Referenda w Nowej Zelandii w 2015 i 2016 roku

Pięć finałowych propozycji wywieszonych w Wellington w czasie pierwszego referendum

Referenda w Nowej Zelandii w 2015 i 2016 roku – dwa referenda zorganizowane przez gabinet Nowej Zelandii w celu rozstrzygnięcia kwestii ewentualnej zmiany flagi państwowej. W pierwszym referendum, w którym głosowanie odbyło się w dniach 20 listopada – 11 grudnia 2015 r. zadano pytanie „Gdyby flaga Nowej Zelandii miała ulec zmianie, który wzór by Państwo wybrali?”[1]. W drugim głosowaniu, które przeprowadzono w dniach 3–26 marca 2016 r., Nowozelandczycy wybierali pomiędzy dotychczasową flagą a projektem, który zwyciężył w pierwszym referendum[1][2].

Cały proces spotkał się dość powszechną krytyką, zaś nowozelandzkie społeczeństwo nie wykazywało większego zaangażowania w poruszane kwestie[3][4][5].

Tło

Dotychczasowa flaga
Nowej Zelandii
Bandera państwowa
Wielkiej Brytanii
 Osobny artykuł: Debata nad zmianą flagi Nowej Zelandii.

W Nowej Zelandii od dłuższego czasu toczyła się debata w sprawie tego, czy flaga państwowa wymaga zmiany. Przez lata zwolennicy zmiany przedstawiali rozliczne propozycje wzorów, które zyskiwały poparcie różnych grup społecznych. Nie zdołano jednak osiągnąć porozumienia i wysunąć jednego projektu, który mógłby zastąpić dotychczasową flagę opartą na brytyjskiej Niebieskiej Banderze.

W styczniu 2014 roku premier John Key wysunął propozycję przeprowadzenia referendum w sprawie zmiany flagi równocześnie z wyborami parlamentarnymi w 2014[6]. Pomysł ten spotkał się z mieszanymi reakcjami[7][8]. Następnie w marcu Key ogłosił, że w przypadku ponownego wyboru Partii Narodowej, w ciągu kolejnych trzech lat zostanie zorganizowane referendum rozstrzygające kwestię ewentualnej zmiany flagi państwowej[9]. Po zwycięstwie wyborczym Partii Narodowej ogłoszono szczegóły planowanego referendum[10].

Skutki prawne

Przewidziano, że skutki obu referendów będą wiążące, co oznacza, że propozycja z lepszym wynikiem w drugim referendum miała zostać (lub pozostać) oficjalną flagą państwową Nowej Zelandii[11]. Gdyby w głosowaniu padł mało prawdopodobny remis, flaga pozostałaby bez zmian[12].

W przypadku wyboru nowego wzoru flagi, o ile nie zostałyby zgłoszone zastrzeżenia w kwestii własności intelektualnej czy ważności wyborów, w ciągu sześciu miesięcy od ogłoszenia wyników głosowania (lub wcześniej na mocy rozporządzenia królewskiego, „Order in Council”, wydanego przez gubernatora generalnego) automatycznej nowelizacji uległaby Ustawa o ochronie flag, znaków i nazw z 1981 roku[11].

Wynik referendum nie miał wpływu na herb państwa (który również zawiera flagę – w ręku jednego z trzymaczy), flagę Maorysów czy flagi krajów stowarzyszonych (Niue i Wysp Cooka). Zmianie nie miały także ulec Czerwona Bandera (handlowa), Biała Bandera (wojenna), flaga policji czy straży pożarnej, które oparte były na dotychczasowej fladze państwowa[13][14]. Niezmieniony miał pozostać także status Nowej Zelandii jako monarchii konstytucyjnej w ramach Wspólnoty Narodów[15].

Użycie i legalność dotychczasowej flagi

W przypadku zmiany flagi, używanie dotychczasowej flagi państwowej, którą określono jako „uznawaną za flagę o historycznej doniosłości” nadal byłoby zgodne z prawem[16]. Przewidziano, że stare flagi, podobnie jak mundury[17], będą wymieniane w miarę zużycia[14][18]. Również dokumenty urzędowe zawierające obraz flagi Nowej Zelandii ulegałyby wymianie wraz z końcem okresu ważności (np. prawo jazdy po upływie 10 lat)[19].

Okrętom państwowym oraz cywilnym jednostkom wywieszającym dotąd flagę państwową zamiast nowozelandzkiej Czerwonej Bandery zakreślono okres sześciu miesięcy od wprowadzenia przepisów przejściowych, w trakcie którego należałoby dostosować się do nowego wzoru flagi. Ewentualna zmiana flagi pozostałaby bez wpływu na okręty wywieszające dotychczas Czerwoną lub Białą Banderę[20][21].

Koszty zmiany

W ramach przygotowań do procesu gabinet Nowej Zelandii oszacował, że wymiana flag wywieszanych przed urzędami państwowymi oraz mundurów sił zbrojnych zawierających dotychczasową flagę pochłonęłaby ok. 2,69 mln dolarów nowozelandzkich. Kwota ta nie objęła wymiany flag wywieszanych na okrętach państwowych, lotniskach, portach, placówkach pocztowych czy stacjach kolejowych[18]. Nie udało się też oszacować potencjalnego kosztu wymiany wzorów opakowań, strojów, materiałów marketingowych, pamiątek, flag prywatnych i tych w sektorze sportowym. Gabinet zapowiedział, że nie będzie rekompensował kosztów poniesionych przez podmioty prywatne z tytułu zmiany flagi[17].

Proces przedreferendalny

Zespół ponadpartyjny

Niedługo po ogłoszeniu referendum liderzy ugrupowań politycznych zostali zaproszeni do uczestnictwa w ponadpartyjnym zespole, który miał zaopiniować projekty przepisów pozwalających na przeprowadzenie głosowania, a także wskazać w połowie lutego 2015 roku kandydatów do kolejnego ciała, Panelu ds. rozpatrzenia kwestii flag. W skład zespołu weszli: Bill English (minister finansów i przewodniczący zespołu), Trevor Mallard (przedstawiciel Partii Pracy), Kennedy Graham (przedstawiciel Zielonych), Marama Fox (przedstawicielka Māori Party), David Seymour (przedstawiciel ACT) i Peter Dunne (przedstawiciel United Future). Partia Najpierw Nowa Zelandia odmówiła wejścia w skład zespołu[10][22][23][24].

