uzaklıkta Toplu mahallesi sınırlarında inşa edilen “Balıkçı Barınağı”, başta Göçkün, Toplu ve Doyran gibi kıyı mahalleleri olmak üzere; yakın çevredeki balıkçılar için toplanma alanı oluşturmuş ve ilçe ekonomisinde etkin rol oynamıştır.
Son yıllarda ilçeye gelen tekstil yatırımı yeni istihdamlar yaratarak yaklaşık 250 kişinin iş sahibi olmasını sağlamıştır.
İlçeye özgü her hafta Çarşamba günleri kurulan halk pazarı ilçede önemli dinamizm sağlamaktadır.
2018 yılı itibarıyla açılan “Alaçam Köy Ürünleri Pazarı” Gökçeboğaz Kavşağı mevkiisinde Kadın girişimcileri destekleyen bir projeyle Alaçam'da hayata geçirilmiş ve her hafta Pazar günleri organik köy ürünlerinin doğrudan tüketiciye ulaştırıldığı bir pazar özelliği taşımaktadır.
İlçede 1 adet küçük oto sanayi sitesi yer almakta olup, Alaçam ve Yakakent ilçelerine hizmet vermektedir.
Bitki Örtüsü
Alaçam ilçesinin orman varlığı ise Amasya Orman Bölge Müdürlüğü (AOBM, 2019) verilerine göre toplamda 29.720,30 hektardır.
Ormanlık sahalar ilçenin güney, güneydoğu ve güneybatı kesiminde yer alır. Deniz seviyesinden 500–700 m. yüksekliğe kadar geniş yapraklı ormanlar (meşe, gürgen, palamut, akçaağaç), 700–1000 m. arası karışık ormanlar (meşe, gürgen, palamut ve çam ağaçlarının birlikte bulunduğu kuşak) ve 1000 m. nin üzerinde iğne yapraklı çam, göknar, ladin gibi türler bulunur. Orman yetişmeye uygun olmayan sıcaklığı düşük tepelerde alpin çayırlara rastlanmaktadır.
Çok yıllık, soğanlı, genişçe uzun şeritsi yapraklı, yaklaşık 40–45 cm boyunda, beyaz çiçekli bir bitkidir. Çiçek sayısı 3-15, koronalı, korona tepallerin 2/3'ü kadardır. Çiçeklenme zamanı, Ağustos-Ekim ayları arasındadır.[3]
Tüm Akdeniz ülkelerinde ve Karadenizin güney kıyılarında yetişir. Türün nesli tehlike altındadır. Türkiye'de bulunan zambakların ülke dışına çıkarılması suçtur. Türe yönelik en önemli tehdit, kıyı bölgelerinde hızla yayılan yazlık konutlardır.
Dünya'da türü tehlikede olan kum zambağı Alaçam ilçesi Geyikkoşan sahilinde büyük bir alanda görülebilmektedir.
Alaçam İlçesi Geyikkoşan Sahilinde Bulunan Kum Zambaklarına bir örnek
Sivritepe kalesi kuzey ve doğu duvarlarıSivritepe höyüğünden Alaçam
Yapılan araştırmalarda Alaçam İlçesi Karşıyaka Mahallesi Sivri Tepe Mevkii'nde şehre hakim doğal bir tepe üzerinde kurulmuş bir höyük yerleşmesidir. Höyük üzerinde ve çevresinde yoğun miktarda keramik parçalarına rastlanmıştır. Ayrıca yol açma sırasında tahrip edilen kısımlarında da keramik, kiremit ve kemik parçalarına rastlanmıştır. Höyük tepesinin etrafının sur duvarları ile çevrili olduğu ve bu sur duvarlarının bazı kısımlarının korunduğu özellikle kuzey ve doğu taraflarında görülmektedir. Kale duvarlarının kapladığı alan yaklaşık 30×60 metre genişliğindedir. İlk ve Orta Tunç Çağı, Demir Çağı, Helenistik Çağ, Orta Çağ yerleşimleri tespit edilmiştir.
