Delski savez je bio asocijacija grčkih polisa u 5. veku stare ere, na čijem se čelu nalazila Atena. Savez je osnovan tokom perioda pentekontaetije i kasnije je prerastao u Atinsku pomorsku državu, poznatu i kao Atinski pomorski savez.

Nakon bitke kod Mikale i bitke kod Plateje 479. god. st. e., kojima su Persijanci bili isterani iz balkanske Grčke, vojni sukobi između Grka i Persijanaca nastavili su se sve do sredine 5. veka st. e., a zvanični mirovni ugovor, poznat kao "Kalijin mir", zaključen je tek 449. godine st. e. Ipak se karakter rata posle grčkih pobeda 480–479. godine bitno izmenio: posle ovih pobeda na teritoriji balkanske Grčke nije ostao nijedan neprijateljski vojnik, i ofanzivna inicijativa u celini je prešla na stranu Grka. Vojne operacije sada su prenesene na more i imale su karakter pojedinih manjih sukoba i pomorskih pohoda.

Razne grčke države različito su se odnosile prema tom ratu. Napredni gradovi, tj. oni u kojima su se rano razvili zanati i pomorska trgovina, bili su životno zainteresovani za nastavak borbe s Persijancima. Za njih je bilo važno sa se neprijatelj potpuno istisne s obala Male Azije, Trakije, a posebno s obala Helesponta preko koga su mnogi grčki gradovi održavali trgovinske veze sa zemljama na Crnomorskom primorju, iz kojih su se grčki gradovi snebdevali žitom i sirovinama. U ovo vreme ključne pozicije, koje su omogućavale kontrolu nad tim pomorskim putem, još uvek su bile u rukama Persijanaca, i persijski garnizoni su stajali u takvim gradovima kao što su Sest i Bizant na obalama Propontide, te Ejon i Dorisk na tračkoj obali. Od ovih gradova – kojima je od nastavka rata s Persijancima zavisio dalji nesmetani ekonomski razvitak, neki su već stekli nezavisnost, a drugi su se još uvek nalazili pod persijskom vlašću. Među tim polisima zainteresovanim za nastavak borbe nalazili su se grčki gradovi na obalama Male Azije i Helesponta, gradovi na tračkim obalama, kao i grčki gradovi na ostrvima.

S druge strane, Sparta (i njeni peloponeski saveznici), kao agrarna zemlja koja nije učestvovala u opštegrčkom trgovinskom prometu, bila je zainteresovana za rat samo dok neprijatelj pretio upadom na Peloponez. Osim toga, Sparta je imala samo neznatnu flotu i nije imala iskustva u rukovođenju pomorskim operacijama. Prema tome, ona nije bila dorasla ulozi rukovodioca u predstojećem pomorskom ratu. Zato su gradovi koji su želeli nastavak rata prirodno počeli da se okupljaju ne oko Sparte, već oko Atinjana, koji su u to doba raspolagali najvećom i najjačom flotom u Grčkoj. Ovakva situacija rezultirala je, međutim, oštrim konfliktima između Sparte sa njenim starim peloponeskim saveznicima, i Atine sa gradovima koji su joj prišli.

Bitno razmimoilaženje između ove dve grupacije ispoljilo se ubrzo posle bitke kod Mikale, kada se udružena grčka flota vratila na obale Samosa. U to vreme su gradovi na jonskim ostrvima – odazivajući se pozivu spartanskog kralja Leotihida, koji se zvanično nalazio na čelu pomorskih savezničkih snaga, – već bili otpali od Persije. Mišljenja Spartanaca i Atina o tome kako sa ovim gradovima postupati veoma su se oštro razlilazila: Spartanci su predložili da se svi njihovi stanovnici presele u evropsku Grčku, na zemlju onih grčkih polisa za koje se predviđala kazna zbog učešća u ratu na strani Persijanaca. Atinjani su se odlučno suprotstavili ovom predlogu – njima nikako nije odgovaralo mešanje Sparte u sudbinu gradova na ostrvima sa kojima su oni bili tesno povezani; još manje su bili zainteresovani za preseljenje Jonjana u evropsku Grčku. Spor se završio pobedom Atinjana, te su ostrva Samos, Hios, Lezbos i neki drugi ostrvski polisi ušli u savez s Atinom. Atinjani su istovremeno uzeli pod zaštitu i jonske gradove na samoj obali Male Azije, koji su još uvek bili pod vlašću Persijanaca.

