Wyjec

Wyjec
Alouatta[1]
Lacépède, 1799[2]
Ilustracja
Wyjec brązowy(inne języki) (A. guariba)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

naczelne

Podrząd

wyższe naczelne

Infrarząd

małpokształtne

Parvordo

małpy szerokonose

Rodzina

czepiakowate

Podrodzina

wyjce

Rodzaj

wyjec

Typ nomenklatoryczny

Simia belzebul(inne języki) Linnaeus, 1766

Gatunki

13 gatunków (w tym 1 wymarły) – zobacz opis w tekście

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Wyjec[12] (Alouatta) – rodzaj ssaków naczelnych z podrodziny wyjców (Alouattinae) w obrębie rodziny czepiakowatych (Atelidae). Są największymi małpami Nowego Świata. Znane z umiejętności wydawania bardzo głośnych dźwięków. Spokrewnione z czepiakami z podrodziny Atelinae.

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzaj obejmuje gatunki szeroko rozprzestrzenione w Ameryce Środkowej i Południowej – od Meksyku do północnej Argentyny[13][14][15].

Charakterystyka

Długość ciała 37–71,2 cm, ogona 51,5–80 cm; masa ciała samców 4,5–9,6 kg, samic 3,1–7 kg (samce są większe i cięższe od samic)[14][16]. Ubarwienie płowe, rude lub czarne. Są aktywne podczas dnia. Większą część życia spędzają na drzewach, tworząc grupy rodzinne liczące kilkanaście osobników. Cechą szczególną jest bardzo głośne nawoływanie (wzmacniane przez rezonatory – worki krtaniowe, których kostne ściany zbudowane są z przekształconej kości gnykowej), słyszalne w promieniu kilku kilometrów. Wyjce należą do zwierząt wydających najgłośniejsze dźwięki. Ich wycie jest formą terytorializmu, demonstrowania swojej obecności przedstawicielom innych grup rodzinnych celem uniknięcia sporów przy spotkaniach na granicy zajmowanego terytorium. Zamieszkują wilgotne lasy tropikalne.

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1799 roku francuski przyrodnik Bernard Germain de Lacépède w rozdziale poświęconym tabelom systematycznym ssaków, opublikowanym w swojej książki dotyczącej historii naturalnej[2]. Gatunkiem typowym jest (oznaczenie monotypowe) wyjec rdzaworęki (A. belzebul).

Etymologia

  • Alouatta (Aluata, Aluatta, Alouata, Alonata, Aloutta, Aluoatta): lokalna, karaibska nazwa arawata dla wyjców[17].
  • Mycetes (Mycetus): gr. μυκητης mukētēs ‘ryczący’, od μυκαομαι mukaomai ‘ryczeć’[18]. Gatunek typowy: Illiger wymienił dwa gatunki – Simia Belzebul Linnaeus, 1766 i Simia Seniculus Linnaeus, 1766 – nie wyznaczając gatunku typowego.
  • Stentor: w mitologii greckiej Stentor (gr. Στεντωρ Stentor) był trackim heroldem w wojsku greckim pod Troją, słynnym z potężnego głosu, który równał się sile głosu pięćdziesięciu mężczyzn[19]. Gatunek typowy: Geoffroy Saint-Hilaire wymienił kilka gatunków – Simia caraya Humboldt, 1811, Simia straminea Humboldt, 1811 (= Simia caraya Humboldt, 1811), Simia guariba Humboldt, 1811, Simia Seniculus Linnaeus, 1760, Simia flavicauda Humboldt, 1811 i Simia ursina Humboldt, 1805 (= Alouatta arctoidea Cabrera, 1940) – nie wyznaczając gatunku typowego.

Podział systematyczny

Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki[20][16][13]:

Grafika Gatunek Autor i rok opisu Nazwa zwyczajowa[12] Podgatunki[14][13][16] Rozmieszczenie geograficzne[14][13][16] Podstawowe wymiary[14][16][c] Status
IUCN[21]
Alouatta seniculus (Linnaeus, 1766) wyjec rudy 3 podgatunki północna i wschodnia Kolumbia, północno-zachodnia Wenezuela, wschodni Ekwador, wschodnie Peru i zachodnia Brazylia (na południe od rzeki Negro, na wschód do dolnej rzeki Madeira i rzeki Teles Pires); granice zasięgu niepewne; zakres wysokości: 0–3200 m n.p.m. DC: 48–63 cm
DO: 52–80 cm
MC: 4,1–9 kg 		 LC 
Alouatta arctoidea Cabrera(inne języki), 1940 wyjec niedźwiedzi(inne języki) gatunek monotypowy Wenezuela oraz Trynidad i Tobago (Trynidad); prawdopodobnie skrajnie północno-wschodnia Kolumbia; zakres wysokości: 10–2000 m n.p.m. DC: 45–65 cm
DO: 55–68 cm
MC: 5,4–8 kg 		 LC 
Alouatta macconnelli D.G. Elliot(inne języki), 1910 wyjec gujański(inne języki) gatunek monotypowy południowa Wenezuela (na wschód i południe od rzeki Orinoko), region Gujana i północna Brazylia (na wschód od rzeki Cauaburi, na południe od rzeki Amazonka); zakres wysokości: 0–1200 m n.p.m. DC: 48–63 cm
DO: 52–80 cm
MC: 4,1–9 kg 		 LC 
Alouatta sara D.G. Elliot, 1910 wyjec boliwijski(inne języki) gatunek monotypowy północna i środkowa Boliwia i przyległe południowo-wschodnie Peru; zakres wysokości: do 1000 m n.p.m. DC: 54–71 cm
DO: 51–60 cm
MC: 6–9 kg 		 NT 
Alouatta nigerrima Lönnberg, 1941 wyjec amazoński(inne języki) gatunek monotypowy endemit Brazylii (między rzeką Madeira a rzeką Tapajós, na południe od rzeki Amazonka; populacje peryferyjne na północ od rzeki Amazonka i na zachód od rzeki Madeira) DC: 48–65 cm
DO: 56–69 cm
MC: 4,9–8 kg 		 LC 
Alouatta belzebul (Linnaeus, 1766) wyjec rdzaworęki(inne języki) gatunek monotypowy endemit Brazylii (dolna Amazonia na południe od rzeki Amazonka, częściowo w Mata Atlântica (Rio Grande do Norte na południe od rzeki São Francisco)) DC: 37–65 cm
DO: 45–70 cm
MC: 4,8–8 kg 		 VU 
Alouatta discolor (Spix, 1823) wyjec nizinny(inne języki) gatunek monotypowy endemit Brazylii (dolna Amazonia na południe od rzeki Amazonka (od rzeki Tapajós i rzeki Juruena do rzeki Xingu i rzeki Iriri; międzyciek Juruena/Teles Pires)) DC: 46–91 cm
DO: 60–67 cm
MC: 4,8–8 kg 		 VU 
Alouatta ululata D.G. Elliot, 1912 wyjec brzegowy(inne języki) gatunek monotypowy endemit Brazylii (na północ od Maranhão, Piauí i Ceará) DC: około 56 cm
DO: około 56 cm
MC: brak danych 		 EN 
Alouatta guariba (Humboldt, 1812) wyjec brązowy(inne języki) 2 podgatunki wschodnia i południowa Brazylia (Bahia na południe do Rio Grande do Sul) i północno-wschodnie Argentyna (Misiones); zakres wysokości: 0–700 m n.p.m. DC: 44–60 cm
DO: 48–67 cm
MC: 4,1–7,2 kg 		 VU 
Alouatta caraya (Humboldt, 1812) wyjec czarny gatunek monotypowy środkowa Brazylia, wschodnia i południowo-wschodnia Boliwia, wschodni Paragwaj i północna Argentyna, być może północno-zachodni Urugwaj DC: 50–65 cm
DO: 54–65 cm
MC: 3,6–9,6 kg 		 NT 
Alouatta palliata (J.E. Gray, 1849) wyjec płaszczowy 5 podgatunków południowy i południowo-wschodni Meksyk (na południe od Veracruz), północno-wschodnia Gwatemala do zachodniej Kolumbii, zachodni Ekwador i północno-zachodnie Peru (północne Tumbes); być może dawniej w Salwadorze; zakres wysokości: 0–2500 m n.p.m. DC: 46–63 cm
DO: 55–70 cm
MC: 3,1–9 kg 		 VU 
Alouatta pigra B. Lawrence, 1933 wyjec jukatański(inne języki) gatunek monotypowy południowo-wschodni Meksyk (Tabasco, Campeche, Jukatan, Quintana Roo i południowe Chiapas), Belize, północna i środkowa Gwatemala (na południe do jezior Izabal i El Golfete) DC: 52–71 cm
DO: 50–69 cm
MC: 4,6–9,1 kg 		 EN 

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  NT  – gatunek bliski zagrożenia,  VU  – gatunek narażony,  EN  – gatunek zagrożony.

