Srbi u Mađarskoj

Srbi su jedna od zvaničnih nacionalnih manjina u Republici Mađarskoj.

Stanovništvo

Po poslednjem službenom popisu iz 2011. godine, u Mađarskoj je živelo ukupno 10.380 Srba. Po regionima (županijama) taj broj je bio sledeći:

Srpska naselja i lokaliteti

Višenacionalni Čanad - Srpska pravoslavna crkva je crkva sa najmanjim tornjem
Srbi u Baranji
Srpska pravoslavna „Beogradska katedrala“ u Sentrandreji

Srbi u Mađarskoj žive u nizu naselja gde obično ne čine više od 2-5% stanovništva (do 300 Srba). Ova naselja su često udaljena i nalaze se u nekoliko županija srednje i južne Mađarske (Peštanska, Čongradska, Baranjska, Bač-Kiškun), što se nepovoljno odražava na stanje srpske zajednice. U celoj Mađarskoj ima svega nekoliko naselja sa više od 100 Srba (Batanja, Lovra, Santovo, Deska, Čip).

Danas je jedino većinski srpsko mesto u Mađarskoj selo Lovra (Lórév) na Čipskom "ostrvu", zapravo Dunavskoj adi južno od Budimpešte. Najbrojnija srpska zajednica živi u Batanji (oko 350 Srba). Manje srpske zajednice mogu se i danas naći po gradovima kao što su: Budimpešta (Budapest), Sentandreja (Szentendre), Segedin (Szeged), Baja (Baja) i po manjim naseljima poput Pomaza (Pomáz), Kalaza (Kalász), Deske (Deszk), Čobanca (Csobánka), Čipa (Szigetcsép,), Santova (Hercegszántó), Siriga (Szőreg), Batanje (Battonya), Sentivana (Újszentiván), Čanada (Magyarcsanád).

Pored navedenih naselja postoji i niz drugih naselja, danas bez Srba, ali sa očuvanim svedočanstvima njihovog nekadašnjeg bitisanja, koja uključuju crkve, groblja, krstove na raskršćima, kao i brojne toponime, za koje danas mesno nesrpsko stanovništvo i ne zna šta znače. Ovo je slučaj sa nizom gradskih naselja srednje i severne Mađarske, kao i sa nekim selima Baranje i Tolne, odakle su se Srbi masovno iselili posle Prvog svetskog rata.

Manastiri

Postoje dva srpska manastira u Mađarskoj: Grabovac (mađ. Grábóc) i Srpski Kovin (mađ.Ráckeve).

Historija

Razdoblje Ugarske

Prisustvo Srba na području današnje Mađarske datira iz srednjeg veka. Majka ugarskog kralja Geze II bila je Jelena, rođaka srpskog kralja Uroša. Tokom srednjovekovnog perioda srpsko-ugarske veze bile su snažne, mada su postojali i periodi međusobnog neslaganja i ratovanja.

Graničar vojne krajine u Pomorišju, prva polovina 18. veka

Od 14. veka i početka osmanskih osvajanja srpskih zemalja na Balkanu počinju seobe Srba na sever, ka području i zemljama srednjovekovne Ugarske. U početku su Srbi služili kao pogranična vojska u službi ugarskog kralja. Posle Mohačke bitke, 1526. godine, većina Srba se ponovo našla pod Turcima. Tokom perioda otomanske vladavine u bivšim ugarskim zemljama tokom 16. i 17. veka, većina mađarskog i nemačkog stanovništva je napustila ove krajeve i povukla se ka severu. Njih su zamenili Južni Sloveni (Srbi, Bošnjaci, Šokci, Bunjevci i Hrvati). Oni su bili i glavna vojna snaga otomanskog carstva na području Panonske nizije.

Krajem 17. veka područje današnje Mađarske bilo je povraćeno od strane hrišćana, odnosno od strane Habzburgovaca. U ovom periodu, tačnije 1690. godine, desila se Velika seoba Srba, kojom je srpski element u ovim krajevima znatno ojačan.

