Tomasz Strzyżewski

Tomasz Strzyżewski
Thomas Starski
Ilustracja
Tomasz Strzyżewski (2005)
Data i miejsce urodzenia

21 grudnia 1945
Lublin

Zawód, zajęcie

publicysta

Odznaczenia
Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
Multimedia w Wikimedia Commons

Tomasz Strzyżewski, znany również jako Thomas Josef Starski (ur. 21 grudnia 1945 w Lublinie) – polski publicysta i działacz emigracyjny.

W 1977 po emigracji do Szwecji opublikował Czarną Księgę Cenzury PRL, ujawniającą mechanizmy funkcjonowania cenzury w PRL. W 2015 Wydawnictwo Prohibita opublikowało nowe wydanie zatytułowane Wielka księga cenzury PRL w dokumentach.

Dzieciństwo i lata młodzieńcze

Tomasz Strzyżewski w 1956 roku

Urodził się w rodzinie lekarskiej. Jego ojciec Juwencjusz Strzyżewski kończył wówczas studia medyczne na Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej. Cztery lata wcześniej dziadek Wincenty Strzyżewski w stopniu kapitana (pośmiertnie major) padł ofiarą mordu katyńskiego[1]. Dzieciństwo i resztę życia w PRL Tomasz Strzyżewski spędził w Krakowie. Jego introwertyczny charakter (był później określany mianem „milczka”[2]) spowodował konflikt rodzinny i bunt przeciwko metodom wychowawczym ojca. W swojej autobiografii napisał[3], że spowodowało to zerwanie z religijnością, problemy szkolne i początkową fascynację ustrojem komunistycznym. Jego brat Ryszard określił go jako „nadwrażliwego, zwariowanego romantyka sprawiającego kłopoty”[4].

Skończył V Liceum Ogólnokształcące im. Augusta Witkowskiego, później studiował w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Krakowie. Rozpoczął pisanie pracy dyplomowej, studiów jednak nie ukończył.

Wstąpił do Związku Młodzieży Socjalistycznej, pozostając jego członkiem przez kilka lat. Później zapisał się do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej.

Pierwszy wyjazd do Szwecji

W 1974 ożenił się i postanowił zarobić w Szwecji na mieszkanie. Przed wyjazdem do Szwecji w 1975 zrezygnował z pracy.

Powrót do Polski i praca w GUKPPIW

Nie udało mu się zrealizować zamierzeń i jeszcze w 1975 wrócił do Polski. W rezultacie musiał ponownie szukać zatrudnienia. Znalazł je za poręczeniem swojego brata w Głównym Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk (GUKPPIW), pomimo że nie spełniał wymogów formalnych[5][6][2].

Tomasz Strzyżewski z Czarną Księgą Cenzury PRL
Tomasz Strzyżewski (1977)
Legitymacja służbowa GUKPPIW

Strzyżewski sam twierdzi, że wcześniej nie wiedział o istnieniu zinstytucjonalizowanej cenzury i przed trafieniem do GUKPPiW nie wiedział, czym się ten urząd zajmował. W swojej książce[3] napisał:

Bardzo możliwe, że większość zatrudnionych w GUKPPiW zawczasu poinformowana była o prawdziwym charakterze jego działalności, ale wynikało to po prostu z faktu, iż werbunek do tej pracy odbywał się głównie ze środowisk z cenzurą współpracujących, a więc z aparatu partyjnego i państwowego oraz spośród dziennikarzy i redakcji.
[...] od lat pracowałem i obracałem się w środowisku bardzo odległym od tych kręgów i, co za tym idzie, byłem najgorzej poinformowany o tajemnicach władzy. Byłem zwyczajnym urzędnikiem przedsiębiorstwa usługowo-przemysłowego. Moja przynależność partyjna (której oczywiście bardzo się wstydzę) miała charakter wyłącznie formalny i tak samo bierny, jak w przypadku trzech milionów tzw. szeregowych członków PZPR.

Ponieważ nie miał wcześniej kontaktu ze środowiskami będącymi pod kontrolą cenzury i nie posiadał więc odpowiedniej wiedzy ani przygotowania[5], musiał więc przejść odpowiednie przeszkolenie i początkowo miał dostęp tylko do mniej ważnych materiałów.

Według relacji Strzyżewskiego, podjęcie przez niego decyzji ujawnienia prawdy o cenzurze nastąpiło po podjęciu tam pracy. W GUKPPiW pracował 18 miesięcy. W tym czasie starał się o paszport, ale odmówiono mu jego wydania z uwagi na wcześniejszy, przedłużony pobyt w Szwecji. Samowolne przedłużenie pobytu za granicą poskutkowało dwuletnim wstrzymaniem przyznawania paszportu, pomimo składania kilku odwołań. Paszport otrzymał dopiero w 1977 na podstawie poświadczenia urlopu wydanego przez jego ówczesnego przełożonego oraz interwencji brata pracującego w Urzędzie Miasta[7][8].

