Zakłady Chemiczne Hajduki (początkowo Rudolf Rütgers Chemische Fabrik für Theerprodukte[1], Zakłady Koksochemiczne Hajduki[2]) – polskie przedsiębiorstwo państwowe, które prowadziło zakłady chemiczne w Chorzowie-Batorym, założone w 1888 roku jako prywatna firma, upaństwowione w 1945 roku, zlikwidowane w 2012 roku.
W czasach PRL-u jeden z dwóch największych producentów benzoli w Polsce, a także jeden z najbardziej szkodliwych dla środowiska zakładów krajowych.
Historia
Zakłady chemiczne Rudolfa Rütgersa w Bismarckhütte, pocztówka z 1904 rokuZakłady chemiczne Rudolfa Rütgersa w Bismarckhütte (1916)Zakłady chemiczne w Chorzowie, w tle Huta Batory (1939)
Zakłady założono pod koniec XIX wieku w Chorzowie-Batorym[2], wówczas Bismarckhütte, za datę rozpoczęcia ich działalności przyjmuje się rok 1888[2]. Powstały na terenie destylarni smoły założonej w 1880 roku[3], która należała do Polaka o nazwisku Ćmok[4][2] oraz zbudowanego nieopodal zakładu przerobu smoły węglowej, który należał do Rudolfa Rütgersa[4][2]. Rütgers odkupił zakład Ćmoka[2] w 1890 roku[3]. Potencjał przeróbczy jego przedsiębiorstwa obejmował wówczas: 6 retort do przeprowadzania destylacji smoły, 2 retorty do destylowania olejów[2], niewielką chłodnię antracenu i naftalenu, zakład dysponował także kotłownią parową i turbiną na prąd stały[5]. W 1897 roku doszło do pożaru, który zniszczył część aparatury[5]. W ich miejsce utworzono zakład całkowitej przeróbki oleju karbolowego[5] w 1901 roku[6]. Firma została przekształcona w Towarzystwo Akcyjne w 1911 roku[6] pod nazwą Rütgerswerke AG z siedzibą w Berlinie[5][4]. Spółka poza fabryką w Hajdukach obejmowała wszystkie pozostałe zakłady, które należały do Rudolfa i Juliusza Rütgersów[5] (np. fabryka w Sośnicy, zakłady impregnacji drewna w Tarnowskich Górach i Chełmie[4], a także zakłady w Austrii, na Morawach i w Niemczech[4]), a jej udziałowcami były m.in. przedsiębiorstwa o podobnym profilu działalności oraz banki[5]. Przed I wojną światową zbudowano m.in. ciąg technologiczny do przerobu oleju karbolowego, który obejmował dwa piece wapienne, ługownię, klarownię, oddziały saturacji, kaustyfikacji, destylacji suchych fenoli, ekstrakcji zasad pirydynowych[5].
Po I wojnie światowej, w 1919 roku powstało nowe przedsiębiorstwo o nazwie Kokerei-Vereinigung GmbH, również z siedzibą w Berlinie[4], do którego wydzielono wszystkie przedsiębiorstwa spółki Rütgerswerke AG, które znajdowały się na terenie Górnego Śląska i Polski[5]. W 1922 roku spółka przekształciła się w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością o nazwie Związek Koksowni[5], z siedzibą w Katowicach[4], której udziałowcami były m.in. Rybnickie Gwarectwa, Huta Pokój, Skarboferm, hrabia Ballerstrem, hrabia Donnersmarck[5]. W latach 1932–1933 ciąg produkcyjny wzbogacono o odwadnianie smoły w trybie ciągłym[6]. W czasie II wojny światowej zakład uruchomił instalację do ciągłego rozfrakcjonowania benzolu[6] systemu Koppers[7].