Panel ds. rozpatrzenia kwestii flag

Panel ds. rozpatrzenia kwestii flag („Flag Consideration Panel”) był oddzielnym gronem „szanowanych Nowozelandczyków” reprezentatywnych ze względu na wiek, region, płeć i pochodzenie etniczne. Prace Panelu sprowadzały się do upowszechniania idei referendów, przyjmowania propozycji wzorów flagi oraz uwag opinii publicznej, a także wytypowania czterech projektów, które miały zostać poddane pod głosowanie w pierwszym referendum. Konsultacje społeczne przeprowadzono od maja do czerwca 2015 roku[25][26]. Członkowie Panelu, zgodnie z deklaracjami, mieli konsultować się z weksylologami i projektantami, dzięki czemu miano uzyskać projekty wysokiej jakości, które bez dalszych przeszkód można by było procedować dalej[27]. W skład Panelu weszli:

Proces prawodawczy

Projekt aktu prawnego niezbędnego do przeprowadzenia referendum 12 marca 2015 r. przeszedł w nowozelandzkim parlamencie pierwsze czytanie większością głosów 76 do 43[29]. Następnie został skierowany do Komisji ds. Sprawiedliwości i Wyborów. Podczas publicznego wysłuchania Returned and Services’ Association (RSA, stowarzyszenie weteranów), wsparte przez partię Najpierw Nowa Zelandia, przeprowadziło kampanię pn. Walka o Naszą Flagę („Fight for Our Flag”), w ramach której domagało się odwrócenia kolejności pytań referendalnych, tak by Nowozelandczycy najpierw wypowiedzieli się, czy chcą zmieniać flagę, a dopiero później – na jaką[30]. Poseł Partii Pracy Trevor Mallard przedłożył Komisji petycję podpisaną przez 30 tys. osób, które domagały się dodania do pierwszego referendum pytania o to, czy dotychczasowa flaga wymaga zmiany – podobnie zrobiono w referendum z 2011 roku dotyczącym zmiany systemu głosowania[31]. Podczas drugiego czytania projektu ustaw reprezentantka Partii Pracy Jacinda Ardern zaproponowała wprowadzenie progu minimalnej frekwencji na poziomie 50%, którego spełnienie implikowałoby dopiero wymóg przeprowadzenia drugiego referendum. Rozwiązanie to miało zapewnić, że tak ważną decyzję podejmie większość obywateli, a także pozwoliłoby na uniknięcie zbędnych kosztów budżetowych, gdyby frekwencja okazała się być niewystarczająca[32]. Wniosek Ardern został jednakowoż odrzucony, a projekt został przyjęty bez poprawek 29 lipca 2015 r.[33]

Próby angażowania opinii publicznej

Najpopularniejsze motywy
Krzyż Południa
Srebrna paproć
Koru

W ramach próby zaangażowania społeczeństwa w proces ewentualnej zmiany flagi, zakreślono termin upływający 16 lipca, w którym można było zgłaszać projekty flag oraz sugestie odnośnie do symboliki i wartości, jakie miałyby zostać ujęte we wzorze nowej flagi. W sumie zgłoszono 10 292 projekty, spośród których wszystkie zostały opublikowane na rządowej stronie internetowej[34].

W ramach swojej misji członkowie Panelu przemierzyli cały kraj, dyskutując z mieszkańcami w czasie warsztatów i w maoryskich miejscach spotkań (hui). Konsultacje te cieszyły się stosunkowo małym zainteresowaniem[3], niemniej działania Panelu spotkały się ze sporym odzewem w przestrzeni wirtualnej – odnotowano ponad 850 tys. wejść na stronę internetową i blisko 1,2 mln odniesień w mediach społecznościowych[35].

Członkowie Panelu podali, iż na podstawie spotkań ustalili, że dla Nowozelandczyków najważniejszymi wartościami są: wolność, historia, równość, szacunek i rodzina[35]; później ujawniono jednak, że w znacznie częściej obywatele skarżyli się na sam proces zmiany flagi[4]. W zgłoszonych projektach najczęściej powtarzały się kolory: biały, niebieski, czerwony, czarny i zielony. Wśród najczęściej pojawiających się na zgłoszonych flagach elementów wymieniono Krzyż Południa, srebrną paproć oraz koru (maoryski symbol nierozwiniętego pędu paproci). Najczęściej powtarzającymi się motywami były te nawiązujące do kultury Maorysów, natury i historii[35].

Długa lista propozycji

Spośród 10 292 projektów członkowie Panelu w wyniku analizy zebranych uwag stworzyli ostatecznie listę 40 propozycji, którą publicznie ogłoszono 10 sierpnia 2015 roku[36][37]. Propozycje uszeregowano według nazwisk zgłaszających.

Wā kāinga / Home wg projektu Studio Alexander[a] Manawa (Black & Green) wg projektu Otisa Frizzella
Land Of The Long White Cloud (Ocean Blue) wg projektu Mike’a Archera Manawa (Blue & Green) wg projektu Otisa Frizzella
Land Of The Long White Cloud (Traditional Blue) wg projektu Mike’a Archera Embrace (Red & Blue) wg projektu Denise Fung
Huihui/Together wg projektu Svena Bakera Koru (Black) wg projektu Andrew Fyfe’a
Silver Fern (Black & Silver) wg projektu Svena Bakera Koru (Blue) wg projektu Andrew Fyfe’a
Southern Cross Horizon wg projektu Svena Bakera Unity Fern (Red & Blue) wg projektu Paula Jackwaysa
Southern Koru wg projektu Svena Bakera White and Black Fern wg projektu Alofiego Kantera
Unity Koru wg projektu Svena Bakera Silver Fern (Black and White) wg projektu Alofiego Kantera
Inclusive wg projektu Dominica Carrolla New Zealand Matariki wg projektu Johna Kellehera
Moving Forward wg projektu Dominica Carrolla Silver Fern (Black with Red Stars) wg projektu Kyle’a Lockwooda
The Seven Stars of Matariki wg projektu Matthew Clare’a Silver Fern (Red, White and Blue) wg projektu Kyle’a Lockwooda
Silver Fern (Green) wg projektu Rogera Clarke’a Silver Fern (Black & White) wg projektu Kyle’a Lockwood
Curly Koru wg projektu Daniela Crayforda i Leona Cayforda Silver Fern (Black, White and Red) wg projektu Kyle’a Lockwooda
Koru Fin wg projektu Daniela Crayforda i Leona Cayforda Silver Fern (Black, White and Blue) wg projektu Kyle’a Lockwooda
Modern Hundertwasser koru wg projektu Tomasa Cottle’a[b] Pikopiko wg projektu Granta Pascoego
NZ One wg projektu Travisa Cunninghama Finding Unity in Community wg projektu Dave’a Sauvage’a
Black Jack wg projektu Mike’a Davisona Fern (Green, Black & White) wg projektu Claya Sinclaira i Sandry Ellmers
Unity Koru wg projektu Paula Densema Koru and Stars wg projektu Alana Trana
New Southern Cross wg projektu Wayne’a Williama Doyle’a Raranga wg projektu Paksa Zwanikkena
Red Peak wg projektu Aarona Dustina Tukutuku wg projektu Paksa Zwanikkena

Skrócona lista propozycji

Dnia 1 września 2015 roku Panel ogłosił skróconą listę zawierającą cztery propozycje, które tym samym miały zostać poddane pod głosowanie w pierwszym referendum[38].

