Puchar Żeleńskiego (w skrócie PŻ) – pierwsze w historii zorganizowane rozgrywki piłkarskie (ale nie klubowe) przeprowadzone na ziemiach polskich.

25 czerwca 1911 założono we Lwowie Związek Polski Piłki Nożnej (ZPPN), afiliowany przy Austriackim Związku Piłki Nożnej (niem. Österreicher Fußball Verband – ÖFV) i zrzeszający reprezentatywne – na ówczesne czasy – grono polskich klubów piłkarskich.

Jego pierwszym prezesem wybrano profesora Ludwika Żeleńskiego, który wiosną 1912 zaproponował powołanie do życia pierwszych w historii zorganizowanych rozgrywek piłkarskich na ziemiach polskich. Wedle jego koncepcji posiadać one miały charakter zamknięty, bowiem brały by w nich udział wyłącznie reprezentacje dwóch najsilniejszych wówczas ośrodków piłkarskich Galicji: Krakowa i Lwowa (rozgrywki międzymiastowe), a spotkania między nimi planowano przeprowadzać cyklicznie – rok po roku (mecz, bądź mecz i rewanż). Najistotniejszym punktem regulaminu był zapis stanowiący, iż puchar jest przechodni, jednak wyłącznie do momentu, gdy jedna z drużyn zwycięży w trzech kolejnych pojedynkach (wówczas zdobywała go na własność, kończąc tym samym całą rywalizację). Organizatorem zmagań został ZPPN (zaś po odzyskaniu przez Polskę niepodległości kontynuowały je okręgowe związki piłkarskie w Krakowie i we Lwowie), a główne trofeum ufundował sam prezes, od nazwiska którego swą nazwę wzięła cała impreza. Dopiero rok później zorganizowano pierwsze rozgrywki klubowe na ziemiach polskich – piłkarskie Mistrzostwa Galicji.

Inauguracyjne spotkanie Pucharu Żeleńskiego odbyło się 2 czerwca 1912 w Parku Jordana, a reprezentacja Krakowa pokonała gości ze Lwowa 3:1 (dwa gole dla miejscowych strzelił Józef Kałuża). Puchar pozostał więc w "grodzie Kraka", bowiem miasto to było ówczesną siedzibą władz ZPPN. W następnym meczu lepsi okazali się lwowianie (2:1), jednak dwie kolejne potyczki zakończyły się triumfami "krakusów" 7:0 (najwyższe zwycięstwo i najwyższy wynik w dziejach PŻ) oraz 1:0. W ten sposób stanęli oni przed pierwszą szansą zdobycia trofeum na własność. Rywale dołożyli wszelkich starań, by kontynuować rywalizację i wygrali "u siebie" 3:1.

Drugiego pojedynku w 1914 nie udało się już przeprowadzić, więc – jak się okazało – była to ostatnia potyczka przed pięcioletnią przerwą, spowodowaną wybuchem I wojny światowej.

Rozgrywki wznowiono już w czasach II Rzeczypospolitej – 12 października 1919, a ponownie w Krakowie lepsi okazali się gospodarze 3:1. Podobnie zakończyła się pierwsza powojenna konfrontacja we Lwowie 16 maja 1920 (tym razem 2:4 dla gości). Od 1921 z powrotem rozgrywano po dwa spotkania w danym roku. W tym też 1921 po raz pierwszy zanotowano remis (1:1), natomiast w rewanżu 1923 jedyny raz nie padły gole.

Zmagania zakończyły się 6 września 1925. Dzięki trzem bramkom Józefa Kałuży krakowianie pokonali bowiem we własnym mieście gości 3:2, triumfując po raz trzeci z rzędu i zdobywając trofeum na własność (w tym samym roku wygrali 2:1, a w 1924 3:2).

1912

1913

1914

1919

1920

1921

1922

1923

1924

1925

Zakończenie zmagań o Puchar Żeleńskiego było jednocześnie końcem pewnej epoki (pionierskiej) w polskim futbolu. Najstarsza rodzima impreza piłkarska, przez 13 lat swego trwania (z 5-letnią przerwą "wojenną") zyskała olbrzymią popularność nie tylko wśród społeczności miast-uczestników, ale całej Galicji, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości – również kraju. Przypadła zresztą na nietypowy okres – rozpoczęła się przecież w czasie zaborów, a zakończyła już w odrodzonej ojczyźnie. Niekwestionowany prestiż PŻ przyczynił się do powołania jeszcze zimą 1925 kolejnych rozgrywek – z identycznym regulaminem, będących niejako ich kontynuacją. Dla podkreślenia ciągłości tradycji nadano im nazwę – Waza Żeleńskiego (WŻ).

Z różnych przyczyn nie przeprowadzano ich już z taką regularnością, jak Pucharu Żeleńskiego, jednak cieszyły się one podobną estymą. Inauguracyjne spotkanie odbyło się 9 maja 1926 – tym razem we Lwowie - a zakończyło remisem 2:2.

Już trzy dni później doszło do przewrotu majowego, który gruntownie zmienił życie międzywojennej Polski, również na polu sportowym. Na fali rozpoczętych wówczas zmian sanacyjnych zreformowano Polski Związek Piłki Nożnej (PZPN), a przy okazji obrany przez niego w 1919 system rozgrywek o mistrzostwo Polski, poprzez rozpoczęcie tworzenia nowoczesnej ligi. W tej sytuacji zmagania o Wazę Żeleńskiego zeszły na dalszy plan.

Wznowiono je w 1929, czyli momencie gdy Liga Piłki Nożnej była już ciałem w pełni uznanym przez PZPN. To wówczas w Krakowie padł najwyższy wynik w historii WŻ (ale również najwyższy uwzględniając Puchar Żeleńskiego) - lwowianie zwyciężyli 7:5. Po kolejnym remisie 2:2 (w 1930), rok później ponowna kanonada "pod Wawelem" – 5:4 dla gospodarzy, która okaże się początkiem końca całych rozgrywek. Przez następne trzy lata rywalizacji jednak nie prowadzono. Wrócono do nich w 1935. Najpierw "krakusy" pokonały lwowian na ich terenie 2:1, a 29 września 1935 – po ponownej wiktorii 3:1 (trzeciej z rzędu) – zdobyły na własność srebrne trofeum.

Tak więc zarówno Puchar, jak i Waza – urodzonego w Krakowie Żeleńskiego – padły łupem jego krajan.

1926

1929

1930

1931

1935

• Piłka nożna w Polsce
• Polskie nieligowe rozgrywki w piłce nożnej
• Puchar Polski w piłce nożnej
• Puchar Ligi Polskiej
• Superpuchar Ekstraklasy S.A.