28 stycznia 1945 roku zakłady zostały przejęte przez pełnomocnika państwowego, a ich ponowne uruchomienie nastąpiło 18 lutego tegoż roku[6], po usunięciu uszkodzeń wywołanych mrozami oraz zniszczeniami wojennymi[7]. Pracownicy otrzymali do dyspozycji centralną łaźnię i szatnię[8], które zostały wybudowane w 1949 roku[6]. Powstała jednostka do ciągłej destylacji benzolu w 1947 roku[7], oddział tejże destylacji w 1949 roku oraz druga destylarnia benzolu w 1952 roku[7]. Po II wojnie światowej zmodernizowano wszystkie oddziały produkcyjne[8], m.in. uruchomiono w 1952 roku największą w Polsce jednostkę ciągłej destylacji smoły w systemie Broabd[7], a w 1959 roku oddano do użytku zakładowe laboratorium[6] analityczno-doświadczalne[9]; do 1970 roku zainwestowano w przedsiębiorstwo około 400 mln zł[8]. W 1977 roku zakłady zatrudniały około 900 osób[10], a wartość produkcji rocznej wynosiła przeszło 500 mln zł[10] (po raz pierwszy osiągnięta w 1962 roku[6]); eksportowano około 20% produkcji do 50 państw (stan na 1977 rok)[8] – zakład dysponował własną bocznicą kolejową[9].
Od 1989 roku zaprzestano przetwarzania fenolanów i smoły[11], a w 1990 roku Zakłady trafiły na Listę 80[11], tj. opublikowany przez ministerstwo środowiska wykaz najbardziej szkodliwych przedsiębiorstw w Polsce[12]. Z czasem niektóre podmioty zostały wykreślone z tejże listy[13], jednak Zakłady Chemiczne Hajduki pozostały na niej co najmniej do 2005 roku, wraz z 36 innymi podmiotami[11].
Zakłady Chemiczne Hajduki wykreślono z rejestru przedsiębiorców w 2012 roku[11], następnie zostały one sprzedane spółce Invest Park Hajduki SA, która ma swą siedzibę przy ul. Stalowej 17 w Chorzowie[3], w zabytkowym budynku dyrekcji Zakładów[14] z 1898 roku[15]. Invest Park Hajduki zajął się rewitalizowaniem terenu po Zakładach Hajduki[16], z którego utworzono miejsce dla nowych przedsiębiorstw[16]. Produkcja farb z logo zakładów realizowana jest przez Polifarb Kalisz[17].
Profil działalności
Piece wapienne przy fenolowni Zakładów Chemicznych Hajduki (przed 1964)
Początkowa działalność fabryki opierała się na produkcji: smoły, oleju, naftalenu i benzolu[11]. Wytwórczość firmy około 1913 roku obejmowała: smołę, oleje, benzol motorowy, fenol, krezole, zasady pirydynowe[6]. Do I wojny światowej rozpoczęto także produkcję acenaftenu i krystalicznego siarczanu amonu, a także żywic kumarenowo-indenowych[5]. W latach 1914–1918 poszerzono asortyment o benzen i toluen[6]. W 1927 roku rozpoczęto produkcję kwasu benzoesowego[6], a rok później – smół drogowych[6]. Przerób smoły surowej w hajduckich zakładach w okresie międzywojennym był na tyle znaczny, że wraz z koksownią Emma w Radlinie zaspokajał w całości zapotrzebowanie krajowe[5][4]. Po II wojnie światowej Zakłady odbierały wody koksownicze z wszystkich koksowni w Polsce[4], które poddawano odfenolowaniu[7] i były największym w Polsce producentem benzoli[11] do czasu uruchomienia zakładu w Blachowni Śląskiej[7], który zasiliła kadra Zakładów Hajduki[4]. Rozpoznawalnym produktem na rynku krajowym były wyroby malarskie: farby „z motylkiem” – logo Zakładów[3].
W latach 70. XX wieku przedsiębiorstwo produkowało artykuły stanowiące pochodne węgla, m.in. surowy benzol, smołę surową, odczynniki chemiczne[18], żywice jasne[18], łącznie około 35 produktów (stan na 1977 rok)[10]. Niektóre produkty były zaliczone do grupy „A”, która oznaczała nowoczesną produkcję, a jeden z produktów został oznaczony znakiem jakości „Q” (stan na 1977 rok)[18]. Działało osiem ciągów produkcyjnych (stan na 1977 rok)[10]:
wydział przerobu smoły, pod który podlegały oddziały antracenu, naftalenu,
Zastosowane rozwiązania technologiczne obejmowały: destylację benzolu surowego, fenolu i oleju naftalenowego w trybie ciągłym, rafinację naftalenu[10], wykorzystanie kolumny pulsacyjnej przy ekstrakcji pirydyn[18].