Projekt Autor Nazwa Uwagi
Alofi Kanter Silver Fern (Black and White)

„Srebrna paproć (czarno-biała)” 		Wariant flagi ze srebrną paprocią o unikalnym biało-czarnym wzorze[39]. Wykorzystano przemienność kolorów i liść paproci z logo autorstwa The New Zealand Way Ltd.[40], które gabinet Nowej Zelandii wprowadził jako tzw. markę główną, element identyfikacji wizualnej placówek rządowych[41].
Kyle Lockwood Silver Fern (Red, White and Blue)

„Srebrna paproć (czerwono-biało-niebieska)” 		W opinii projektanta srebrna paproć reprezentuje rozwój narodu, zaś Krzyż Południa reprezentuje położenie Nowej Zelandii na Antypodach. Barwa niebieska reprezentuje czyste powietrze Nowej Zelandii i Ocean Spokojny. Czerwień reprezentuje dziedzictwo kraju oraz poczynione poświęcenia[39][42].

Projekt w lipcu 2004 roku wygrał główna nagrodę w konkursie dziennika z Wellington, zaś w 2005 roku w sondażu zorganizowanym przez stację telewizyjną TV3 osiągnął najwyższy wynik, pokonując m.in. dotychczasową flagę państwową[43][44]. W 2014 roku zbliżony projekt wygrał konkurs DesignCrowd[45].

Walory estetyczne tej propozycji skrytykowali liczni artyści i dziennikarze, m.in. Hamish Keith[46], Paul Henry i John Oliver[47]. Felietonista dziennika The New Zealand Herald określił projekt jako propozycję dla tych, którzy „siedzą na płocie” i nie chcą zbyt daleko idących zmian[48]. Wzór ironicznie porównywano do opakowania ciastek Weet-Bix czy Kiwi Party Ware – zestawów jednorazowych talerzyków, a także do logo koszykarskiej ligi NBA oraz połączonych znaków partii Pracy i Narodowej[49].

Kyle Lockwood Silver Fern (Black, White and Blue)

„Srebrna paproć (czarno-biało-niebieska)” 		Wariant flagi przedstawionej powyżej, przy czym barwę czerwoną zastąpiono czarną, zaś barwa niebieska ma inny, jaśniejszy odcień[39][50]. Premier John Key w trakcie kampanii opowiedział się za tym wariantem flagi[51][52].
Andrew Fyfe Koru (Black)

„Koru (czarne)” 		Na fladze zawarto maoryski symbol koru nawiązujący do rozwijającego się pędu paproci, co tradycyjnie przedstawia nowe życie, wzrost, siłę i pokój. W tym przypadku ma również nawiązywać do flagi, chmury i baraniego rogu[39][53].

Wkrótce po opublikowaniu ścisłej listy propozycji, projekt Fyfe’a w mediach społecznościowych zyskał przydomek „hipno-flagi”[54] lub „małpiego tyłka”[55].

Krytyka wyboru

Projekty flag przedstawione na krótkiej liście propozycji spotkały się z negatywnym odbiorem części opinii publicznej, projektantów i weksylologów[56]. Wskazane wzory został ostro skrytykowany jako nieatrakcyjne, szablonowe, nudne i zbyt zbliżone wyglądem do logo. Wiele uwag dotyczyło również tego, że cztery propozycje były zbyt do siebie podobne: zaledwie jedna nie zawiera dużego liścia paproci dzielącego płat flagi na dwie części, a dwie – mimo różnic w kolorystyce – były jednakowe pod względem wzoru. Sugerowano, że propozycje Lockwooda wyglądały raczej jak ręcznik plażowy niż flaga[57]. Zwracano również uwagę, że Panel nie miał dostatecznych kwalifikacji do dokonania właściwego wyboru, jako że żaden z jego członków nie miał żadnych osiągnięć na polu projektowania graficznego, sztuki czy weksylologii[48][54][55][56][57][58][59][60][61][62][63]. Członkowie Panelu mieli konsultować się ze projektantami i znawcami tematu[27], jednak ostatecznie okazało się, że konsultowano się z projektantami obuwia marki Nike, nie zaś ze specjalistami z zakresu weksylologii[56].

Były parlamentarzysta Nándor Tánczos stwierdził, że Panel uniemożliwił obywatelom wskazanie najlepszego ich zdaniem projektu, miast tego wskazując propozycje wystarczająco złe, by prawdopodobnie uniemożliwić zmianę flagi w decydującym referendum[64].

Red Peak

Red Peak flag – nawiązująca do tradycyjnego wzornictwa tāniko i mitu o Rangim i Papie propozycja, która zyskała poparcie wobec niezadowolenia z czterech pierwotnych propozycji

Wobec powszechnego poczucia rozczarowania w stosunku do czterech finałowych propozycji, już 2 września w mediach społecznościowych zawiązano kampanię na rzecz włączenia do pytania referendalnego flagi nazwanej Red Peak („Czerwony szczyt”)[65] – projektu, który spotkał się z pozytywnym odbiorem wśród zwolenników zmiany flagi, którym jednak nie podobały się wzory z liściem srebrnej paproci. Choć wzór nie został wskazany przez Panel, przez wielu był określany jako preferowana alternatywa[66][67]. Skutkiem oddolnej inicjatywy była petycja, pod którą w internecie w ciągu niespełna dwóch tygodni podpisało się 50 tys. osób[68], a która 16 września została przedłożona w Izbie Reprezentantów przez Davida Seymoura z partii ACT[69].

23 września parlamentarzysta Partii Zielonych Gareth Hughes usiłował przedstawić Izbie projekt ustawy dodającej flagę z czerwonym szczytem do pierwszego referendum. Projekt został zablokowany przez partię Najpierw Nowa Zelandia. Następnie premier John Key poinformował, że projekt zostanie przeprowadzony przez parlament przez Partię Narodową, dzięki czemu flaga Red Peak została piątą propozycją uwzględnioną w listopadowo-grudniowym głosowaniu referendalnym[70]. Key przyznał, że choć „abstrakcyjny” wzór nie był jego faworytem, to gdyby flaga Red Peak dotarła do drugiego referendum, zagłosował by na nią, a nie na flagę z 1902 roku[71].

Krytyka

„Temat zastępczy”

W trakcie dyskusji parlamentarnej przedstawiciele partii opozycyjnych zwracali uwagę, że kwestia zmiany flagi nie należała do najważniejszych tematów nurtujących nowozelandzką opinię publiczną. Sugerowano, że uwagę rządzących oraz planowane fundusze z lepszym skutkiem można by było poświęcić ważniejszym tematom: edukacji narodowej, miejscowym placówkom służby zdrowia, niedofinansowanym służbom mundurowym, ubóstwu dzieci, kłopotom związanym z transportem (w tym korkom drogowym paraliżującym Auckland), brakowi zróżnicowania ekonomicznego, imigracji, kryzysowi mieszkaniowemu, nienależycie reprezentowanej ludności maoryskiej czy też spisaniu konstytucji Nowej Zelandii. Parlamentarzyści Trevor Mallard i Phill Goff cytowali wyniki badania opinii publicznej wobec kwestii zmiany flagi. Argumentowali, że obywatele co do zasady negatywnie odnosili się do pomysłu zmiany flagi państwowej, wobec czego planowane referenda w ogóle nie były konieczne[72].