Alaçam Çeşme Mahallesinde bulunan bir konut örneği
İlçenin merkezinde bulunan Çeşme, Karşıyaka, Yenicami mahallelerini kapsayan sit alanı içerisinde bulunan 61 adet tescilli yapı bulunmaktadır. Tescilli yapıların dışında tescil edilmeyen konut sayısı da hayli fazladır. Tescilli yapıların büyük çoğunluğunu konutlar oluşturmaktadır. 1 cami, 1 çeşme, 1 hamam ve 3 tane işyeri de tescili yapılar arasında yer almaktadır. İlçede bulunan yapıların yapılış tarihleri ile ilgili kesin bir bilgi olmamakla birlikte plan özellikleri ve mimari elemanları açısında değerlendirildiğinde pencere sövelerindeki eğrisel söve başlıkları, merdiven tipi ve Osmanlı Barok üslubunun izlerini taşıması, ıslak hacimlerin yapı içinde yer alması ve sofada yer alan lavabonun gösteriş öğesi olarak yapıya 19. yy. sonlarında girmesiyle birlikte yapıların birçoğunun 1890 yıllarında inşa edilmiş olabileceği düşünülmektedir.
Gezi ve Mesire Yerleri
İlçenin 2 km kuzeyinde deniz kıyısında temiz kumsalı, çınar, kavak ve taflan ağaçlarından oluşan güzel koruluğu ile Geyikkoşan mesire yeri yer almaktadır. Burası adını koruluğun içindeki Geyikkoşan Baba Türbesi'nden alır. Bir rivayete göre Geyikkoşan Baba Türbesi'nin bulunduğu yerdeki tarlayı, evcilleştirmiş olduğu geyikleri çifte koşarak sürermiş. Bu nedenle bu koruluğa Geyikkoşan denilmiş. Bu yöre hem piknik yeri olarak hem de denize girmek için ideal bir yerdir.
İlçenin güneyinde Vezirköprü sınırındaki denizden yüksekliği 1.665 m. olan Dürtmen Yaylası da doğal güzellikleriyle görülmeye değer bir mesire alanıdır. Dürtmen Yaylası'na ulaşım asfalt yoldan sağlandığı için kolay olmaktadır. Kızılırmak deltasının bir kısmı da ilçe sınırları içindedir.
Geyikkoşan güreşlerinden bir kare
Geyikkoşan mevkiinde 6 Mayıs tarihinde Hıdırellez Şenlikleri yapılmaktadır. Bu şenliklerde Türkiye genelinden amatör ve millî güresçiler davet edilerek yağlı pehlivan güreş müsabakaları düzenlenir. Bu şenliklerin kökeninin 600 yıllık bir efsaneye dayandığı söylenmektedir. 600 yıl öncesine dayanan Geyik Baba efsanesi, ilçede tazeliğini halen koruyor. Efsaneye göre o dönemde sık ve büyük ağaçlarla dolu bir orman olan Geyikkoşan mevkiinde bir dede yaşarmış. Küçük tarlasını çevredekilerden habersizce eğittiği iki geyiğiyle gizlice sürermiş. Aynı zamanda Arap komutan olan ’Geyik Baba’ lakaplı dede, her yılın 6 Mayıs'ında tüm işlerini bırakarak o mevkideki koyun, kuzu, inek cinsinden hayvanları kesip fakir halka ziyafet verirmiş.[26] Altın boyunduruk ve altın sabanıyla yine bir gün tarlada çift sürerken birkaç kişi tarafından görülmüş. Yabancılardan ürken geyikler kontrolden çıkıp bugün Kışlakonak Mahallesi (Gelemet) başlarında bulunan Meydancık Dağı'na kaçmış. Altından yapılmış boyunduruk ve sabanın halen dağın bir yerinde olduğuna inanılıyor.
Geyikkoşan'da vefat ettiği söylenen ’Geyik Baba’nın mezarını Arap Ordusu Komutanı Ebu Eyüb El-Ensari de askerleriyle ilçeden geçerken ziyaret etmiş. Halk da ’Geyik Baba’ ismindeki komutan adına türbe inşa etmiş. Günümüze ulaşan Geyik Baba Türbesi ziyaret ediliyor. İlçeye 2 km uzaklıkta Geyikkoşan mesire alanı, her senenin 6 Mayıs'ında Hıdırellez Şenlikleri'ne ve yağlı pehlivan güreşlerine ev sahipliği yapıyor.