Przez ten okres Strzyżewski przygotowywał, kompletował i kopiował dokumentację w celu jej późniejszego opublikowania i zdemaskowania działalności GUKPPiW. Udało mu się w całości ręcznie przepisać „Księgę Zapisów i Zaleceń GUKPPiW”[9], do której miał utrudniony dostęp, początkowo tylko w obecności innych współpracowników[10]. Ostatni dyżur w cenzurze poprzedzający urlop pełnił z 9 na 10 marca 1977, do godz. 1.30.

Drugi wyjazd do Szwecji

Głodówka przed ambasadą PRL w Sztokholmie (1983)

Około południa wyleciał z Krakowa do Warszawy, aby następnie dojechać pociągiem do Świnoujścia. Przez kontrolę celną przeszedł w marynarce i rozpiętym płaszczu, z materiałami przytwierdzonymi do pleców[11]. Przeprawił się promem do Szwecji. W 1977 opublikował wywiezione dokumenty w książce Czarna Księga Cenzury PRL, wydanej przez wydawnictwo Aneks.

Według źródeł, część „pomarcowych” środowisk polonijnych (Żydzi, którzy w 1968 musieli opuścić Polskę) nie darzyło go zaufaniem, uważając go za osobę niepewną, a nawet podejrzewając o agenturę[12]. W tym czasie, wobec Strzyżewskiego służby w rodzinnym kraju prowadziły dochodzenie[12], podsłuchiwały rozmowy[13][14] i śledziły w Szwecji[15].

Władze PRL ograniczyły możliwość wyjazdu do Szwecji rodzicom Strzyżewskiego, który, w ramach protestu, przyłączył się do głodówki przed ambasadą PRL w Sztokholmie, zorganizowanej przez innych Polaków w podobnej sytuacji.

Jako działacz emigracyjny wspierał Konfederację Polski Niepodległej – prowadził jej Biuro Informacyjne. Publikował w kanadyjskim „Czasie”, „Głosie Polskim”, sztokholmskich „Wiadomościach Polskich”, „Słowie” Kongresu Polaków w Szwecji oraz prasie krajowej: „Przegląd Artystyczno-Literacki”, „Głos”, „Życie”.

Publikacja „Czarnej Księgi Cenzury” przy jej ściśle dokumentacyjnym charakterze[a] przyczyniła się do ujawnienia faktu, metod i zakresu cenzury w PRL.

Obecnie

Kazimierz Ujazdowski, Tomasz Strzyżewski, Krzysztof Dudek (2009)
Tomasz Strzyżewski z rodziną w Sztokholmie, lata 80. XX wieku

Jest na emeryturze i mieszka w stolicy Szwecji – Sztokholmie. Jest rozwiedziony. Ma córkę Beatę, która również żyje w Szwecji. Jego syn Tomasz, w 2008 zmarł w wyniku przedawkowania kokainy[16].

W 2005 otrzymał z Instytutu Pamięci Narodowej status pokrzywdzonego na podstawie zaświadczenia BU Kr III-5532-903/02. W 2006 został odznaczony przez prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski[17].

Zawartość teczek z dokumentami Służby Bezpieczeństwa PRL, ukazującymi proces rozpracowywania Tomasza Strzyżewskiego przez służby bezpieczeństwa PRL są do wglądu w Internecie pod adresem: „archiwum skanów niektórych” Zbigniewa Lisieckiego – skan zawartości teczki Tomasza Strzyżewskiego otrzymanej z IPN.

Był członkiem Stowarzyszenia Wolnego Słowa, ale w 2008 w ramach protestu wycofał swoje członkostwo.

W 2009 miało ukazać się nakładem Narodowego Centrum Kultury nowe, poprawione i uzupełnione wydanie „Czarnej Księgi Cenzury PRL”[18]. Pomimo praktycznie zakończonych prac nad książką, wydawca zakwestionował treść przedmowy napisanej przez Strzyżewskiego, który uznał takie postępowanie za formę cenzury i nie zgodził się na ingerencje w tekście. W rezultacie przedsięwzięcie pod patronatem ministra kultury i dziedzictwa narodowego nie doszło do skutku i druk książki został oficjalnie odwołany[19].

Matrix czy Prawda Selektywna? Antycenzorskie retrospekcje

Dopiero w 2015 Strzyżewski własnymi staraniami opublikował nowe wydanie zatytułowane „Wielka księga cenzury PRL w dokumentach”, poprzez Wydawnictwo Prohibita.