Koszty

Partie opozycyjne, Barry Clark (prezes RSA) oraz inni przedstawiciele społeczeństwa krytykowali plany referendów mających kosztować ok. 26 mln dolarów, a które to środki można by było ich zdaniem spożytkować w lepszy sposób. Raz jeszcze negatywne opinie opinii publicznej zaczęły pojawiać się, gdy Panel rozpoczął ogólnokrajowe konsultacje. Liczne organizacje dobroczynne wykazywały, w jaki sposób 26 mln dolarów przyczyniłoby się zwalczania ubóstwa, poprawy publicznej służby zdrowia czy edukacji[73][74][75][76][77][78]. Wskazywano również, że warta 4 mln dolarów kampania społeczna nie przyniosła wymiernych rezultatów i kontrastowała z mierną frekwencją – dla przykładu, na spotkaniu w Christchurch zjawiło się zaledwie 10 osób[79].

John Key bronił decyzji o rozpisaniu referendów, twierdząc, że jest to jednorazowy koszt, jaki trzeba ponieść za w pełni demokratyczny proces, który – niezależnie od wyniku głosowań – rozstrzygnie kwestię flagi na kolejne 50 do 100 lat[80]. David King, autor wydanego przez Ministerstwo Sprawiedliwości raportu zauważył, że silniejsza marka kraju może przyczynić się do późniejszego zwiększenia przychodów państwa, szczególnie w dziedzinie eksportu dóbr przemysłowych i turystyki[17].

Stronniczość

Publiczny opór wobec zmiany flagi kontrastował również z wyraźnym dążeniem premiera Johna Keya, by przeprowadzić referenda, wobec czego opozycyjni parlamentarzyści zarzucili mu „próżne przedsięwzięcie” czyniące zadość populistycznemu hasłu „chleba i igrzysk”[31][72]. Partia Najpierw Nowa Zelandia oskarżyła ekipę rządzącą o umyślne odwracanie uwagi publicznej od ubóstwa i problemów mieszkaniowych[24].

Liczni przedstawiciele parlamentu zwracali uwagę na stronniczość, jaką ich zdaniem cechował się cały proces, w tym przedstawiane dokumenty. Trevor Mallard i Phil Goff (Partia Pracy) dowodzili, że ostateczna lista członków Panelu zawierała wyłącznie nazwiska wskazane przez Partię Narodową, podczas gdy kandydaci do tego grona byli w większości neutralni. Kennedy Graham (Partia Zielonych) ze sceptycyzmem odniósł się do rządowego uzasadnienia projektu i zawartego w nim stwierdzenia, że inicjatywa prawodawcza jest następstwem istniejącej już wcześniej debaty publicznej – udowadniał, iż przeciwnie, dyskusja w przestrzeni publicznej była następstwem ogłoszenia pomysłu o rozpisaniu referendów. Denis O’Rourke (Najpierw Nowa Zelandia) wskazywał, że procedura wyłaniania propozycji była w swojej istocie niedemokratyczna, gdyż członkowie Panelu przedstawili Nowozelandczykom do oceny warianty nowej flagi jeszcze zanim zadano pytanie, czy w ogóle opowiadają się oni za zmianą, przez co całe postępowanie można uznać za w założeniu zmanipulowane. Stuart Nash (Partia Pracy) cytując urzędowe opracowanie ws. wpływu zmiany flagi („Regulatory Impact Statement”), udowadniał, że ograniczona liczba elementów pozostawionych do decyzji wyborców była zabiegiem celowym, wynikającym ze wstępnych założeń rządzącej Partii Narodowej, co miało wypaczyć wyniki całego procesu[72].

Analiza, jaką zewnętrzny podmiot wykonał na zamówienie portalu internetowego StandFor.co.nz wykazała, że negatywne głosy kierowane w stronę Panelu zostały pominięte w końcowym raporcie tego grona oraz w szeroko rozpowszechnionej przezeń graficznej chmurze znaczników. W udostępnionej przez stronę rządową chmurze największe (a więc w domyśle – najczęściej powtarzające się) było określenie „równość, wolność”, które według niezależnej analizy pojawiło się w 4,89% komentarzy. Autorzy badania wskazali, że znacznie częściej w komentarzach pojawiały się sformułowania odnoszące się do „zachowania dotychczasowej flagi” (31,96%) czy „marnotrawstwa pieniędzy” (19,32%)[81]. Poseł Trevor Mallard zasugerował, że proces okołoreferendalny był przykładem socjotechnicznej metody „spin”, zaś Panel dążąc do zmiany flagi, wykraczał poza swój – z natury neutralny – mandat publiczny[4].

Ujawnione dokumenty wykazały, że członkini Panelu ds. rozpatrzenia kwestii flag Julie Christie była w tym samym czasie członkiem New Zealand Story, ciała New Zealand Trade and Enterprise (rządowej agencji ds. rozwoju przemysłu i promocji handlu) i w związku z tym „formalnie zgodziła się popierać flagę zawierającą FernMark” (nowozelandzką markę główną) „w każdym zgłoszonym projekcie”. Wzór ten znalazł się na zgłoszonej przez Alofiego Kantera fladze Silver Fern (Black and White), która ostatecznie została jedną z pięciu finałowych propozycji. Christie przyznała, że można potraktować tę sytuację jako konflikt interesów, jednak uznała go za nieistotny[82].

Kolejność pytań

Podczas pierwszego czytania projektu ustawy Partia Pracy, Partia Najpierw Nowa Zelandia, Partia Zielonych i Māori Party wyraziły swoje niezadowolenie z kolejności zadawanych pytań. Wskazywano, że wyborcy najpierw powinni zdecydować, czy chcą zmienić flagę, a dopiero w wypadku odpowiedzi twierdzącej należało przejść do drugiego referendum, ewentualnie należało oba pytania zadać jednocześnie. Sugerowano, że takie rozwiązanie mogłoby zaoszczędzić miliony dolarów[29][72]. Z kolei David Seymour (przedstawiciel ACT New Zealand w międzypartyjnej grupie parlamentarnej) przyznał, że zaplanowana kolejność pytań ma sens, gdyż – jak sugerował – głosujący powinni mieć możliwość zapoznania się z propozycjami, nim podejmą ostateczną decyzję odnośnie do samej zmiany[83]. Profesor John Burrows, przewodniczący Panelu przyznał mu rację, uznając, że zaznajomienie się z sugerowanymi wzorami stanowi podstawę do podjęcia świadomego wyboru ich dotyczącego[15].