Od Samosa grčka flota, popunjena jonskim brodovima, uputila se u Helespont sa ciljem da tu poruši most koji je sagradio Kserks radi prebacivanja persijske armije na evropsku obalu moreuza (u pohodu 480. godine). U Abidosu su Grci saznali da taj most više ne postoji (porušile su ga bure), te su Atinjani, uz podršku nekih drugih gradova, insistirali da se odmah otpočnu ratne operacije protiv persijskih garnizona koji su se nalazili na obalama Helesponta i Propontide. Međutim, Leotihid ne samo da nije podržao inicijativu Atinjana, već je, čim je saznao da je most porušen, proglasio svoju misiju završenom i sa svim peloponeskim brodovima vratio se na Peloponez. Posle toga su saveznici – sada već pod komandom Atinjana – započeli opsadu dobro utvrđenog Sesta. Opsada je trajala dugo, ali su saveznici početkom 478. godine uspeli da zauzmu taj grad, posle čega su se sa bogatim plenom razišli kućama.

Ubrzo je između Atine i Sparte došlo do novog konflikta. Vrativši se u Atiku posle proterivanja Persijanaca, Atinjani su svoj grad našli u ruševinama. Odmah su počeli da ga obnavljaju, da podižu kuće, javne zgrade i gradske bedeme Atine sa kulama koje su bile porušene najezdom Persijanaca. Ali, u Atinu je iznenada stiglo spartansko izlaslanstvo koje je Atinjane "savetovalo" da odmah obustave radove na izgradnji utvrđenja, jer će (objašnjavali su izaslanici) inače Persijanci, u slučaju ponovne provale, moći da upotrebe atinske zidine i kule, kao i utvrđenja svih ostalih gradova van Peloponeza, u svojim operacijama protiv Grka, kao što su u poslednjem ratu upotrebili Tebu. To, naravno, nije bio pravi razlog, već su Spartanci i neki drugi peloponeski gradovi bili uznemireni zbog brzog uzdizanja atinske moći i uticaja. Manevar Sparte nije uspeo. Atinjani su u Spartu uputili svoje izaslanstvo na čelu sa Temistoklom, koji je namerno odugovlačio pregovore. Za to vreme Atinjani su na izgradnji bedema i kula radili danju i noću. Kada su utvrđenja bila upola gotova, dalji pregovori su izgubili svaki smisao i Temistokle je otvoreno obavestio Spartance o tome. "Kad su Lakedemonjani to čuli, nisu se otvoreno ljutili na Atinjane (jer nisu poslali izaslanike da ih spreče, nego da ih opomenu, misleći tobože na opšte dobro, a ujedno su im bili i vrlo skloni u tadašnje vreme zbog odlučnosti protiv Persijanaca), ali su se ipak zbog neuspeha svoje namere potajno na njih srdili" (Tukidid).

U proleće 478. godine flota grčkih saveznika ponovo je izašla na more i obnovila ratne operacije protiv neprijatelja. Spartanci su smenili Leotihida i na njegovo mesto postavili heroja Plateje – Pausaniju, tutora maloletnog spartanskog kralja Pleistarha. Iako se u udruženoj grčkoj floti nije nalazilo više od 20 spartanskih brodova, Pausanija je imanovan za glavnokomandujućeg. Grci su osvojili Kipar, a odmah zatim zauzeli su i Bizant. Ipak je stalno raslo nezadovoljstvo saveznika prema spartanskom rukovodstvu. U tome je, izgleda, posebnu ulogu odigralo ponašanje Pausanije, koga su optuživali za grubost i surovost, te da je sebi dozvoljavao da grdi zapovednike drugih grčkih odreda, da je primenjivao telesne kazne na grčke vojnike i da je sebi lično prisvajao ogroman deo plena. Ali je najveći revolt izazvao time što je posle zauzimanja Bizanta pustio na slobodu zarobljene Persijance i u svoju telesnu gardu primio Persijance. Osim toga, oblačio se kao Persijanac, živeo je u istočnjačkom luksuzu i, kako se saznalo, stupio je s Persijancima u tajne pregovore, nadajući se da će tako obezbediti sebi tiransku vlast u svojoj domovini. Teško je reći koliko su sve ove optužbe bile verodostojne, ali je tadašnja politička borba u Sparti, kako izgleda, postala veoma oštra, i pripremajući politički prevrat, Pausanija je stvarno mogao računati na to da će Persijanci biti spremni da podrže njegove planove. U svakom slučaju, situacija u mornarici bila je veoma napeta; protiv Pausanije bila je sklopljena i zavera, čiji su učesnici umalo uspeli da potope brod na kome se on nalazio. Zbog toga je Sparta opozvala Pausaniju i na njegovo mesto postavila Dorkida, ali "ipak im saveznici nisu više poveravali vođstva" (Tukidid). Neprijateljstvo među saveznicima, koji su se podelili na spartansko-peloponeski i atinsko-jonski deo, uhvatilo je već duboki koren, te se Dorkid uskoro sa svim spartanskim i peloponeskim brodovima vratio na Peloponez. Sparta i njeni peloponeski saveznici zvanično su 478. godine istupili iz saveza.

