Urodził się w galicyjskiej rodzinie inteligenckiej, jako syn naczelnika sądu Dionizego Grabińskiego i Eugenii z Czubków. Wczesną młodość spędził w Łące pod Samborem, skąd po śmierci ojca rodzina przeniosła się do Lwowa.
Jeszcze w okresie studenckim ujawniła się u niego dziedziczna gruźlica; doświadczenie śmiertelnej choroby, podobnie jak cechująca pisarza już od dzieciństwa żarliwa religijność, wywarły znaczący wpływ na kształtowanie się jego światopoglądu i programu literackiego.
Po ukończeniu studiów, poczynając od 1911 pracował jako polonista w lwowskich gimnazjach. Podróżował po Europie: przebywał w Austrii (w latach 1914–1915), odwiedził Włochy (1927) i Rumunię (1927). W latach 1917–1921 był nauczycielem w Przemyślu. Mieszkał w kamienicy przy Placu Katedralnym 4.
W 1921, rozstawszy się z żoną, wrócił do Lwowa i zamieszkał z matką przy ulicy Murarskiej 22. Zaczął uczyć języka polskiego w Seminarium Nauczycielskim Męskim przy ulicy Nabielaka 67 i VI gimnazjum na Łyczakowie[2].
Przeniesiony na emeryturę z powodu zaawansowanej gruźlicy, w 1931 r. zamieszkał w miejscowości kuracyjnej Brzuchowice pod Lwowem. Od tego czasu, pomimo niedawno odnoszonych sukcesów pisarskich, popadał w coraz większą nędzę i zapomnienie.
Zmarł w skrajnym ubóstwie, opuszczony przez niemal wszystkich znajomych. Jest pochowany na cmentarzu Janowskim we Lwowie.
Zainteresowania
Był znawcą zagadnień z dziedziny parapsychologii, magii i demonologii. Interesował się stawiającą pierwsze kroki sztuką filmową (zwłaszcza popularnym nurtem ekspresjonizmu niemieckiego), śledził współczesne prądy filozoficzne i literackie; inspirację dla jego postawy intelektualnej i artystycznej stanowiły myśli Henriego Bergsona i Williama Jamesa oraz twórczość uwielbianego Edgara Allana Poe, któremu poświęcił esej Książę fantastów (1931).
Twórczość
Stefan Grabiński
Największe uznanie zyskał jako nowelista. Zadebiutował w 1909 roku (wydanym pod pseudonimem Stefan Żalny) zbiorem opowiadań Z wyjątków. W pomrokach wiary, który nie zyskał jednak uznania krytyki ze względu na niewielką wartość artystyczną. Autor został dostrzeżony dopiero dzięki drugiemu tomowi pt. Na wzgórzu róż (1918). Sławę przyniósł mu Demon ruchu (1919) – cykl nowel grozy osnutych wokół motywu pociągu i stacji kolejowej. Zachęcony sukcesem, w krótkim czasie opublikował kolejne zbiory nowel, z których część stanowiły zamknięte cykle tematyczne: Szalony pątnik (1920), Niesamowita opowieść (1922), Księga ognia (1922), Namiętność (1930). Niektóre opowiadania Grabińskiego były także publikowane w ówczesnej prasie popularnej („Gazeta Kaliska”, „Słowo Polskie”, „Robotnik”, „Nowa Reforma”) i literackiej („Maski”, „Pro Arte”, „Zdrój”).
Mniejszą wartość artystyczną zwyczajowo przypisuje się jego powieściom. Salamandra (1924), Cień Bafometa (1926), Klasztor i morze (1928) oraz Wyspa Itongo (1934) współcześnie zostały niedostrzeżone lub ostro skrytykowane, po wojnie zaś uznano je za anachroniczne.
Jest także autorem trzech dramatów (Willa nad morzem, Zaduszki, Larwy), wystawianych na scenach Warszawy, Lwowa i Krakowa.
Charakterystyka dzieła
Stworzył swoisty, rozpoznawalny styl literacki, oparty na zestawieniu tradycyjnej, realistycznej narracji z elementami języka poetyckiego. Charakterystyczne dla jego prozy są zapadające w pamięć fikcyjne nazwiska i nazwy miejscowości.
Większość utworów pisarza zbudowana jest wedle podobnego schematu: w początkowo „zwyczajnym” życiu bohatera zaczynają pojawiać się zjawiska tajemnicze i niezwykłe, konfrontacja z którymi doprowadza go w zaskakującym finale do jego przemiany wewnętrznej, lub, znacznie częściej, do zguby. Miejscem akcji większości opowiadań są prowincjonalne miasteczka, samotne budynki, zapomniane stacje kolejowe.
Chociaż opisy światów kreowanych przez Grabińskiego cechuje daleko posunięta dbałość o szczegóły (np. w opowiadaniach z cyklu Demon ruchu występują fachowe terminy związane z kolejnictwem), to jednak klasyczne cechy prozy realistycznej, takie jak próby wiernego odwzorowania rzeczywistości lub psychologii ludzkiej, nierzadko ustępują w jego narracjach miejsca środkom budującym szczególny nastrój niesamowitości i umiejętnemu stosowaniu napięcia.