Czas przeprowadzenia

Parlamentarzyści wyrażali także swoje zaniepokojenie czasem, na jaki zaplanowano referenda. Część była zdegustowana faktem, że projekt przedłożono tuż przed setną rocznicą bitwy o Gallipoli, inni wskazywali na nadmierny pośpiech, zaś Louisa Wall z Partii Pracy stwierdziła, że żadne ważne wydarzenie nie uzasadniało złożenia ustawy akurat w tym okresie[72]. Nándor Tánczos wyraził powszechne przekonanie, że usuwanie symbolu brytyjskiego zwierzchnictwa bez faktycznego usunięcia z aktów konstytucyjnych zależności od Wielkiej Brytanii byłoby tylko pustym gestem[64].

Włączenie flagi Red Peak

We wrześniu 2015 roku do pierwotnej listy czterech propozycji włączono flagę Red Peak po tym, jak internetową petycję w tej sprawie podpisało 50 000 osób. Lider Najpierw Nowa Zelandia Winston Peters i były współpracownik Partii Narodowej Grant McLachlan stwierdzili, że zamiast przedstawić opinii publicznej szersze spektrum propozycji, włączono doraźnie projekt, który zyskał niereprezentatywne poparcie w ramach kampanii w mediach społecznościowych. McLachlan wykazał, że internetowe podpisy łatwo podrobić, szesnastokrotnie podpisując się pod petycją – zarówno w imieniu własnym, jak i w imieniu parlamentarzystów. Kampanii zarzucono wątpliwą wiarygodność, zaś gabinet skrytykowano za rozpoznanie petycji bez rzetelnego sprawdzenia kwestii formalnych[84].

Wyniki

Pierwsze referendum

Pytanie „Gdyby flaga Nowej Zelandii miała ulec zmianie, który wzór by Pani/Pan wybrała/wybrał?”[85]
  • Wariant A
    Wariant A
  • Wariant B
    Wariant B
  • Wariant C
    Wariant C
  • Wariant D
    Wariant D
  • Wariant E
    Wariant E

Głosowanie w pierwszym referendum rozpoczęło się 20 listopada 2015 roku a zakończyło trzy tygodnie później 11 grudnia 2015 roku. Wstępne wyniki podano w nocy 11 grudnia, oficjalne ogłoszono 15 grudnia[1].

W głosowaniu wykorzystano system preferencyjny – wyborcy mieli uszeregować pięć propozycji według własnych upodobań[86]. Karty na których jako preferowany wskazano wariant z najmniejszą w sumie liczbą głosów zaliczane były przy kolejnym przeliczeniu na rzecz wariantów z kolejnych miejsc w szeregu preferencji – aż do ostatecznego przeliczenia, w którym uwzględniano jedynie dwa warianty. Propozycja z największą liczbą głosów po końcowym przeliczeniu przechodziła do kolejnego referendum, w którym pojawić się miała obok dotychczasowej flagi[22][28][37][87][39].

Przeciwnicy zmiany flagi państwowej nawoływali do niegłosowania, oddawania głosów nieważnych lub rozmyślnego głosowania w ramach protestu na najgorszą ich zdaniem propozycję[88].

Pierwsze referendum ws. flagi Nowej Zelandii, listopad – grudzień 2015 (wyniki końcowe)[89]
Wariant Pierwszy wybór Drugie przeliczenie Trzecie przeliczenie Ostateczne przeliczenie
Liczba głosów % Liczba głosów % Liczba głosów % Liczba głosów %
Wariant A 559 587 40,15 564 660 40,85 613 159 44,77 670 790 50,58
Wariant E 580 241 41,64 584 442 42,28 607 070 44,33 655 466 49,42
Wariant B 122 152 8,77 134 561 9,73 149 321 10,90
Wariant D 78 925 5,66 98 595 7,13
Wariant C 52 710 3,78
Łącznie 1 393 615 100,00 1 382 258 100,00 1 369 550 100,00 1 326 256 100,00
Głosy nieprzechodnie 11 357 0,73 24 065 1,56 67 359 4,35
Głosy wadliwe 149 747 9,68
Głosy nieważne 3 372 0,22
Suma głosów 1 546 734 100,00
Frekwencja 48,78%

Określenie „głosy nieprzechodnie” dotyczy kart, które nie mogły być zaliczone po zastosowaniu kolejnego przeliczenia, jako że wszystkie wskazane preferencje zostały już wcześniej wykorzystane.
Określenie „głosy wadliwe” dotyczy kart, na których głosujący nie wskazał swojego pierwszego wyboru w sposób dostatecznie wyraźny.
Określenie „głosy nieważne” dotyczy kart nieczytelnych lub anulowanych.

Drugie referendum

Jak powinna wyglądać flaga Nowej Zelandii?[90]
  • Wariant I (wzór proponowany)
    Wariant I
    (wzór proponowany)
  • Wariant II (wzór dotychczasowy)
    Wariant II
    (wzór dotychczasowy)

Drugie referendum rozpoczęło się 3 marca 2016 r. i zakończyło się trzy tygodnie później, 24 marca 2016 r. Zwrócono się do głosujących z prośbą o wybór pomiędzy dotychczasową flagą Nowej Zelandii a propozycją Kyle’a Lockwooda wyłonioną w pierwszym referendum[37][91]. 24 marca podano wstępne wyniki sugerujące, że za utrzymaniem dotychczasowej flagi było 56,6% głosujących, zaś za propozycją ze srebrną paprocią opowiedziało się 43,2%[92]. Oficjalne wyniki ogłoszono ostatecznie 30 marca[93].

Drugie referendum ws. flagi Nowej Zelandii, marzec 2016
(wyniki końcowe)[93]
Wariant Liczba głosów %
Wariant I (wzór proponowany) 921 876 43,27
Wariant II (wzór dotychczasowy) 1 208 702 56,73
Łącznie 2 130 578 100,00
Głosy wadliwe 5044 0,21
Głosy nieważne 5273 0,23
Suma głosów 2 140 895 100,00
Frekwencja 67,78%

Określenie „głosy wadliwe” dotyczy kart, na których głosujący nie wskazał swojego pierwszego wyboru w sposób dostatecznie wyraźny.
Określenie „głosy nieważne” dotyczy kart nieczytelnych lub anulowanych.

Wyniki z podziałem na okręgi wyborcze

Wyniki drugiego referendum, z marca 2016 roku, z podziałem na okręgi wyborcze

     Wariant I (proponowany)

     Wariant II (dotychczasowy)

Spośród 71 nowozelandzkich okręgów wyborczych jedynie w sześciu zwyciężyli zwolennicy zmiany flagi. Były to okręgi Bay of Plenty, Clutha-Southland, East Coast Bays, Ilam, Selwyn i Tāmaki[94].