Uskoro posle izlaska Sparte i Peloponežana iz opštegrčkog saveza, grčki gradovi zainteresovani za nastavak rata s Persijancima uputili su svoje delegate na ostrvo Delos, gde je 477. godine st. e. na sastanku predstavnika tih država donesena odluka, potkrepljena zakletvom, da se očuva savez koji je od tog vremena dobio naziv Delski savez.

Taj je savez u početku predstavljao ligu nezavisnih i ravnopravnih grčkih gradova-država. Svaki član saveza sačuvao je svoje uređenje, svoju vladu, svoje državljanstvo, tako da građani jednog saveznog grada nisu uživali građanska prava u nekom drugom gradu: u drugom gradu nisu mogli posedovati zemljište itd. Cilj ovog saveza bio je nastavak rata protiv Persijanaca radi osvete za nesreće i razaranja počinjena u Heladi i radi oslobođenja onih Grka koji su još bili pod vlašću Persijanaca. Za ostvarenje tih ciljeva saveznici su se obavezali da za ujedinjenu flotu opremaju određeni broj brodova s posadom, a takođe da u savezničku blagajnu na Delosu prema utvrđenom razrezu ulažu foros – prilog u novcu kojim su pokrivani zajednički vojni troškovi. Vrhovni organ saveza trebalo je da bude zajedničko veće sastavljeno od predstavnika svih članova saveza sa jednakim pravom glasa. Veće bi se sastajalo na Delosu, starom centru jonske amfiktionije koja se formirala oko Apolonovog hrama na Delosu. Nije poznato da li se to veće sastajalo redovno ili su ga Atinjani sazivali po potrebi.

Kao država sa najjačom i najvećom flotom, Atina je u tom savezu odmah zauzela rukovodeći položaj. Još pre izlaska Sparte iz opštegrčkog saveza tri najveće ostrvske države – Hios, Lezbos i Samos – zamolile su Atinjane da preuzmu vodstvo i izrazile spremnost da se pokoravaju njenom rukovodstvu. Sada je Atinjanima poverena vrhovna komanda u predstojećim vojnim operacijama. Atinjani su stvarno igrali glavnu ulogu u organizacionim i finansijskim poslovima Delskog saveza još od njegovog obrazovanja. Na primer, atinski stratezi su u potpunosti preuzeli posao oko razrezivanja forosa po gradovima i određivanja njegove visine. Atinjanin Aristid, koji se iz izgnanstva vratio uoči salaminske bitke, prvi je odredio njegov ukupan iznos u visini od 460 talenata. Pri izračunavanju te svote izgleda da su uzete u obzir kako realne finansijske mogućnosti saveznih gradova, tako i vojne potrebe saveza. Izgleda, ipak, da je tih 460 talenata Aristidovog forosa predstavljalo svotu kojom su saveznici bili samo zaduženi prema proceni njihove potencijalne platežne sposobnosti, jer Atinjani kasnije skoro nikada nisu uspeli da dobiju foros u onom iznosu koji je bio određen. Sledećih godina svota se više puta menjala i iznosila je od oko 410 do oko 490 talenata, sve do 425. godine st. e., kada je ukupan iznos forosa u vezi s peloponeskim ratom povećan na 1.300 talenata, tj. bio je više nego dva puta veći od Aristidovog razreza.

U čisto vojnom pogledu formiranje Delskog saveza odmah je pokazalo svoju opravdanost. Posle proterivanja Temistokla iz Atine (471. godine) i Aristidove smrti (oko 468/7. godine), rukovodstvo vojnim operacijama prešlo je na Kimona, Miltijadovog sina. Kimon je nesumnjivo bio jedan od najtalentovanijih atinskih vojskovođa toga doba. Saveznici su pod Kimonovim vođstvom započeli aktivne vojne operacije protiv persijskih garnizona koji su još postojali na tračkim obalama, odakle je bilo nužno isterati Persijance, jer su se u tračkom primorju nalazile velike količine drvne građe neophodne za gradnju brodova.

Isteravši Persijance iz nekoliko manjih mesta na tračkoj obali, saveznici su opkolili grad Ejon – glavno i dobro utvrđeno uporište Persijanaca, koje se nalazilo na ušću reke Strimona. Posle pada Ejona Persijanci su konačno bili isterani iz Trakije. Odmah posle toga Kimon je preduzeo uspešan pohod na ostrvo Skiros. Tukidid o ovome samo kaže su Atinjani zauzeli ostrvo Skiros "koje su nastavali Dolopi, koje prodaše u ropstvo, pa ostrvo nastaniše sami". O razlozima zauzimanja Skirosa Plutarh priča: "Na tome ostrvu prebivahu Dolopi koji su se slabo starali oko obrađivanja svoje zemlje i od starine bavili se gusarstvom. Naposletku ni onih stranaca koji su njima radi trgovine dolazili nisu štedeli, nego su nekakve tesalske trgovce koji su svoje brodove usidrili kod Ktesije bacili u tamnicu, pošto su ih pre toga opljačkali. Ali ti ljudi umaknu iz tamnice i optuže onaj grad Amfiktioncima, i ovi ga osude. Ali narod nije hteo da i on učestvuje u plaćanju globe, nego je zahtevao da globu plate oni koji su blago pokrali i prigrabili. Na to oni od straha pošalju Kimonu pismo s porukom da dođe sa svojom mornaricom i njihov grad uzme, jer žele da mu ga predaju. Na ovaj način zauzme Kimon ovo ostrvo, protera Dolope i očisti Egejsko more". Ova je priča sumnjiva, mada može biti istinito da su se stanovnici Skirosa bavili gusarstvom, pa su tako predstavljali stalnu opasnost na pomorskim putevima za Helespont.

