Widlica (Hyphaene Gaertn.) – rodzaj roślin z rodziny arekowatych, czyli palm (Arecaceae). Obejmuje 8 gatunków[6][7][4], przy czym w niektórych ujęciach klasyfikowano tu dawniej 28 lub nawet 41 gatunków[8]. Rośliny te występują w większości na obszarach suchych niemal w całej Afryce (z wyjątkiem jej północno-zachodnich krańców), na Madagaskarze, wzdłuż wybrzeży Półwyspu Arabskiego i zachodniej części Półwyspu Indyjskiego[6][9], sięgając na wschodzie po Sri Lankę[7][6] (na tę wyspę palmy te prawdopodobnie introdukowano z Afryki[4]). W Indiach rośnie tylko jeden gatunek – H. dichotoma[4].
Widlice zasiedlają obszary pustynne[4] i sawanny[10], przy czym zwykle rosną w miejscach o stosunkowo wysokim poziomie wód – w dolinach rzeki i strumieni, w wadi i oazach[11][12]. H. compressa sięga do 1400 m n.p.m. Jeden gatunek – H. guineensis – rośnie wyjątkowo w lasach deszczowych[12]. Kwiaty tych palm zapylane są przez pszczoły, a owoce i nasiona rozprzestrzeniane są przez pawiany, słonie i inne zwierzęta[7][12]. Współcześnie znaczący wpływ na występowanie tych roślin ma człowiek[12].
Wszystkie gatunki są wszechstronnie wykorzystywane przez człowieka jako rośliny jadalne, ozdobne, lecznicze, dostarczające włókien i liści do wyplatania oraz drewna[7][12][8][11].
Morfologia
Owoc Hyphaene petersiana
Pokrój
Palmy osiągające różne rozmiary – od niewielkich, o pniach nie wyrastających nazbyt ponad poziom ziemi, po okazałe[4], osiągające co najmniej 18 metrów wysokości[13]. Pień zwykle rozgałęziony jest dychotomicznie[9], czasem kilkukrotnie[4], rzadziej jest nierozgałęziony[9]. Pnie wyrastają pojedynczo lub w kępach, u niektórych gatunków są pękate. U młodszych roślin pień w całości okryty jest nasadami obumarłych liści[4][12], z wiekiem pień się oczyszcza i pokryty jest tylko lekko wystającymi pierścieniami blizn liściowych[12].
Liczne, okazałe, tworzące luźną koronę[4]. Wachlarzowate (dłoniastozłożone), z blaszką rozdzielającą się do 1/3 promienia na pojedynczo złamane i rozwidlone na końcach odcinki[9], często srebrzystą[12]. U nasady blaszki, na jej górnej powierzchni (doosiowej) znajduje się wyrostek – hastula (często asymetryczny[12]), od spodu go brak[9]. Ogonek liściowy silnie kolczasty[9][12], tęgi, z nasadą otwartą i omszoną[12].
Palmy jednopienne – na tych samych osobnikach rozwijają się podobne do siebie kwiatostany męskie i żeńskie wyrastające między liśćmi[4] (te męskie są nieco słabiej rozgałęzione i tęższe[12]). Kwiaty męskie rozwijają się w kwiatostanach rozgałęziających się do odcinków dwurzędowych, wspartych podsadkami, końcowe odcinki dość grube, zebrane po 1–6, pokryte podsadkami w kątach których znajdują się zagłębienia z trzema kwiatami[4][12]. Kwiaty te otoczone są licznymi włoskami i rozwijają się kolejno (tj. kwitną pojedynczo). Trzy listki zewnętrznego okółka okwiatu są kapturkowate i błoniaste. Listki wewnętrznego okółka podobnej wielkości, kreskowane, też kapturkowate[12]. Pręcików jest 6, ich nitki u nasady są rozszerzone i tam też zrośnięte. Prątnicznków jest 6–9, są one trójdzielne i drobne[9][12]. Kwiatostany żeńskie na końcach rozgałęzień mają 1–3 odcinki. W kątach przysadek rozwijają się pojedyncze kwiaty słupkowe na gęsto owłosionych szypułkach, wydłużających się w różnym stopniu w czasie owocowania. Listki okwiatu w obu okółkach podobne, zaokrąglone, wewnętrzne, na końcach z ząbkami. Zawierają prątniczki drobne, z pustymi pylnikami oraz kulistawą zalążnię rozwijającą się z trzech owocolistków[12].