Tokom 19. veka Srbi na području današnje Mađarske i dalje čine značajan deo gradskog stanovništva, ali njihov udeo i značaj opada. Već početkom ovog veka u "najsrpskijoj" Sentandreji oni gube većinu, a krajem veka ima ih manje od 20%. Aktivnost Srba postepeno se pomera ka jugu tadašnje Ugarske, ka području današnje Vojvodine, gde su Srbi bili mnogo brojniji i sa većim udelom u stanovništvu. Ovo se posebno snažno oseća posle Revolucije 1848/49. godine, koja je iz korena uzdrmala mađarsko-srpske odnose.

Razdoblje Mađarske

Srpska crkva u Majšu, u kome danas gotovo nema Srba

Posle Prvog svetskog rata 1918. godine veliki (južni) delovi nekadašnje Austro-Ugarske pripali su novoosnovanoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (kasnije nazvanoj Jugoslavija). Ovde su pripali brojni delovi tadašnje Ugarske naseljeni velikim brojem Srba - Bačka, Srem, Banat i Baranja. Trijanonskim sporazumom jedan deo ovog područja, sa poglavito mađarskim stanovništvom, tačnije severna polovina Baranje i najseverniji, manji (15%), deo Bačke, bili su uključeni u novoosnovanu mađarsku republiku (U to vreme, ovo je područje bilo pod vojnom i civilnom upravom "Beograda"). Zbog toga je na ovom području 1921. godine od strane lokalnog srpskog stanovništva uspostavljena kratkotrajna Baranjsko-Bajska Republika. Ona je obuhvatala područje današnje mađarske Baranje i deo severne Bačke oko grada Baje. Predsednik republike je bio slikar Petar Dobrović.

Trijanonski sporazum bio je ključan za odnose između Srba i Mađara. Srpska vojska iselila je srpsko stanovništvo sa područja Baranjsko-bajske Republike (okolina Pečuja i Segedina posebno) na područje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, najviše na područje današnje Vojvodine, da bi posle toga bio potpisan ovaj sporazum od strane obe države. U sledećim godinama iseljavanje Srba u maticu je nastavljeno, tako da je u ovom razdoblju (1921 - sredina 1930-ih godina) sa područja današnje Mađarske u maticu "optiralo" (dobrovoljno se iselilo) oko 2/3 srpske zajednice. Ovome je podsticaj davao i tadašnji episkop budimski Georgije Zubković. Gotovo celokupno srpsko stanovništvo većinski srpskih sela Šaroka (mađ. Sárok), Deske (mađ. Deszk), Iločca (Illocska), Sentivana (mađ. Újszentiván), Siriga (mađ. Szőreg), Majiša (mađ. Majs), Ivande (Ivándárda) i Sečuja (mađ. Dunaszekcső) se iselilo.

Novi udarac srpskoj srpske zajednici bio je Drugi svetski rat i kasnije razmimoilaženje Mađarske i SFRJ posle rezolucije Inforbiroa. Sve ovo doprinelo je smanjenju brojnosti i udela Srba po matičnim naseljima, pa se postepeno kao osnovni činilac smanjenja broja nametnula "tiho pretapanje" kroz brakove i druge društvene veze u pretežno, mađarsko okruženje.

Demografija

Etničko područje Srba i Južnih Slovena u Mađarskoj između 16. i 18. veka (prema Jovanu Cvijiću i dr Dušanu J. Popoviću)
Segedin kao ogledalo nekadašnje brojnosti Srba - Srpska crkva (skroz desno) u neposrednoj blizini gradske katedrale
Glavni trg u Sentandreji sa tzv. "Grčkom" crkvom
Srpska pravoslavna crkva u Sečuju
Manastir Grabovac

Tokom prve polovine 18. veka, Srbi i drugi Južni Sloveni bili su većinsko stanovništvo u nizu mađarskih gradova, poput Budima (deo Budimpešte), Sentandreje, Baje, Pečuja, Segedina. Mora se naglasiti da su posle odlaska turske vlasti ovi gradovi bili mali i nerazvijeni.

  • Pečuj - 1698. godine zabeleženo je da više od polovine stanovništva Pečuja čine Južni Sloveni (uključujući i Srbe).
  • Budim - 1715. godine grad Budim imao je 1.539 kuća, od toga južnoslovenskih (uglavnom srpskih) 769, nemačkih 701 i mađarskih 68.
  • Baja - 1715. godine grad Baja imao je 237 kuća, od toga 216 južnoslovenskih (Srbi i Bunjevci), 16 mađarskih i 5 nemačkih.
  • Sentandreja - 1720. godine 88% stanovništva Sentandreje bili su Južni Sloveni, uglavnom Srbi.
  • Segedin - 1720. godine, u Segedinu je bilo 193 doma, od kojih 99 srpskih.