Osvajanje Skirosa, međutim, imalo je i jedan propagandni efekat. Na ovom je ostrvu, prema predanju, bio ubijen legendarni atinski kralj Tezej. Sada su se Atinjani setili toga, pa je pohod protiv Skirosa možda preduzet i pod parolom osvete za Tezejevu smrt. Po osvajanju ostrva Kimon je dao da se pronađe Tezejev grob, pa su tobožnji Tezejevi ostaci preneti u Atinu i sahranjeni uz velike svečanosti. Nije pronađeno mesto gde su potom u Atini čuvani Tezejevi ostaci (tzv. Tezejon je zapravo Hefestov hram), ali izgleda da se to mesto nalazilo na samoj agori ili negde blizu nje. U svakom slučaju, Skiros – strateški važno ostrvo zahvaljujući svom geogrsfkom položaju – prešlo je otada u isključiv posed Atinjana.

Otprilike u isto vreme Atinjani su zauzeli i Bizant koji je pre toga zauzeo Pausanija (on se, naime, kada je lišen vrhovne komande nad grčkim snagama i kada je zamenjen Dorkidom, ubrzo potom kao privatno lice vratio u Bizant i držao ga dok ga Atinjani nisu zauzeli, verovatno 477. godine). Oslanjajući se na sve ove uspehe, Atinjani su sa svojim saveznicima odlučili da preduzmu veliki pohod protiv Persijanaca, koji su sa svoje strane, pokrenuti atinskim vojnim uspesima, odlučili da preduzmu kontramere. Persijanci su opremili veliku flotu od oko 200 trijera i jaku kopnenu vojsku, računajući da će Grcima naneti težak udarac kao odgovor na udarce koje su pretrpeli od njih. Međutim, Kimon je uspeo da spreči pripremani udarac. Velika eskadra Atinjana i njihovih saveznika izašla je na more; kod južne obale Male Azije, u Pamfiliji, na ušću reke Eurimedonta, kako izgleda oko 469. godine, došlo je do velike bitke. Ratne operacije odvijale su se i na kopnu i na moru, jer su se Persijanci bili utvrdili i na obali. Grčka vojska do nogu je potukla persijske trupe i na moru i na kopnu.

Ubrzo posle ovog teškog poraza ubijeni su persijski car Kserks i njegov stariji sin Darije, a na presto je došao mlađi carev sin – Artakserks. Ratne operacije sada su bile koncentrisane na maloazijskoj obali kod Helesponta, gde su se pod persijskom vlašću još uvek nalazili grčki gradovi Troade i Eolije, dva grada na evropskoj obali moreuza i nekoliko gradova na azijskoj obali. Svi ti gradovi jedan za drugim bili su oduzeti Persijancima.

U vezi sa oslobađanjem tih gradova pred saveznike se postavilo pitanje njihovog političkog uređenja. Za vreme Persijanaca u tim su gradovima najčešće povlašćen položaj imali gornji slojevi aristokratije, ali sada su mnogi iz redova persofilskih aristokrata bili pobijeni, a drugi su pobegli Persijancima. U gradovima oslobođenim persijske vlasti trebalo je da se zavede nov politički poredak, a vojna i politička supremacija Atinjana učinila je da je glavna reč u tom pitanju pripala njima. Posle oslobođenja jonskog grada Eritre, Atinjani su, na primer, tamo smestili svoj garnizon i, prema svedočanstvu dekreta atinske narodne skupštine iz 465. godine, uveli su u njemu politički poredak po svom nahođenju. Tako su oni odredili broj članova i dužnosti lokalnog veća. Prvi sastav tog veća, koje je svakako bilo sastavljeno od pristalica Atine, odredili su atinski poverenici – episkopi. Ti poverenici, a takođe i starešine garnizona koji je zadržan u Eritri postavljali su i ubuduće lokalne magistrate i pod svojom prismotrom stalno držali organe mesne samouprave. U sličnom su se položaju našli i drugi gradovi, na primer Bizant, gradovi na tračkoj obali itd. u kojima su Atinjani postavili svoje garnizone. Svi novooslobođeni gradovi odmah su uključivani u sastav Delskog saveza. Uskoro su Atinjani počeli da se upliću ne samo u unutrašnji politički život novooslobođenih gradova, već i u život svojih saveznika u okviru Delskog saveza. To je dovelo do pobuna saveznika, koje su se završile pretvaranjem saveza u Atinsku pomorsku državu.