Najbardziej wyraziste motywy, powracające w kolejnych jego utworach, to: problem tożsamości, istnienie zaburzeń rzeczywistości lub rzeczywistości równoległych, życie pozagrobowe, fascynacja zdobyczami nauki i paranaukami, nadnaturalne przyczyny obłędu, fatalny demonizm kobiet (motyw femme fatale).
Artur Hutnikiewicz zwraca uwagę, że wszystkie fantastyczne pomysły Grabińskiego mają źródła w jego pluralistycznej, neoplatońskiej koncepcji rzeczywistości, w przekonaniu o szczególnej mocy myśli i aktu twórczego oraz w wierze w dynamiczną koncepcję bytu, zainspirowanej doktrynami Fryderyka Nietzschego i Bergsona.
Oprócz okresu krótkotrwałej popularności, jaką udało mu się zdobyć dzięki Demonowi ruchu, Grabiński przez całe życie pozostawał twórcą niedocenianym. Współcześni krytycy, przyzwyczajeni do panującej powszechnie szkoły realistycznej i naturalistycznej, często nie potrafili zrozumieć nowatorstwa jego „niesamowitych opowieści”. Jedną z niewielu osób przychylnych Grabińskiemu, obok Wilama Horzycy i Jerzego Płomieńskiego, był jego największy miłośnik, popularyzator i przyjaciel – Karol Irzykowski.
Renesans twórczości Grabińskiego w Polsce nastąpił dopiero po II wojnie światowej, przede wszystkim dzięki staraniom historyka literatury Artura Hutnikiewicza, autora monografiiTwórczość literacka Stefana Grabińskiego: 1877-1936 (1959) i redaktora trzytomowych Utworów wybranych (1980) pisarza. W 1975 roku wybór nowel Grabińskiego zatytułowany Niesamowite opowieści ukazał się w efemerycznej serii Wydawnictwa Literackiego „Stanisław Lem poleca” z posłowiem samego autora Solaris. Miłośnikiem twórczości Grabińskiego był krytyk i teoretyk literatury science-fiction Marek Wydmuch.
Od lat 80. XX wieku następuje stopniowy spadek zainteresowania sylwetką i twórczością pisarza. Jednym z dzisiejszych promotorów twórczości Stefana Grabińskiego jest Paweł Dunin-Wąsowicz, wydawca pierwszej po wojnie pełnej edycji Demona ruchu.
Część opowiadań Grabińskiego, w tłumaczeniu Charlotte Eckert i Kurta Kelma, została wydana w Niemczech w prestiżowej serii Bibliothek des Hauses Usher (1953).
W 1993 roku Grabiński, dzięki tłumaczeniom Mirosława Lipińskiego, został dostrzeżony w Stanach Zjednoczonych, gdzie okrzyknięto go „polskim Poe”. Jego wybrane opowiadania opublikowano tam w zbiorach zatytułowanych The Dark Domain (1993) i The Motion Demon (2005).
W 2003 roku ukazało się tłumaczenie na język portugalski Demona ruchu (O Demónio do movimento). Autorem przekładu jest Wojciech Charchalis.
Trzy opowiadania Grabińskiego (Smoluch, Spojrzenie, Czad) ukazały się w Antologii ukraińskiej prozy gotyckiej[4] (2014), której autorem jest współczesny pisarz ukraiński – Jurij Wynnyczuk. Opowiadania Smoluch i Czad przełożył sam kompilator, z kolej Spojrzenie zostało przetłumaczone przez Myrosławę Balicką. W 2018 roku ukraińskie wydawnictwo Folio wydało w języku ukraińskim powieść fantastyczną Salamandra[5], którą tłumaczyło siedem osób, w tym Wynnyczuk i Balicka. Powieść ukazała się w ramach cyklu Jurij Wynnyczuk rekomenduje.
S. Otceten, 1986, Autorzy antologii polskiej noweli fantastycznej, [w:] tenże (wyb.), Polska nowela fantastyczna. Tom piąty – Niezwykły kryształ’, Warszawa, Wyd. Wydawnictwa „Alfa”, s. 352–353, ISBN 83-7001-109-8.
K. Varga, 1999, Kochanek upiorów, [w:] Stefan Grabiński, Demon ruchu, Warszawa, Lampa i Iskra Boża, s. 137–142, ISBN 83-86735-49-X.
B. Zwolińska, 2002, Wampiryzm w literaturze romantycznej i postromantycznej. Na przykładzie „Opowieści niesamowitych” Edgara Allana Poego, „Poganki” Narcyzy Żmichowskiej oraz opowiadań Stefana Grabińskiego, Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, ISBN 83-7326-088-9.
K. Kłosińska, 2004, Stefana Grabińskiego Kochanka Szamoty, czyli o tym, jak mężczyzna rodzi kobietę, [w:] tejże, Fantazmaty. Grabiński – Prus – Zapolska, Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, ISBN 83-226-1410-1.
Linki zewnętrzne
Strony internetowe
The Dark Domain. latarnia.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-19)]. – anglojęzyczna strona Mirosława Lipińskiego poświęcona Grabińskiemu
.jpg)