1910. godine popisano je 26.248 ljudi koji govore srpskim jezikom na području današnje Mađarske. Ovaj broj se u sledećim popisima stalno smanjivao:

  • 1921. - 17.132
  • 1930. - 7.031
  • 1941. - 5.442
  • 1970. - 11.177
  • 1980. - 3.426
  • 1990. - 2.953

U poslednjem popisu, posle perioda demokratizacije i otvaranja Mađarske ka svetu, broj Srba se povećao (2001. - 3.388).

Današnje stanje

Srpska pravoslavna crkva u Budimpešti

Danas je srpska zajednica u Mađarskoj malobrojna, ali i posebna po tome što je najškolovanija od svih drugih manjinskih zajednica. U njoj je zabeležen najveći postotak visokoobrazovanih i najmanji postotak pripadnika bez svršene osnovne škole. Verovatno je to posledica velikog udela Srba u gradskim sredinama, naročito u prestonici, Budimpešti, i njenoj bližoj okolini. Kao i sve druge manjinske zajednice u Mađarskoj (izuzev romske) Srbi se suočavaju sa teškoćom gubljenja nacionalne posebnosti putem veoma čestih međunacionalnih brakova. Veliku pomoć u očuvanju srpskog identiteta pruža postojanje Budimske eparhije Srpske pravoslavne crkve, sa sedištem u Sentandreji.

Srpske manjinske samouprave po naseljima

Mediji

Srbi u Mađarskoj imaju svoj nedeljnik - "Srpske nedeljne novine", koje izlaze u Budimpešti. Jednom godišnje, u saradnji sa Zadužbinom Jakova Ignjatovića, izdaje se periodika "Neven", prilog Srpskih nedeljnih novina za kulturu, književnost i umetnost. Glavni i odgovorni urednik ovog nedeljnika je Dragan Jakovljević. Internet adresa: www.snnovine.com

Pored navedenih novina treba spomenuti i:

  • "Eparhija" je časopis Eparhije budimske koji se pojavljuje periodično.
  • "Srpski ekran" je polučasovna emisija Mađarske televizije na srpskom jeziku, koja se iste nedelje reprizira.
  • U Pečuju postoji srpska redakcija Mađarskog radija koja se svakodnevno javlja sa emisijom na srpskom jeziku u trajanju od 120 minuta.
  • Internet radio "SRB" (pod pokroviteljstvom Samouprave Srba u Mađarskoj)
  • Internet radio "Ritam" (pod pokroviteljstvom Srpske samouprave u Budimpešti)
  • Radio Južni Vetar na fm 98.‚0

Školstvo

  • Srbi u Mađarskoj imaju jednu školu sa srpskim nastavnim jezikom: Srpsko zabavište, osnovna škola, gimnazija i đački dom "Nikola Tesla" u Budimpešti.
  • Sa dvojezičnom nastavom radi osmorazredna Srpska osnovna škola u Batanji.
  • U Lovri i Desci postoji nastava na srpskom jeziku do petog razreda osnovne škole.
  • Kao dopunska, nastava srpskog jezika obavlja se u Bati, Segedinu, Mađarskom Čanadu i Sentivanu.
  • U Santovu srpska deca pohađaju hrvatsku osnovnu školu, gde im se pruža prilika za upoznavanje srpskog jezika, pisma i književnsoti.

Zadužbine

  • Zadužbina Jakova Ignjatovića (Budimpešta)
  • Zadužbina Save Tekelije (Budimpešta)
  • Zadužbina Miloša Crnjanskog (Segedin)

Pozorište

Srpsko pozorište u Mađarskoj prikazuje kvalitetne predstave na srpskom, a ponekad i na mađarskom jeziku. Administrativno sedište se nalazi u Lovri.

Umetnička udruženja

  • "Krug" - Udruženje mladih srpskih umetnika u Mađarskoj (Budimpešta)

Kulturno umetnička društva

  • "Taban" (Budimpešta)
  • "Banat" (Deska)
  • "Veseli Santovčani" (Santovo)
  • "Opanke" (Pomaz)
  • "Šarenac" (Medina)

Vanjske veze