Bilo je mnogo razloga da se Delski savez postepeno pretvori iz asocijacije ravnopravnih grčkih polisa koji su ujedinili svoje snage radi udružene borbe protiv zajedničkog neprijatelja u atinsku pomorsku državu, u kojoj su savezni gradovi stvarno dobili položaj atinskih podanika. Već od samog osnivanja saveza Atina je imala vojnu premoć, a tokom vremena odnos snaga u okviru saveza stalno se menjao u korist Atine. Takođe, upravo u ovo vreme u Atini se učvrstilo društveno uređenje antičke robovlasničke demokratije – demokrstki slojevi u svim grčkim gradovima vatreno su pristajali uz takvo uređenje, i Atinjani su na taj način imali mnogo svojih pristalica koji su uvek bili spremni da im pruže podršku.

Posebnu ulogu u preobražaju saveza odigrao je i sistem razreza i naplate forosa. Pošto se rat veoma otegao, za veliki broj grčkih gradova, naročito za one manje, izdržavanje vlastitih brodova i njihovih posada sastavljenih od građana tih polisa, kao i održavanje njihove stalne borbene spremnosti, postalo je veoma teško. Za te gradove neposredno učešće brodova i ljudstva u vojnim operacijama već od samog početka bilo je zamenjeno uplatom forosa. To je zadovoljavalo i same te gradove i Atinjane koji su razrez i naplatu forosa držali u svojim rukama.Kao rezultat toga, saveznici su bili podeljeni u dve kategorije: oni koji su sopstvenim vojnim snagama učestvovali u ratnim operacijama i na one koji su samo uplaćivali doprinos u novcu. Tim novcem stvarno su u potpunosti raspolagali Atinjani, i ta sredstva su upotrebljavali za izgradnju novih brodova čime su povećavali ionako veliku atinsku flotu.

Atinjani su se sve češće mešali u unutrašnje poslove savezničkih gradova, želeći ih potčiniti svojoj punoj kontroli. Ta politika prirodno je izazivala reakcije od strane gradova koji su želeli sačuvati svoju samostalnost, pa je tako često dolazilo do ozbiljnih konflikata između Atine i njenih saveznika. ("Najvažniji su uzroci odmetnuća", piše Tukidid, "među ostalima bili: zaostaci u prinosima i u brodovima i bežanju od vojske, ako je ko to skrivio. Atinjani su tačno ubirali prinos i bili su mrski ljudima, koji nisu navikli niti su hteli snositi ratne napore, jer su im činili nasilje. I inače nekako atinska vlast više nije bila omiljena kao pre, niti su Atinjani kao ravnopravni zajednički ratovali, a lako im je bilo pokoravati odmetnike. Tome su bili krivi sami saveznici. Budući da su izbegavali vojnu službu, većina njih, da ne idu od kuće, odluče prinositi određenu svotu u novcu umesto lađa. Atinjanima se povećala mornarica novcem, koji bi saveznici davali, a oni sami, kad bi se odmetnuli, bili su nepripravni i ratu nevešti".)

U slučajevima sukoba sa saveznicima Atinjani su bili u velikoj prednosti: savezničke gradove razdvajalo je more, kojim je gospodarila atinska flota. Zato im je bilo teško da ujedine svoje snage za zajednički otpor protiv Atine, a pojedinačni pokušaji da se napusti savez odmah su bili sprečavani. Protiv saveznika koji bi pokazao tendenciju za izdvajanjem iz saveza Atinjani su upućivali svoju flotu, iskrcavali se na njegovoj teritoriji, smeštali u nemirnim gradovima svoje garnizone, konfiskovali zemlju i na nju dovodili svoje koloniste – kleruhe, ugušujući oružjem svaki otpor. Poznato je dosta slučajeva kada je između Atinjana i saveznika dolazilo do oružanih sukoba. Još pre bitke kod Eurimedonta pokušao je da iz saveza izađe Naksos, koji je posle ulaska u Delski savez sačuvao svoje vojno-pomorske snage i nije plaćao foros. Atinjani su smesta uputili svoju flotu protiv Naksošana, započeli ratne operacije i naterali Naksos na predaju. Prema uslovima kapitulacije, Naksos je morao da preda svoju flotu Atini i da ubuduće plaća foros.