Zmiennego kształtu i często asymetryczne pestkowce, rozwijające się zwykle z jednej komory zalążni (rzadziej dwóch lub trzech i wówczas owoc dwu- lub trójdzielny). Egzokarp gładki, brązowy. Mezokarp włóknisty i suchy, ale aromatyczny i słodki. Endokarp (pestka) twardy, otaczający nasiono[12]. Owoce osiągają duże rozmiary – u widlicy tebańskiej do 10 cm długości i 2 cm średnicy[8], u H. dichotoma do 7 cm długości i 6 cm średnicy[4].
Systematyka
Rodzaj klasyfikowany jest jako jeden z kilku do podplemienia Hyphaeninae Becc. (1924) zaliczanego do plemienia Corypheae Mart (1837) i podrodziny Coryphoideae Griff. (1844) w obrębie arekowatychArecaceae[9]. W innych ujęciach (Dransfield i in. 2005) Hyphaeninae klasyfikowane są do plemienia Borasseae[4][5].
Widlice są sadzone jako palmy ozdobne[7][11], ale też wykorzystywane są wszechstronnie użytkowo. Włóknista owocnia jest jadalna, zwłaszcza w młodych, dopiero dojrzewających owocach[12]. Przynajmniej w przypadku widlicy tebańskiej w smaku przypomina piernik, stąd rośliny te zwane bywają „piernikowymi palmami” (ang.gingerbread palms)[7][11]. Owoce tego gatunku spożywane były w Starożytnym Egipcie[8], zresztą charakterystyczne z powodu rozwidlonych pni palmy przedstawiano także na reliefach, a ich owoce ofiarowywano zmarłym[11]. Pokrojone w plastry owoce mogą być długo przechowywane, a zmielone służą jako dodatek do wyrobu wypieków i do innych potraw[11]. Kiełkujące nasiona spożywa się w sałatkach[11]. Wierzchołki palm wycina się (co skutkuje uśmierceniem pędu) i wykorzystuje do wyrobu wina palmowego[12].
Po dojrzeniu owoców z pestek pozyskuje się bardzo twarde, białe bielmo stanowiące roślinny substytut kości słoniowej (wyrabia się z nich np. guziki, biżuterię i amulety[11])[7].
Liście używane są do wyplatania mat i dostarczają włókien, z których wyplata się sznury[7][12][11] i zgrzebne tkaniny[11]. Z włókien pozyskiwanych z korzeni sporządza się sieci rybackie[11]. Wykorzystuje się także drewno tych palm, a wszelkie opadające z nich części używane są jako opał[7][12]. Wyrabia się z nich także papier[7].
Leczniczo wykorzystywane są zwłaszcza korzenie, z których tworzy się leki stosowane w przypadku schistosomatozy. Suszonym owocom przypisywane jest działanie moczopędne i regulujące ciśnienie krwi[11].
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abcdefghijklmnAndrew Henderson: Palms of Southern Asia. Princeton, Oxford: The New York Botanical Garden, Princeton University Press, 2009, s. 112. ISBN 978-0-691-13449-9.
↑ abGenus: Hyphaene Gaertn.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-01-20].
↑ abcdHyphaene Gaertn.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-01-20].
↑ abcdWielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 509. ISBN 83-7079-779-2.
↑ abcdefghK.Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. IV. Flowering Plants. Monocotyledons. Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin, Heidelberg: Springer, 1998, s. 336-337. ISBN 978-3-642-08378-5.
↑Maria Witkowska: Palmy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 58-59. ISBN 83-09-00595-4.
↑ abcdefghijklmJolanta i Karol Węglarscy: Użyteczne rośliny tropików. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2008, s. 179-181. ISBN 978-83-61320-17-3.