Okręg wyborczy Wariant I Wariant II Wadliwe Nieważne Frekwencja
Liczba głosów % Liczba głosów %
Auckland Central 9466 43,37 12 359 56,63 75 91 60,95%
Bay of Plenty 18 288 51,55 17 188 48,45 64 67 74,91%
Botany 13 925 48,40 14 844 51,60 63 37 60,39%
Christchurch Central 12 643 43,45 16 455 56,55 67 65 68,11%
Christchurch East 12 269 41,80 17 080 58,20 46 54 69,83%
Clutha-Southland 16 689 50,52 16 343 49,48 38 54 74,59%
Coromandel 17 074 45,36 20 567 54,64 70 71 76,82%
Dunedin North 10 077 35,74 18 121 64,26 101 61 65,93%
Dunedin South 13 494 38,43 21 618 61,57 73 54 75,83%
East Coast 14 108 42,40 19 163 57,60 66 71 70,90%
East Coast Bays 15 422 51,17 14 714 48,83 57 63 68,44%
Epsom 16 010 49,80 16 140 50,20 67 101 66,95%
Hamilton East 14 035 48,00 15 202 52,00 79 48 64,64%
Hamilton West 13 196 44,70 16 328 55,30 51 60 64,91%
Helensville 13 860 43,35 18 115 56,65 63 63 73,14%
Hunua 15 538 46,52 17 864 53,48 45 55 72,14%
Hutt South 14 531 42,94 19 306 57,06 83 299 70,72%
Ilam 16 226 50,85 15 684 49,15 60 77 72,50%
Invercargill 12 992 39,96 19 521 60,04 48 47 72,42%
Kaikoura 16 979 46,93 19 204 53,07 83 48 77,46%
Kelston 8450 35,03 15 673 64,97 60 66 57,89%
Mana 13 207 43,23 17 341 56,77 84 67 66,92%
Māngere 5054 29,00 12 375 71,00 57 54 42,39%
Manukau East 5337 32,39 11 142 67,61 58 31 41,31%
Manurewa 6308 34,39 12 032 65,61 66 45 45,19%
Maungakiekie 10 970 40,89 15 861 59,11 67 75 58,95%
Mount Albert 11 144 38,48 17 815 61,52 88 73 63,13%
Mount Roskill 11 240 41,58 15 795 58,42 71 65 59,09%
Napier 14 452 41,75 20 165 58,25 87 94 75,60%
Nelson 17 185 47,96 18 648 52,04 111 80 74,09%
New Lynn 10 664 39,50 16 335 60,50 63 68 60,48%
New Plymouth 17 342 49,18 17 921 50,82 77 81 72,48%
North Shore 17 361 49,50 17 714 50,50 74 91 71,42%
Northcote 13 362 43,72 17 202 56,28 86 52 66,00%
Northland 13 433 39,18 20 848 60,82 89 97 74,12%
Ōhāriu 15 055 46,01 17 669 53,99 79 102 72,79%
Ōtaki 15 316 42,45 20 768 57,55 79 63 76,98%
Pakuranga 14 409 46,78 16 391 53,22 59 59 66,76%
Palmerston North 12 505 41,96 17 295 58,04 67 77 69,48%
Papakura 12 175 40,95 17 557 59,05 42 67 63,61%
Port Hills 16 709 45,91 19 689 54,09 99 61 74,84%
Rangitata 17 095 48,27 18 322 51,73 57 39 75,74%
Rangitīkei 14 672 43,95 18 710 56,05 42 71 76,95%
Rimutaka 13 016 40,11 19 438 59,89 74 63 69,77%
Rodney 18 070 47,45 20 009 52,55 86 56 76,47%
Rongotai 11 382 37,20 19 215 62,80 124 121 66,52%
Rotorua 13 428 43,67 17 324 56,33 65 62 70,82%
Selwyn 18 604 51,73 17 361 48,27 61 45 79,43%
Tāmaki 16 992 51,98 15 697 48,02 75 82 71,40%
Taranaki-King Country 15 477 48,11 16 692 51,89 59 98 75,22%
Taupō 16 312 46,96 18 421 53,04 73 47 73,78%
Tauranga 17 554 49,82 17 683 50,18 76 64 73,79%
Te Atatū 10 280 37,98 16 789 62,02 70 46 61,06%
Tukituki 14 486 43,34 18 939 56,66 63 70 72,93%
Upper Harbour 12 621 44,12 15 984 55,88 55 59 62,86%
Waikato 16 570 47,72 18 150 52,28 59 63 74,81%
Waimakariri 17 337 48,94 18 085 51,06 58 40 78,14%
Wairarapa 15 306 43,16 20 159 56,84 88 66 75,50%
Waitaki 19 092 49,52 19 462 50,48 85 36 77,95%
Wellington Central 12 124 41,05 17 410 58,95 144 136 65,27%
West Coast-Tasman 14 158 41,96 19 582 58,04 101 53 75,17%
Whanganui 13 761 40,90 19 888 59,10 61 71 73,01%
Whangarei 14 671 41,38 20 781 58,62 67 55 73,81%
Wigram 11 679 43,03 15 465 56,97 56 67 67,88%
Hauraki-Waikato 3996 25,50 11 672 74,50 54 72 45,70%
Ikaroa-Rāwhiti 3817 22,72 12 985 77,28 76 125 49,01%
Tāmaki Makaurau 3396 22,11 11 967 77,89 68 100 44,80%
Te Tai Hauāuru 4190 26,02 11 912 73,98 81 80 50,04%
Te Tai Tokerau 3755 21,19 13 966 78,81 84 100 51,24%
Te Tai Tonga 5479 31,95 11 667 68,05 55 73 51,15%
Waiariki 4056 23,90 12 915 76,10 65 64 48,67%
Nieidentyfikowalne — — — — — 195 —
Łącznie 921 876 43,27 1 208 702 56,73 5044 5273 67,78%

Nieprawidłowości wyborcze

Po zakończeniu pierwszego referendum Komisja Wyborcza zgłosiła policji siedem przypadków osób głosujących więcej niż jeden raz[95].

W dniach 8 i 9 marca 2016 r. Komisja poinformowała policję o czterech dalszych zdarzeniach. Wśród nich znalazł się przypadek mężczyzny z Auckland, który rzekomo zagłosował przy użyciu 300 kart wyborczych skradzionych ze skrzynek pocztowych[96].

Głosowanie więcej niż jeden raz określane jest angielskim mianem „personation” (podszywanie się pod inną osobę) i stanowi przestępstwo wyborcze zarówno na mocy nowozelandzkiego prawa wyborczego jak i samej ustawy o referendach. Osoba uznana za winną tego czynu podlega karze do dwóch lat pozbawienia wolności lub karze grzywny do 40 tys. dolarów z obowiązkowym pozbawieniem czynnego prawa wyborczego na trzy lata[95][97][98].

Uwagi

  1. ↑ Flaga „Wā kāinga” wygrała nagrodę 20 000 dolarów w prywatnym konkursie zorganizowanym przez Gareth Morgan Foundation.
  2. ↑ Flaga Modern Hundertwasser („Współczesny Hundertwasser”) została wycofana na skutek roszczeń prawnoautorskich ze strony Fundacji Friedensreicha Hundertwassera.

