Angola

Cuurdinati: missing longitude (dec format) in {{Coord}}Categoria:P37 letta da WikidataCategoria:P38 letta da WikidataCategoria:P78 letta da WikidataCategoria:P85 letta da WikidataCategoria:P395 letta da WikidataCategoria:P474 letta da Wikidata

L'Angola (ufficiarmenti, n purtughisi, República de Angola, ntê varî lingui lucali: Repubilika ya Ngola) è nu paìsi ca s'attrova ntô sudovest di l'Àfrica. Cunfina câ Namibbia, la Ripùbbrica Dimucratica dû Congu, lu Zambia e l'Ocèanu Atlànticu.

Fu n'antica culonia portughisa, ca avi risorsi naturali assai mpurtanti, comu lu pitròliu e li diamanti. Lu so' sistema di cuvernu è la dimucrazzia multipartìtica, cu nu reggimi assai prisidanzialista.

L'abbitanti origginali di chidda ca oi è l'Angola furu cacciaturi e cuntadini ca parràvanu la lingua Khoisan, ca èranu picca e assai spani e luntani ntra iddi. Câ spanzioni dî pòpuli bantu, ca agghicaru ntô tirritoriu di l'Angola partennu di l'annu 1000, si junceru a l'àutri gruppa o si nni jeru puntannu versu sud. Quarchi gruppu di chisti ancora si pò ncuntrari ntô sud di l'Angola e ntô nord dû Botsuana e dâ Namìbbia.

Li bantu eranu nu pòpulu di cuntadini e cacciaturi ca capaci ca accuminciaru li so' migrazzioni dû voscu ùmitu, nta chiddi ca oi sunnu la Niggeria e lu Càmerun. Li gruppa si dividìanu e si juncìanu, furmannu, ntô XIV e lu XVII sèculu, na serî di regni.

Ntô 1482, â trasuta dû ciumi Congu, agghicau na flotta portughisa, cumannata di Diogo Cão. Chistu fu lu primu cuntattu cu l'antinati di l'angolani di oi e a lu prucessi di culonizzazzioni ca durau pi cincu sèculi.

Lu Portugallu si stabbilìu nta stu tirritoriu ntô 1483 ntô ciumi Congu. Nta lu 1575 na culonia portughisa a Luanda stabbiluta fu, basata ntô cummerciu dî schiavi. Li portughisi si pigghiaru a leggiu a leggiu lu cuntrollu dâ costa e doppu na serî di trattati, guerri e sciarri, furmaru la culonia d'Angola.

L'ulannisi occuparu Luanda a pàrtiri dû 1641 nzinu ô 1648, facennu abbrìsciri na para di Stati contra li portughisi. Ntô 1648, lu Portugallu si ripigghiau Luanda e accuminciaru na riconquista militari di l'àutri stati ca finìu câ vittoria portughisa ntô 1671 e purtau a lu controllu tutali dû tirritoriu. Nta lu 1951, a la culonia n'àutra catigorìa cci dèsiru, ovveru pruvincia d'ultramari, chiamata macari Àfrica Occidentali Portughisa.

Quannu lu Portugallu scummittìu pi nu statu multirazziali doppu lu prucessu di culonizzazzioni, abbrisceru tri muvimenti pâ nnipinnizza:

• Lu Muvimentu Pupulari pâ Libberazzioni di l'Angola (Movimento Popular de Libertação de Angola, MPLA), lijatu cû partitu cumunista dû Portugallu e li paìsi dû Pattu di Varsavia.
• Lu Frunti Nazziunali di Liberazzioni di l'Angola (Frente Nacional de Libertação de Angola, FNLA), vicinu ô cuvernu dî Stati Uniti, a lu riggimi di Mobutu Sese Soko dû Zairi e lu cuvernu di l'apartheid dû Sudàfrica, cu àutri.
• L'Union Nazziunali pâ Nnipinnizza Tutali di l'Angola (União Nacional para a Independência Total de Angola, UNITA), ca avìa la basi ntô centru dû paìsi.

Avanti di na guerra nnipinnista di 14 anni, accuminciata lu 4 di frivaru dû 1961, e doppu la Rivoluzzioni dî Galòfara ntô Portugallu, l'Angola si pigghiau la so' nnipinnizza nta lu 1975.

Avanti cu st'eventi, cci fu na guerra civili ntra li tri fazzioni ca durau nzinu ô 2002 e p'accamora tuttu parirìa tranquillu. L'8 Nuvèmmiru dû 2008, l'Angola s'allìau chî truppi dâ Ripùbbrica Dimucratica dû Congu, cunzumata dâ Sciarra dû Kivu.

L'Angola è na ripùbbrica.

• Luanda