Dürtmen Yaylası eteklerinde bulunan Hüseyin Dede Türbesi çevresinde de 7 Mayıs'ta benzer şenlikler düzenlenir.
Geyikkoşan
sahilinde Alaçam Öğretmen Evi vardır. Burası Alaçam içinde yaşayan insanların boş zamanlarda geldiği bir yerdir. Turistler de burada kalabilir.
Acı Su mevkii ve suyu Alaçam ilçe merkezine yaklaşık 3 km mesafededir. Acı Su, Uluçay içerisinde kayaların arasından çıkmaktadır. Acı Su bir tür maden suyudur. Bu suyun halk arasında ağrılara ve mide rahatsızlıklarına iyi geldiği söylenir. Yöre halkı suyun şifalı olduğuna inanmaktadır. 1892 Trabzon Sancağı Salnamesi kayıtlarında Acısu'dan şöyle bahsedilmektedir:
‘’Kaza-i mezkure (zikredilen kaza- Bafra) merbut (bağlı) Alaçam nahiyesine bir saat mesafede çay kenarında karbonat tağmine (tadında) mesape (kaliteli) bir acı su olup insanın vücuduna nef’iyye-i mücribe (faydalı) olduğu için içilmektedir.’
Alaçam ilçe merkezinde halkın % 60'ı mübadil olduğundan düğünlerde genellikle Rumeli oyunları (Zigoş, Debreli Hasan, Vardar Ovası, Topal Ağa) ağırlık kazanmaktadır. Ayrıca oynanan kasap (Horon) karşılama oyunları vardır. Düğünlerde davul, zurna olmazsa olmazlardandır.
Tavuk eti ile yapılan Herse, özellikle Çerkez köylerinde yapılan Aluş yemekleri; Çiğ kıymadan içine baharat katılarak yapılan kapaklı Alaçam pidesi, Palamut balığından yapılan palamut dolması Alaçam'a özgü olup, çok beğenilen yemeklerdir. Bahar üzeri yapılan Koyun peyniri oldukça meşhurdur.
İlçenin Yüksek Noktaları
Sivritepe:
İlçe sınırları içinde bulunan tepeciğin, Alaçam'ın eski yerleşim yeri olduğu tahmin edilmektedir. Tepede eski yıkık surlar bulunmaktadır. Yapılan arkeolojik kazılarda tarihi çömlek kalıntılarına rastlanmıştır. Ayrıca Cumhuriyetin ilanından sonra tepeye bir adet sacdan Atatürk heykeli dikilmiştir. Her yıl geleneksel olarak Sivritepe'de keşkek günü yapılmaktadır. Davullar zurnalar eşliğinde bir yandan keşkekler pişer diğer yandan da pişen keşkekler misafirlere ikram edilir.
Dürtmen Dağı:
Dürtmen Dağı.1650 metre tepe noktası ile bölgeye hakim bir konumdadır. Yaz döneminde şenliklerin ve panayırların yapıldığı Dürtmen ve Kızlan Yaylaları bu dağın yamacında bulunmaktadır.
^ . "1945 Genel Nüfus Sayımı"(PDF). 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 15 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından(PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
^ . "1955 Genel Nüfus Sayımı"(PDF). 23 Ekim 1955 Genel Nüfus Sayımı. DİE. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından(PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2021.
"Merkezi Dağıtım Sistemi"(html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
"Alaçam Nüfusu - Samsun". nufusu.com. Erişim tarihi: 5 Şubat 2021.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
"Samsun Alaçam Nüfusu". nufusune.com.Arşivlenmesi gereken bağlantıya sahip kaynak şablonu içeren maddeler (link)
^SAMSUN İL ÖZEL İDARESİ - TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI ENVANTERİ 2009. SAMSUN İL ÖZEL İDARESİ. 2009. s. 252.
^SAMSUN İL ÖZEL İDARESİ - TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI ENVANTERİ 2009. SAMSUN İL ÖZEL İDARESİ. 2009. s. 253.
^ab"İlçelerimiz". Samsun ve Çevresi Turizm Alanı Altyapı Hizmet Birliği. 28 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2021.