Wkład w rozwój technologii przemysłu
Załoga zakładów opracowała liczne patenty, obejmujące takie zagadnienia, jak: frakcjonowanie smoły koksowniczej, oczyszczanie toluenu we frakcji benzenowej, oczyszczanie 3,5-dwumetylobenzenu oraz hydroksybenzenu, sposób oczyszczania antracenu, oczyszczanie benzenu ze związków siarki, rafinację benzenu, produkcję żywic indenowych oraz indenowo-kumarenowych, uzyskiwanie wysokoprocentowego antracenu i 2-4-6 trójmetylopirydyny[18].
Zaplecze socjalne
Staw Kalina w Świętochłowicach (2018)
Zakłady Chemiczne Hajduki wybudowały m.in.:
30-rodzinny blok mieszkalny i przedszkole w 1959 roku[6],
drugi blok mieszkalny oraz remizę strażacką w 1961 roku[6],
Zakłady miały bezpośredni wpływ na poważne zanieczyszczenie stawu Kalina[16], gdyż odpady składowane na zakładowej hałdzie przenikały do wód stawu, gleby i wód podziemnych[11]. Hałda znajduje się na terenie Świętochłowic, zajmując 5,1 ha. Zgromadzono na niej 919 ton odpadów, w tym szlamy wapienne zanieczyszczone fenolami po kaustyfikacji sody, odpady smoliste, osady z oczyszczalni ścieków, jak również odpady formalnie nieuznawane za niebezpieczne, jak żużle z kotłowni. Początkowo hałda nie miała żadnej izolacji, przez co odcieki z niej spływały do gleby i stawu. Pewne bariery zainstalowano w latach 90. XX w., a odcieki skierowano do zakładowej oczyszczalni ścieków. Pokryto też hałdę glebą i obsadzono ją roślinnością. Później część ścieków kierowano do innej oczyszczalni w Klimzowcu. Działania te przyniosły niewystarczającą poprawę jakości środowiska[19]. W tej okolicy początkowo ustanowiono 21 piezometrów do badania wód podziemnych, z których do 2016 przetrwało 4. W 2016 we wszystkich stężenie fenoli lotnych wielokrotnie przekraczało normę wynoszącą 0,01 mg/l, sięgając 50 mg/l. Przekroczone były też normy jonów amonowych (norma – 1,5 mg/l, najwyższe stwierdzone stężenie – 322 mg/l), lotnych węglowodorów aromatycznych (BTX, norma – 0,1 mg/l, najwyższe stwierdzone stężenie – 0,34 mg/l) i ogólnego węgla organicznego (norma – 10 mg/l, najwyższe stwierdzone stężenie – 2090 mg/l). Zasolenie wód podziemnych wyrażanie stężeniem poszczególnych anionów – wodorowęglanów (do 2135 mg/l), siarczanów (do 6803 mg/l) i chlorków (do 780 mg/l) przekraczało normy, ale nie w każdym przypadku[20]. Kilka lat wcześniej oprócz norm tych substancji stwierdzano przekroczenia norm dla odczynu wód, arsenu, chromu, cynku i niklu oraz zasolenia wyrażanego jako przewodność elektrolityczna właściwa[19]. Normy stężenia fenoli w obrębie stawu zostały przekroczone 30 tysięcy razy (dane na 2012 rok)[21]. Usunięcie zanieczyszczeń jest na tyle kosztowne, że przekraczało możliwości finansowe budżetu Świętochłowic i województwa śląskiego[11]. Kilkukrotnie planowano rewitalizację stawu, jednak do 2020 roku nie została ona przeprowadzona[22].
Przypisy
↑Anzeiger. „Beuthener Kreisblatt”, s. 66, 1899-03-24. (niem.).
↑AndrzejA.SzczygiełAndrzejA., AnnaA.SzumowskaAnnaA., GrzegorzG.BednarskiGrzegorzG. (red.), Stan środowiska w województwie śląskim w 2016 roku [pdf], Katowice: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach, 2017 (Biblioteka Monitoringu Środowiska), s. 95–96, ISSN1731-9188.
Marek Grabania: Przemysł. Zakłady Koksochemiczne „Hajduki”. W: Chorzów. Zarys rozwoju miasta. Jan Kantyka (red.). Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”. Śląski Instytut Naukowy, 1977.
Zbigniew Kisza, Józef Kula. 75-lecie istnienia Zakładów Koksochemicznych „Hajduki” (wkładka). „Chemik”. 5, 1963.