Wybrane publikacje

Książki

  • Tomasz Strzyżewski, Czarna Księga Cenzury PRL, Wydawnictwo Aneks, Londyn, 1977
  • Tomasz Strzyżewski, Matrix czy Prawda Selektywna? Antycenzorskie retrospekcje, Wrocław, Wydawnictwo Wektory, 2006, ISBN 83-922896-3-3.
  • Paweł Misior, Ja, Tomasz Strzyżewski (słowo wstępne Andrzej S. Sawicki), Kraków: Léon Bonnet & Co., 1997, ISBN 83-87420-00-X.

Filmy

  • Wielka ucieczka cenzora, reżyseria: Grzegorz Braun, 1999[20]
  • Errata do biografii. Tomasz Strzyżewski, reżyseria Grzegorz Braun, 2009[21]

Odznaczenia

Uwagi

  1. ↑ Dokumentowała zakres, szczegółowość i absurdalność ingerencji cenzorskich.

Przypisy

  1. ↑ Wallenrod cenzury. [dostęp 2009-02-23]. (pol.).
  2. ↑ a b Tajne akta w sprawie ucieczki Strzyżewskiego za granicę. [dostęp 2009-03-17].
  3. ↑ a b Tomasz Strzyżewski: Matrix czy Prawda Selektywna? Antycenzorskie retrospekcje. Wrocław: Wektory, 2006, s. 55. ISBN 83-922896-3-3.
  4. ↑ Akta IPN. [dostęp 2009-03-17].
  5. ↑ a b List naczelnika Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych z 1989 r.. [dostęp 2009-03-01].
  6. ↑ Stenogramy audycji RWE: Rozmowy o cenzurze z Tomaszem Strzyżewskim. [dostęp 2009-02-23]. (pol.).
  7. ↑ Odmowy przyznania paszportu. [dostęp 2009-03-01].
  8. ↑ Interwencja brata. [dostęp 2009-03-01].
  9. ↑ Historia 30 lat „Czarnej księgi cenzury PRL”. [dostęp 2009-02-23]. (pol.).
  10. ↑ Zeznanie współpracownicy. [dostęp 2009-03-01].
  11. ↑ Justyna Błażejowska, Wallenrod cenzury, „Gazeta Polska”, 14 stycznia 2009, s. 28.
  12. ↑ a b Opinia Polonii o Strzyżewskim. [dostęp 2009-03-17].
  13. ↑ Protokół z otwarcia korespondencji. [dostęp 2009-03-17].
  14. ↑ Podsłuchiwane rozmowy z rodziną w Polsce. [dostęp 2009-03-17].
  15. ↑ Mapa Lund. [dostęp 2009-03-17].
  16. ↑ Włodzimierz Knap, Cenzor czy antycenzor? Co kryje historia Tomasza Strzyżewskiego [online], Dziennik Polski, 19 grudnia 2014 [dostęp 2020-07-21] (pol.).
  17. ↑ „Spotkanie po latach” – uroczystości z okazji 30-lecia KOR w Pałacu Prezydenckim [online], prezydent.pl [dostęp 2021-03-16].
  18. ↑ „Czarna Księga Cenzury PRL” po raz pierwszy oficjalnie w Polsce. [dostęp 2009-02-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (30 kwietnia 2009)]. (pol.).
  19. ↑ Narodowe Centrum Kultury. [martwy link]
  20. ↑ filmpolski.pl: Wielka ucieczka cenzora.
  21. ↑ Errata do biografii. telemagazyn.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-11-27)]..

Dodatkowe źródła i zewnętrzne materiały

  • „Orzeł Biały – Na antenie” nr 166/1313, czerwiec 1978: „Rozmowy o cenzurze z Tomaszem Strzyżewskim” prowadzone przez Alinę Grabowską (stenogramy audycji Radia Wolna Europa pt. „Cenzura zdemaskowana!”)
  • „Aneks” nr 21/1979, s. 86: Tomasz Strzyżewski – „Zamiast posłowia do »Czarnej Księgi Cenzury PRL«”
  • Reader’s Digest” No. 699 July 1980, s. 109 – Tomasz Strzyżewski „Confessions of a Press Censor” oraz w 39 zagranicznych edycjach (w tym 15 nieanglojęzycznych) o 30. milionowym łącznym nakładzie.
  • „Życie” nr 233 (1223) z 5 października 2000, s. 9 Tomasz Strzyżewski – „Matrix albo Prawda Selektywna”
  • „Życie” nr 81 (1374) z 5 kwietnia 2001, s. 16 Tomasz Strzyżewski – „Demokracja Realna”
  • „Przegląd artystyczno-literacki” nr 10(68), ISSN 1230-9745 z października 1997, s. 97. Tomasz Strzyżewski – „Antycenzorskie retrospekcje (1)”
  • „Przegląd artystyczno-literacki” nr 1-2(71-72), ISSN 1230-9745 (styczeń-luty) 1998, s. 189. Tomasz Strzyżewski – „Antycenzorskie retrospekcje (2)”

Linki zewnętrzne