Upaniszady (dewanagari उपनिषद्, trl. Upaniṣad, ang. Upanishads) – najpóźniejsze, bo pochodzące z VIII–III w. p.n.e., teksty, należące do wedyjskiego objawienia (śruti) o treści religijno-filozoficznej. Stanowią kontynuację filozofii spekulatywnej brahman, rozwinęły m.in. doktrynę brahmana, atmana, transmigracji (samsara), karmana. Znanych jest ponad 200 upaniszad. Nadal powstają nowe w czasach współczesnych^[1].

W 1657 roku uczeni z Benaresu na polecenie księcia Dara Shikoh przełożyli na język perski zbiór upaniszad, zaś francuski indolog Abraham Hyacinthe Anquetil-Duperron przełożył ten wybór na łacinę w pracy Oupnek'hat, opublikowanej w latach 1801–1802^[2].

Nazwa pochodzi od sanskryckich słów:

• upa – „przy”,
• ni – „nisko”,
• sad – „siedzieć”,

czyli „przysiądnięcie”^[3][4].

Najstarsze upaniszady, zwane „wedyjskimi”, spisane są prozą i stanowią przedłużenie tradycji aranjak^[5].

1. Brihadaranjaka
2. Ćhandogja
3. Aitreja
4. Kauszitaki
5. Kena
6. Taittirij

Dwanaście z nich nosi miano „Wielkich” (maha), stanowi część czterech świętych Wed i należy do kanonu wedanta, czyli „końca, zwieńczenia Wed”^[6][7].

Według upaniszady Muktika istnieje 108 kanonicznych upaniszad. Lista ta zawiera następujące podgrupy: Wielkie Upaniszady (12) Samanjawedanta Upaniszady (23) Joga Upaniszady (20) Sannjasa Upaniszady (17) Waisznawa Upaniszady (14) Śakta Upaniszady (8)

Upaniszady służyły i nadal są użytkowane jako teksty pomocnicze do praktyk medytacyjnych^[8].

Zobacz kolekcję cytatów na temat upaniszady w Wikicytatach

Zobacz w Wikiźródłach tekst Upanishada

• Vātsyāyana – Upanishada. Nauki tajemne. Klucz do Kamasutry. Wydawnictwo „Księgopol”, Warszawa 1933.
• Upaniszady, tłum., wstęp i komentarz Marta Kudelska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004. (wyd. II uzupełnione), ISBN 83-233-1912-X

• BrianB. Black BrianB., The Upaniṣads, Internet Encyclopedia of Philosophy, ISSN 2161-0002 [dostęp 2018-06-27]  (ang.).
• Polskie tłumaczenie fragmentów (1927) w bibliotece Polona