Przypisy

  1. ↑ a b c Referendums of the New Zealand flag. Electoral Commission New Zealand. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-13)]. (ang.).
  2. ↑ Voting in the second referendum. Electoral Commission New Zealand. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-27)]. (ang.).
  3. ↑ a b Claire Trevett: Flag show at half mast. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-07-18. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-22)].
  4. ↑ a b c Matt Nippert: Flag process: Was it a spin job?. [w:] The New Zealnd Herald [on-line]. 2015-11-13. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-27)]. (ang.).
  5. ↑ Sam Price: Widespread abstention in New Zealand flag referendum. World, 2015-12-29. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-04)]. (ang.).
  6. ↑ Isaac Davison: Key suggests vote on New Zealand flag. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2014-01-30. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-07)]. (ang.).
  7. ↑ Flag change in the wind. Radio New Zealand, 2014-02-06. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-07)]. (ang.).
  8. ↑ James Beech: Opinions vary on changing NZ flag. [w:] Otago Daily Times [on-line]. 2014-02-04. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-02-07)]. (ang.).
  9. ↑ Paul Chapman: New Zealand to hold referendum on changing to 'post-colonial' flag. [w:] The Daily Telegraph [on-line]. 2014-03-11. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-11)]. (ang.).
  10. ↑ a b John Key, Bill English: First steps taken towards flag referendum. Gabinet Nowej Zelandii, 2014-10-29. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-31)]. (ang.).
  11. ↑ a b New Zealand Flag Referendums Act, art. 2 ↓
  12. ↑ New Zealand Flag Referendums Act, art. 39 ↓
  13. ↑ David King: Regulatory Impact Statement: Considering changing the New Zealand flag | Context. Ministerstwo Sprawiedliwości Nowej Zelandii. [dostęp 2016-06-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-14)]. (ang.).
  14. ↑ a b Frequently asked questions. Gabinet Nowej Zelandii. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-10)]. (ang.).
  15. ↑ a b Flag Consideration Project: Flag Consideration Panel answers the six top questions. scoop.co.nz, 2015-06-06. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-17)]. (ang.).
  16. ↑ New Zealand Flag Referendums Act, art. 70 ust. 4 ↓
  17. ↑ a b c David King: Regulatory Impact Statement: Considering changing the New Zealand flag | Part 2: Financial and other implications of changing the New Zealand flag. Ministerstwo Sprawiedliwości Nowej Zelandii. [dostęp 2016-06-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-14)]. (ang.).
  18. ↑ a b David King: Regulatory Impact Statement: Considering changing the New Zealand flag | Appendix 2: Economic impact of changing the flag. Ministerstwo Sprawiedliwości Nowej Zelandii. [dostęp 2016-06-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-14)]. (ang.).
  19. ↑ New Zealand Flag Referendums Act, art. 71 ↓
  20. ↑ New Zealand Flag Referendums Act, art. 72 ↓
  21. ↑ Ship Registration Act 1992. legislation.govt.nz. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-30)]. („Ustawa o rejestracji okrętów z 1992”), 1.10.1992, 1992 No 89 [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-30)] (ang.)
  22. ↑ a b Process to consider changing the New Zealand Flag. Urząd Premiera Nowej Zelandii. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-28)]. (ang.).
  23. ↑ Felix Marwick: NZ First stays out of cross party flag group. Newstalk ZB, 2014-11-18. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-21)]. (ang.).
  24. ↑ a b Aimee Gulliver: Flag referendum a 'distraction'. stuff.co.nz, 2014-11-17. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-30)]. (ang.).
  25. ↑ Process at a glance. Gabinet Nowej Zelandii. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
  26. ↑ Nicholas Jones: Flag shortlisters earn $640 a day. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-03-09. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-05)]. (ang.).
  27. ↑ a b Open letter from the Panel. Gabinet Nowej Zelandii, 2015-08-10. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-02)]. (ang.).
  28. ↑ a b Claire Trevett: Julie Christie and Beatrice Faumina to help decide NZ's new flag. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-05)]. (ang.).
  29. ↑ a b Claire Trevett: Flag change referendums come one step closer. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-03-12. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-05)]. (ang.).
  30. ↑ Nicholas Jones: NZ First backs 'fight for the flag' campaign. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-04-13. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-18)]. (ang.).
  31. ↑ a b Flag debate votes a biased process - Mallard. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-05-07. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-16)]. (ang.).
  32. ↑ Supplementary Order Paper No 102. [w:] New Zealand Legislation [on-line]. Parliamentary Counsel Office, 2015-07-29. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-26)]. (ang.).
  33. ↑ New Zealand Flag Referendums Bill — In Committee. Parlament Nowej Zelandii, 2015-07-29. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-26)]. (ang.).
  34. ↑ Flag design gallery. Gabinet Nowej Zelandii. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-05)]. (ang.).
  35. ↑ a b c The Panel's report to the Responsible Minister. Gabinet Nowej Zelandii, 2015-09-07. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
  36. ↑ Audrey Young: Forty flags, and only one with a Union Jack - so which one is best?. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-08-11. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-12)]. (ang.).
  37. ↑ a b c The long list. Gabinet Nowej Zelandii. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-05)]. (ang.).
  38. ↑ Claire Trevett: NZ flag referendum: The final four designs revealed. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-09-01. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-21)]. (ang.).
  39. ↑ a b c d e Four alternatives. Flag Consideration Project. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
  40. ↑ Silver fern (black and white) (official alternative) by Alofi Kanter. Gabinet Nowej Zelandii. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-24)]. (ang.).
  41. ↑ Masterbrand Guidelines and Specifications. [w:] The Brand Lab [on-line]. Education NZ, 2013-07. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
  42. ↑ Silver Fern (Red,White & Blue) (official alternative) by Kyle Lokwood. Gabinet Nowej Zelandii. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-12)]. (ang.).
  43. ↑ > Press | Press & television coverage featuring our flag from NZ and around the world. silverfernflag.wix.com. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-26)]. (ang.).
  44. ↑ Proposal. Flag Significance. silverfernflag.org. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-04)]. (ang.).
  45. ↑ Kiwi wins flag design competition. newshub.co.nz, 2014-06-05. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-07)]. (ang.).
  46. ↑ Winning design of new NZ flag contest slammed. Radio Live, 2014-06-06. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
  47. ↑ How about a bungee-jumping sheep? John Oliver mocks NZ flag. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2014-11-04. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-21)]. (ang.).
  48. ↑ a b Karl Puschmann: Flag designs a national disgrace. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-28)]. (ang.).
  49. ↑ Flag critiqued for similarities to political parties' logos. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-09-02. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-28)]. (ang.).
  50. ↑ Silver Fern (Black,White & Blue) (official alternative) by Kyle Lokwood. Gabinet Nowej Zelandii. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-24)]. (ang.).
