Ritornel (wł. ritornello, fr. ritournelle) – krótki, kilkutaktowy ustęp muzyczny wykonywany przez grupę instrumentów bądź orkiestrę.

Termin ten stosowany jest w odniesieniu do opisu i analizy muzyki dawnej. Ritornel pełni w utworach instrumentalnych funkcję podobną do tej jaką w pieśniach i piosenkach pełni refren.

Określenie to pojawiło się w muzyce XVII wieku i oznaczało krótki fragment instrumentalny zamieszczany w większych formach muzycznych powstałych w okresie baroku. Kompozytorzy określali więc ritornelem wstęp orkiestrowy w arii, jej zakończenie, bądź epizod wykonywany przez instrumenty w jej części środkowej, a także wszelkie samodzielne (nie będące akompaniamentem) interwencje instrumentów bądź całej orkiestry w trakcie innych form wokalnych jak: duety, tercety, chóry itp. Ritornele przedzielały więc, porządkowały i współkonstruowały przebieg większej formy wokalnej bądź instrumentalnej. We francuskiej muzyce operowej i baletowej XVII i XVIII wieku ritournelle oznaczał podobnie jak w muzyce włoskiej, epizodyczny fragment grany przez instrumenty, z tą różnicą, że często służył on jako wstawka taneczna, do której układano choreografię (np. w chóralnych fragmentach oper Jeana-Baptiste Lully’ego).

• dwuwierszowy refren w dawnej balladzie, madrygale lub frottoli
• główny temat ronda powracający kilkakrotnie po zmienionych odcinkach, tzw. epizodach
• włoska forma poetycka złożona ze zwrotek 3-wierszowych, w których rymuje się pierwszy i trzeci wyraz

• Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: PWN, 1995, s. 757. ISBN 83-01-11390-1. (pol.).
• Jerzy Habela: Słowniczek muzyczny. Warszawa: PWM, 1968, s. 162. ISBN 83-01-11390-1. (pol.).
• The New Grove Dictionary of Music and Musicians, vol. R. Oxford University Press, 2004. ISBN 978-0-19-517067-2. (ang.). Brak numerów stron w książce