Opisano również południowoamerykański wymarły gatunek z plejstocenu[22]:

Uwagi

  1. ↑ a b c d e f g Niepoprawna późniejsza pisownia Alouatta Lacépède, 1799.
  2. ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Mycetes Illiger, 1811.
  3. ↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

  1. ↑ Alouatta, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
  2. ↑ a b Tableau des divisions, sous-divisions, ordres et genres des mammifères. W: B.G. de Lacépède: Discours d’ouverture et de clôture du cours d’histoire naturelle, donné dans le Muséum national d’Histoire naturelle, l’an VII de la République, et tableaux méthodiques des mammifères et des oiseaux. Paris: Plassan, 1799, s. 4. (fr.).
  3. ↑ a b J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 70. (łac.).
  4. ↑ É. Geoffroy Saint-Hilaire. Tableau des Quadrumanes, Ou des Animaux composant le premier Ordre de la Classe des Mammifères. „Annales du Muséum National d’Histoire Naturelle”. 19, s. 107, 1812. Paris. (fr.). 
  5. ↑ J.G. Fischer von Waldheim: Zoognosia tabulis synopticis illustrata, in usum praelectionum Academiae imperialis medico-chirugicae mosquensis edita. Cz. 2. Mosquae: Nicolai S. Vsevolozsky, 1813, s. 549. (łac.).
  6. ↑ W. Swainson: Animals in menageries. London: Printed for Longman, Orme, Brown, Green, & Longmans, and John Taylor, 1838, s. 21, seria: Cabinet cyclopaedia, Natural history. (ang.).
  7. ↑ Mammalia. W: L. Agassiz: Nomenclator zoologicus, continens nomina systematica generum animalium tam viventium quam fossilium, secundum ordinem alphabeticum disposita, adjectis auctoribus, libris, in quibus reperiuntur, anno editionis, etymologia et familiis, ad quas pertinent, in singulis classibus. Soloduri: Jent et Gassmann, 1842–1846, s. 2. (łac.).
  8. ↑ É.L. Trouessart: Catalogus mammalium tam viventium quam fossilium. Wyd. Nova ed. (prima completa). Cz. 1. Berolini: R. Friedländer & sohn, 1898, s. 32. (łac.).
  9. ↑ A. Neiva & B. Penna. Viagem científica pelo norte da Bahia, sudoeste de Pernambuco, sul do Piauhí e de norte de Goiaz. „Memórias do Instituto Oswaldo Cruz”. 8 (3), s. 106, 1916. (port.). 
  10. ↑ A. Ximenez: Algunos mamiferos venezoelanos en las colleciones del Museo Nacional de Historia Natural (Montevideo, Uruguay). W: Actas VI Congresso Latinoamericano Zoologia. Cz. 1. México: 1973, s. 258. (hiszp.).
  11. ↑ A.B. Rylands & D. Brandon-Jones. Scientific nomenclature of the red howlers from the northeastern Amazon in Brazil, Venezuela, and the Guianas. „International Journal of Primatology”. 19 (5), s. 883, 1998. DOI: 10.1023/A:1020349514553. (ang.). 
  12. ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 42–43. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  13. ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 212–214. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
  14. ↑ a b c d e A.B. Rylands, R.A. Mittermeier, F.M. Cornejo, T.R. Defler, K.E. Glander, W.R. Konstant, L.P. Pinto & M. Talebi: Family Atelidae (Howlers, Spider and Woolly Monkeys and Muriquis). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 525–529, 531–534. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
  15. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Alouatta. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2020-11-07].
  16. ↑ a b c d e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 137–141. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  17. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 89–90.
  18. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 438.
  19. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 647.
  20. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, J. Zijlstra & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.13) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2024-10-04]. (ang.).
  21. ↑ Taxonomy: Alouatta – Genus. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-10-04]. (ang.).
  22. ↑ M.F. Tejedor, A.L. Rosenberger & C. Cartelle. Nueva especie de Alouatta (Primates, Atelinae) del Pleistoceno Tardío de Bahía, Brasil. „Ameghiniana”. 45 (1), s. 248, 2008. (hiszp.). 

Bibliografia