Iz saveza je 465. godine pokušao da izađe Tasos, kome su Atinjani oteli njegove posede na tračkoj obali i njegova nalazišta zlata. Kada se Tasos pobunio, Atinjani su protiv njega uputili svoju flotu, u pomorskoj bici potukli Tasošane, iskrcali se na ostrvo i opkolili sam grad Tasos. Tasošani su se tada, prema Tukididu, obratili za pomoć Sparti, i ona je bila spremna da im priskoči u pomoć. Spartanci su se već spremali za pohod, nameravajući da upadnu u Atiku, ali ih je u tome sprečio nezapamćeni katastrofalni zemljotres, posle koga je u Sparti ostalo najviše pet čitavih kuća. Opštu pometnju izazvanu tim zemljotresom iskoristili su heloti i digli ustanak koji je poznat kao jedan od najvećih u istoriji Sparte. U takvoj situaciji Spartanci su bili prisiljeni da osustanu od svoje namere da pruže pomoć Tasosu. Prepušteni sami sebi, Tasošani su se ubrzo predali. Atinjani su postavili zahtev da se Tasos zauvek odrekne svojih poseda na tračkoj obali u njihovu korist, da preda svoje preostale brodove, plati kontribuciju i poruši svoje bedeme i kule. "U isto vreme", piše Tukidid, "pošalju (Atinjani) na Strimon deset hiljada svojih i savezničkih naseljenika da nasele kraj, koji se tada zvao Devet puteva, a sada Amfipolis. Oni osvoje Devet puteva, koje su nastavali Edonci, ali kad su prodrli prema unutrašnjosti Trakije, unište ih kod ednoskog Drabeska svi oni Tračani, koji su osnivanje naseobine u tom kraju smatrali neprijateljskim činom".

Posle ugušivanja pobuna na Naksosu, Tasosu, u Halkidi (446/5. godine) i u drugim mestima, vlastite vojne snage zadržali su samo Hios, Lezbos i Samos. Svi ostali saveznici morali su da priznaju vlast Atine i plaćaju joj foros. Na žalost, nijedan od antičkih pisaca ne daje potpun spisak gradova koji su to vreme ulazili u sastav saveza. Izgleda da se u savezu nalazio veći deo grčkih gradova sa ostrva i obala Egejskog mora, a to su: jonski Kikladi i Eubeja (u početku bez Karista); jonski i eolski gradovi na zapadnoj obali Male Azije; ostrva uz tu obalu sve do Rodosa; veći deo gradova na obalama Helesponta i Propontide. Posle Kimonovog pohoda u sastav saveza uključeni su karijski i likijski gradovi maloazijskog primorja. Neki od njih bili su silom uključeni u savez. Ukupan broj gradova koji su ušli u savez prelazio je dve i po stotine, ali se taj broj menjao. Tako su u vreme velikog ustanka saveza, koji je podigao Samos 440. godine, savez napustili skoro svi karijski gradovi; međutim, te je godine niz malih gradova, koji ranije nisu smatrani samostalnima, preveden u rang saveznika prilikom razreza forosa.

Atinjani su celu teritoriju saveza podelili u početku na tri, a od 443. godine na pet poreskih okruga: jonski, helespontski, trački, karijski i ostrvski. Kasnije, kako izgleda oko 437. godine, jonski i karijski okruzi spojeni su u jedan. U te okruge nisu bila uključena samo već spomenuta tri ostrva – Hios, Lezbos i Samos, kao države koje su i dalje raspolagale vlastitim oružanim snagama i autonomijom i koje nisu plaćale foros. Na čelu svakog ostrva nalazili su se atinski poverenici – episkopi, koji su vodili opštu kontrolu nad gradovima okruga i nad plaćanjem forosa.

Razrez forosa, u smislu njegovog povećanja ili smanjenja za pojedine gradove, podvrgavan je reviziji svake četvrte godine. Za taj posao atinska narodna skupština birala je posebna ovlašćena lica, po dvojicu za svaki okrug: njihova dužnost bila je da utvrde platežne mogućnosti gradova. Tek su neki gradovi, uglavnom oni koji su pripadali tračkom okrugu, kasnije kao posebnu privilegiju dobili pravo da sami razrezuju foros, ali takvih je gradova bilo samo jedanaest. Konačni razrez forosa potvrđivala je u Atini helijeja, poseban sud sastavljen od 501 građanina – zakletog porotnika (u naročitim slučajevima – 1501 zakleti porotnik). Na sednicama tih sudova predstavnici saveznih gradova mogli su da izraze svoje pritužbe i želje, ali samo je od atinskih porotnika zavisilo da li će te pritužbe i želje biti uzete u obzir. Posle potvrđivanja razreza savezni gradovi su bili dužni da svake godine u martu, u vreme velikih Dionizija, uplate odgovarajući deo forosa kojim su bili zaduženi. Manji gradovi, koji su teritorijalno bili jedan blizu drugoga, stupali su radi zajedničke isplete forosa u naročite zajednice – sintelije. Svotu prikupljenu od svih članova sintelije polagao je državnoj blagajni grad koji je stajao na čelu sintelije.