  51. ↑ Flag picked in first referendum. [w:] Otago Daily Times [on-line]. 2015-12-15. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-28)]. (ang.).
  52. ↑ Marika Hill: Prime Minister John Key 'delighted' with flag referendum result. stuff.co.nz, 2015-12-25. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-07-02)]. (ang.).
  53. ↑ Koru (official alternative) by Andrew Fyfe. Gabinet Nowej Zelandii. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-24)]. (ang.).
  54. ↑ a b Henry Cooke, Andy Fyers: What Twitter said about the final four New Zealand flag options. stuff.co.nz, 2015-09-01. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-28)]. (ang.).
  55. ↑ a b Chris Town: Why the Koru flag is the 'best of the bunch'. stuff.co.nz, 2015-09-06. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-28)]. (ang.).
  56. ↑ a b c Grant McLachlan: Grant McLachlan: Flag debate now a political turf war. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-09-10. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-26)]. (ang.).
  57. ↑ a b Steve Braunias: New Zealand: One Nation Under a Beach Towel?. [w:] The New York Times [on-line]. 2016-03-10. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-11)]. (ang.).
  58. ↑ 'Which bad flag design will the rest of the world ignore from now on' - Aussies. Television New Zealand, 2015-09-01. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-08-13)]. (ang.).
  59. ↑ 'Lol...even laser beam kiwi would be better' - social media reacts to flag semi-finalists. Television New Zealand, 2015-09-01. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
  60. ↑ New Zealand announces shortlist for new flag design. ABC News, 2015-09-01. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-26)]. (ang.).
  61. ↑ Toby Manhire: Let's run up the red flag. 2015-09-04. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-28)].
  62. ↑ Mark Story: Renowned designer slams flag process. [w:] Howke’s Bay Today [on-line]. The New Zealand Herald, 2016-09-03. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-28)]. (ang.).
  63. ↑ Gareth Morgan: Gareth Morgan: Back up the flag bus now. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-09-07. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-28)]. (ang.).
  64. ↑ a b Nándor Tánczos: Getting our flag off a weetbix box. Monkeywrenching, 2015-09-02. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-09)]. (ang.).
  65. ↑ Rowan Simpson: Dear John. rowansimpson.com, 2015-09-02. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-16)]. (ang.).
  66. ↑ Elle Hunt: New Zealanders offered flag shortlist ask: can we have this one instead?. [w:] The Guardian [on-line]. 2015-09-04. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]. (ang.).
  67. ↑ Hang up the fern!. [w:] The Economist [on-line]. 2015-09-10. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-18)]. (ang.).
  68. ↑ Claire Wilson: Petition · Prime Minister John Key: Red Peaks for New Zealand Flag. Change.org. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-28)]. (ang.).
  69. ↑ Claire Trevett: Red Peak: 50,000 strong petition handed over at Parliament. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-09-15. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-16)]. (ang.).
  70. ↑ Flag referendum: Red Peak design to be added as fifth option - John Key. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-09-23. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-20)]. (ang.).
  71. ↑ Nicholas Jones: John Key confirms he would vote Red Peak over current flag. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-09-24. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-07-01)]. (ang.).
  72. ↑ a b c d e New Zealand Flag Referendums Bill — First Reading („Projekt ustawy o referendach ws. flagi Nowej Zelandii”) (ang.). Parlament Nowej Zelandii. [dostęp 2016-06-23]. [zarchiwizowano z tego adresu (2016-06-29)].
  73. ↑ Duncan Garner: Flag this irrelevant debate and spend $26m on hungry kids. stuff.co.nz, 2015-05-09. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-16)]. (ang.).
  74. ↑ Dylan Thorne: $25.7m flag is wrong legacy. [w:] Bay of Plenty Times [on-line]. 2015-03-10. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-11)]. (ang.).
  75. ↑ New Zealand considers options to replace its flag. Al-Dżazira, 2015-08-12. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-16)]. (ang.).
  76. ↑ Elle Hunt: New Zealand's prime minister John Key wants a new flag. Does anybody else?. [w:] The Guardian [on-line]. 2015-08-11. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-11)]. (ang.).
  77. ↑ New Zealanders to vote on changing Union Jack-style flag. [w:] Luxemburger Wort [on-line]. 2014-10-29. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
  78. ↑ Frances Cook, Laura McQuillan: MPs torn on flag referendum cost. Yahoo! New Zealand, 2014-10-30. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-21)]. (ang.).
  79. ↑ Sarah Stewart: Does New Zealand care about a new flag?. newshub.co.nz, 2015-05-19. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-12)]. (ang.).
  80. ↑ Adam Bennett: Taxpayers face $25 million bill even if old flag stays. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2014-10-30. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-21)]. (ang.).
  81. ↑ Caleb Tutty: The Flag Debate. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-11-12. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-30)]. (ang.).
  82. ↑ David Fisher: Flag judge Julie Christie's conflicts of interest. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-09-11. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-30)]. (ang.).
  83. ↑ Claire Trevett: Labour to oppose flag bill. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-03-12. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-05)]. (ang.).
  84. ↑ David Fisher: Red Peak petition 'conned'. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-09-25. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-19)]. (ang.).
  85. ↑ New Zealand Flag Referendums Act, zał. 1 ↓
  86. ↑ How Preferential Voting works. Electoral Commission New Zealand. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-16)]. (ang.).
  87. ↑ New Zealand Flag project timetable - two postal referenda, to conclude April 2016. Kancelaria Premiera Nowej Zelandii. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-23)]. (ang.).
  88. ↑ Claire Trevett: Revealed: Plots to gerrymander flag referendum. [w:] The New Zealand Herald [on-line]. 2015-09-02. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-16)]. (ang.).
  89. ↑ First Referendum on the New Zealand Flag -- Final Results by Count Report. Electoral Commission New Zealand, 15 grudnia 2015. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-12-15)].
  90. ↑ New Zealand Flag Referendums Act, zał. 2 ↓
  91. ↑ New Zealand Flag Referendums Act, art. 20 ↓
  92. ↑ Eleanor Ainge Roy: New Zealand votes to keep its flag after 56.6% back the status quo. [w:] The Guardian [on-line]. 2016-03-24. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-03)]. (ang.).
  93. ↑ a b Second Referendum on the New Zealand Flag Final Result. Electoral Commission New Zealand, 2015-03-24. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-27)].
  94. ↑ Final Result by Electorate for the Second Referendum on the New Zealand Flag, on the question "What is your choice for the New Zealand Flag". Electoral Commission New Zealand, 2016-03-30. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-07)]. (ang.).
  95. ↑ a b Flag voting double ups flagged. Radio New Zealand, 2015-12-29. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-31)]. (ang.).
  96. ↑ Alleged flag voting paper theft investigated. Radio New Zealand, 2016-03-09. [dostęp 2016-07-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-08)]. (ang.).
  97. ↑ New Zealand Flag Referendums Act, art. 59 ↓
  98. ↑ Electoral Act 1993. legislation.govt.nz. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-21)]. („Ustawa wyborcza z 1993”), 17.08.1993, 1993 No 87, art. 224 [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-21)] (ang.)

Bibliografia