Još 454/3. godine ta državna blagajna, posle poraza koji je Atina pretrpela u Egiptu, bila je prenesena s Delosa u Atinu, pod izgovorom da je ona na Delosu izložena opasnosti. Mnogi ovaj čin uzimaju za znak pretvaranja Delskog saveza u Atinsku pomorsku državu. Prema sačuvanim atinskim natpisima iz tog doba, 1/60 celokupne svote godišnjih savezničkih uplata išla je direktno Atinjanima u tzv. "svetu blagajnu boginje Atene". Ta blagajna u stvari je predstavljala neku vrstu rezervnog fonda atinske države. Kada je odlukom narodne skupštine iz blagajne boginje Atene bio uziman novac za pokriće nekih državnih potreba, to se smatralo pozajmicom i novac se uz određenu kamatu morao vratiti. "Dugovanja boginji Ateni", a takođe i kamate, Atinjani su takođe podmirivali novcem koji su prikupljali od saveznika. Uskoro su Atinjani i preostalim delom toga novca počeli da raspolažu kao svojim vlastitim novcem. Tako su uplate saveznika postale sastavni deo atinskog državnog budžeta i Atinjani su strogo vodili računa o tome da se foros uplaćuje tačno i na vreme. Gradovi koji bi zakasnili sa uplatom kažnjavani su kamatama na neisplaćenu svotu dužnog forosa. Za naplatu tih dugova u savezničke gradove upućivani su naročiti inkasanti. Nisu bili retki ni slučajevi da inkasante prati eskadra vojnika pod komandom jednog ili nekoliko stratega.

Posle tzv. Kalijinog mira 449. godine, kojim je završen rat protiv Persijanaca – zbog koga je savez i bio sklopljen – dalji opstanak saveza izgledao je neopravdan u očima mnogih saveznika. Međutim, Atinjani nisu tako mislili: čak su i povećali svoje zahteve prema saveznicima. Osim uplate forosa, saveznički gradovi morali su da učestvuju u svim ratovima koje je vodila Atina, da joj pružaju svestranu pomoć i da bez pogovora podnose njenu političku kontrolu.

Odnosi između Atine i savezničkih gradova formalno su se zasnivali ili na ugovorima ili na odlukama atinske narodne skupštine. Po svojoj sadržini, ti ugovori i odluke bili su uvek istog karaktera i u manjoj ili većoj meri su ograničavali samostalnost savezničkih polisa. Samoupravni polisi – Hios, Lezbos i Samos (do njegovog ustanka protiv Atine 440. godine) – uživali su samostalnost u svim svojim unutrašnjim poslovima, uključujući čak i to da su mogli sačuvati i oligarhijski poredak. U većini drugih savezničkih polisa Atinjani su uvodili politički poredak kakav je odgovarao njihovim interesima; pri tome su se oni orijentisali na demokrate, koji su im, bar u početku, davali punu podršku. Pristalice oligarhije, prirodno, bile su otvoreno neprijateljski raspoložene prema Atini, njenom političkom uređenju i pomorskom savezu; sve njihove simpatije bile su na strani Sparte i Peloponeskog saveza, u koje su polagali nadu za obnovom nezavisnosti svojih polisa. Sparta je u ovom periodu stalno istupala protiv Atine pod parolom oslobođenja grčkih gradova od atinskog despotizma. Na taj način borba između oligarhijskih i demokrstkih grupacija, kojom je bio prožet politički život svih grčkih polisa, delovala je u određenom pravcu i na odnose među zajednicama tih polisa. Sav grčki svet našao se podeljen u dva neprijateljska tabora, i u svakom grčkom gradu demokrati su se orijentisali prema Atini, a oligarsi prema Sparti.

Ako Atinjani nisu bili sigurni u snagu svoga uticaja na neki saveznički grad, oni bi ga stavljali pod svoj neposredni administrativni nadzor. Osim raznovrsnih poverenika i izaslanika sa vanrednim ovlašćenjima, u izvorima se pominju i atinski arhonti po savezničkim gradovima koji nisu imali neke određene funkcije. Veoma značajnu ulogu u učvršćenju atinske vlasti nad saveznicima i dalje su imale kleruhije, koje su obavljale funkciju stalnih atinskih garnizona na teritoriji saveza. Takvi garnizoni postojali su na ostrvima Lemnosu, Imbrosu, Naksosu, Andosu, te u Sinopi na Crnom moru i u mnogim drugim mestima. Tokom pentekontaetije u kleruhije je poslato preko 10 hiljada atinskih građana. Njima je obično davana zemlja oduzeta od savezničkih gradova, ali su gradovi ponekad sami prepuštali zemlju klerusima, prema sporazumu, na primer pod uslovom smanjenja forosa.

Za saveznike veliku teškoću predstavljala su ograničenja njihove samostalnosti u oblasti sudstva. U početku su Atinjani izuzeli iz delokruga lokalnih sudova sve poslove koji se odnose na međusobne odnose savezničkih gradova i Atine: slučajeve pokušaja saveznika da izađu iz saveza, pritužbe saveznika na visinu forosa itd. Istovremeno su počeli sa ograničenjima jurisdikcije saveznika u pogledu drugih dela. Nešto kasnije atinski sudovi su preuzeli sve predmete građana savezničkih gradova koji su eventualno mogli povući za sobom odluku o oduzimanju građanskih prava, proterivanju ili smrtnoj kazni. Atinski sudovi su preuzeli i rasprave u velikim građanskih parnicama saveznika, tako da su u nadležnosti lokalnih sudova ostali samo predmeti koji su se odnosili na beznačajne sporove i potraživanja. Nešto širu sopstvenu jurisdikciju saveznički gradovi su sačuvali samo u slučajevima koji su bili posebno predviđeni njihovim ugovorima s Atinom.

Pored političke i vojne kontrole, Atinjani su počeli sa ostvarivanjem ekonomske kontrole nad saveznicima. Atinska moneta dobila je tako široku upotrebu u svim savezničkim gradovima da je lokalni novac izdavan samo za opticaj na lokalnom tržištu. Kasnije je atinska moneta postigla potpunu dominaciju na svim tržištima, pa je 434. godine atinska narodna skupština savezničkim gradovima zabranila da samostalno kuju svoj srebrni novac. Istina, ta odluka nije primenjivana naročito strogo – poznato je, na primer, da je Hios nastavio sa kovanjem vlastitog novca koji je bio u opticaju širom čitavog maloazijskog obalskog pojasa. Zato je 420. godine atinska narodna skupština donela novu odluku kojom se naređuje svim savezničkim gradovima da izvrše zamenu postojeće valute atinskim novcem, ali pošto je u to doba već počelo opadanje atinske moći, ta odluka nije realizovana u potpunosti.

Pod atinskom kontrolom našla se i trgovina savezničkih gradova. Tako su Atinjani, na primer, zaveli redovnu kontrolu nad tovarima žita i ostale hrane koji su preko Helesponta dolazili iz crnomorskih oblasti. Ti tovari raspoređivani su po savezničkim gradovima samo kroz ruke Atinjana. Nešto kasnije, već u godinama peloponeskog rata, Atinjani su na najužem mestu Bosporskog moreuza kod Hrisopolja postavili svoju carinarnicu i od svakog broda koji je tuda prolazio počeli su da naplaćuju carinu u visini od 10 odsto vrednosti tovara.

Međutim, atinska politika prema saveznicima nije se u svemu zasnivala na goloj sili. Savezom pod atinskom hegemonijom mnogi gradovi bili su međusobno zbliženi. Između njih, s jedne, i Atine, s druge strane, uspostavljene su bliže ekonomske veze i saradnja. Dominacijom atinske flote na moru olakšane su i obezbeđene trgovačke veze između saveznika, a centralizovanim rešavanjem sukoba, koji su izbijali u procesu tih odnosa, učvršćivale su se trgovinske veze. Tako je poraslo blagostanje mnogih savezničkih polisa. Politika zavođenja demokratskog poretka u tim gradovima kao i politika opšte podrške demokratiji koju je sprovodila Atina takođe je imala veliki značaj. Mađutim, sve te pozitivne strane saveza bile su u suprotnosti sa upornim nastojanjem Atinjana da nemetnu svoju neograničenu vlast saveznicima i da podignu svoje blagostanje na račun eksploatacije nad njima.

Atinski pomorski savez nikada nije formalno bio pretvoren u Atinsku pomorsku državu. Ali do početka peloponeskog rata samo su Hios i Lezbos doprinosili brodove, a te su države do tada toliko oslabile da se same nisu ni mogle pobuniti protiv Atine. Lezbos je prvi pokušao da se pobuni, ali je taj pokušaj doživeo potpuni neuspeh. Hios, najmoćniji i najbogatiji od prvobitnih članova Delskog saveza (osim same Atine), pobunio se poslednji, te je nakon propasti Sicilijanske ekspedicije uživao kratkotrajan polet, čime je na pobunu podstakao celu Joniju. Atina je, međutim, još uvek bila dovoljno snažna da uguši te pobune.

Atinski je savez bio vrlo stabilan, a raspao se tek nakon 27 godina peloponeskog rata, ne bez velike pomoći Persije. Već 377. godine osnovan je Drugi atinski pomorski savez, ali on nikada nije dostigao razmere delskog saveza, s obzirom da su neprijatelji Atine sada bili mnogo jači i mnogrobrojniji.

• Pentekontaetija
• Kimon
• Perikle
• Efijalt
• Prvi peloponeski rat

• Livius, Delian League Arhivirano 2014-03-06 na Wayback Machine-u by Jona Lendering