PROFILPELAJAR.COM

Promieniopłetwe
	Actinopterygii
	Cope, 1871
	Okres istnienia: sylur–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q
	; Szkielet Ophiodon elongatus
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Nadgromada	ryby kostnoszkieletowe
Gromada	promieniopłetwe
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Promieniopłetwe^[3], kostnopromieniste^[4], kostnopromienne^[5] (Actinopterygii, z gr. aktina – promień i pterygio – płetwa) – gromada ryb kostnoszkieletowych (Osteichthyes) o płetwach wspartych na promieniach kostnych, obejmująca większość (około 30 tys.) współcześnie żyjących gatunków ryb. Wykazują znaczne zróżnicowanie morfologiczne. Zasiedlają wszystkie typy wód słodkich, słonawych i słonych. Od mięśniopłetwych odróżnia je budowa płetw i sposób poruszania.

Cechy charakterystyczne

Płetwy ryb promieniopłetwych są rozpięte na szkielecie z delikatnych promieni z kości skórnych (lepidotrychia), bezpośrednio połączonych z pasem barkowym.
Ciało większości gatunków pokryte jest łuskami cykloidalnymi, ktenoidalnymi lub płytkami kostnymi, skóra niektórych jest naga, a u najstarszych ewolucyjnie, w większości już wymarłych gatunków, występują łuski ganoidalne.
Szkielet jest dobrze ukształtowany, w całości kostny u form rozwiniętych, a u bardziej pierwotnych częściowo chrzęstny.
Tryskawki i nozdrza wewnętrzne zazwyczaj nie występują^[3]^[2].
Większość ma pęcherz pławny.
Zastawka w jelicie spotykana jest jedynie u najstarszych form. Występują trzy otolity^[6].

Ewolucja

Ryby promieniopłetwe pojawiły się w wodach słodkich w późnym sylurze, około 420 mln lat temu. Najstarsze z odkrytych gatunków to Andreolepis hedei i Lophosteus superbus. Kompletny szkielet ryby zaliczonej do promieniopłetwych odkryto w skałach z wczesnego dewonu^[7]. W karbonie zdominowały wody śródlądowe, a niektóre formy (prawieczkokształtne) przystosowały się do życia w morzach, które w triasie stały się głównym ośrodkiem ich rozwoju. Podczas gdy większość kostnochrzęstnych żyła w erze paleozoicznej i triasie, Neopterygii, choć znane już od końca permu najburzliwszy okres różnicowania przechodziły w triasie i jurze. Właśnie wówczas zaznaczyła się tendencja do redukcji liczby, grubości i wielkości łusek. Zaistniałe zmiany Neopterygii przyczyniły się do usprawnienia płetw (stąd nazwa Neopterygii i postulowana polska nazwa „nowopłetwe”). Płetwa ogonowa staje się symetryczna (w przeciwieństwie do heterocerkicznej u kostnochrzęstnych) i wykształca się skostniały kręgosłup. Gatunki zaliczane tradycyjnie do przejściowców (jak amia i niszczuka) są obecnie coraz częściej uznawane za prymitywne formy Neopterygii.

W mezozoiku i kenozoiku promieniopłetwe rozwijały się z rosnącym powodzeniem. Obecnie są dominującymi kręgowcami w większości zbiorników wodnych na Ziemi.

Klasyfikacja

W tradycyjnej klasyfikacji Actinopterygii dzielone były na:

kostnochrzęstne (Chondrostei) syn. kostnołuskie, kostołuskie, ganoidy chrzęstne obejmująca jesiotrokształtne (Acipenseriformes)
przejściowce (Holostei) syn. pełnokostne, ganoidy kostne obejmujące niszczukokształtne (Lepisosteiformes) i amiokształtne (Amiiformes)
ryby kościste (Teleostei)
ramieniopłetwe (Brachiopterygii), do których zaliczano wielopłetwcokształtne (Polypteriformes)

Według najnowszych tendencji kladystycznych tradycyjnie przedstawiona grupa promieniopłetwych nie jest jednak grupą monofiletyczną (z powodu parafiletycznych przejściowców), a tym samym nie stanowią taksonu naturalnego.

Przez długi czas proponowany był podział na:

kostnochrzęstne (Chondrostei) obejmujące taksony kopalne i współczesne wielopłetwcokształtne (Polypteriformes) i jesiotrokształtne (Acipenseriformes) o wielu cechach prymitywnych
nowopłetwe (Neopterygii) obejmujące przejściowce (Holostei) oraz większość współcześnie żyjących gatunków ryb doskonałokostnych (Teleostei)

Chondrostei okazały się być taksonem parafiletycznym i są obecnie dzielone na dwie odrębne grupy.

Dopiero tak zdefiniowany takson jest uznawany za monofiletyczny^[2]:

Cladistia (klad obejmujący wielopłetwcokształtne)
Chondrostei – kostnochrzęstne
Neopterygii – nowopłetwe

Rzędy

Niezależnie od przyjętej klasyfikacji biologicznej gromadę ryb promieniopłetwych dzieli się na rzędy. W poniższej tabeli przedstawiono wszystkie rzędy ze wskazaniem różnic pomiędzy klasyfikacjami Integrated Taxonomic Information System^[1], FishBase, J. S. Nelsona w czwartej edycji Fishes of the World^[2] i W. Eschmeyera (Catalog of Fishes)^[8].

ITIS	Fishbase.org	J. S. Nelson	W. Eschmeyer	Nazwa zwyczajowa
Acipenseriformes	Acipenseriformes	Acipenseriformes	Acipenseriformes	jesiotrokształtne
Albuliformes	Albuliformes	Albuliformes	Albuliformes	albulokształtne
Amiiformes	Amiiformes	Amiiformes	Amiiformes	amiokształtne
Anguilliformes	Anguilliformes	Anguilliformes	Anguilliformes	węgorzokształtne
		Argentiniformes		srebrzykokształtne
Ateleopodiformes	Ateleopodiformes	Ateleopodiformes	Ateleopodiformes	(brak nazwy)
Atheriniformes	Atheriniformes	Atheriniformes	Atheriniformes	aterynokształtne
Aulopiformes	Aulopiformes	Aulopiformes	Aulopiformes	skrzelokształtne
Batrachoidiformes	Batrachoidiformes	Batrachoidiformes	Batrachoidiformes	batrachokształtne
Beloniformes	Beloniformes	Beloniformes	Beloniformes	belonokształtne
Beryciformes	Beryciformes	Beryciformes	Beryciformes	beryksokształtne
Characiformes	Characiformes	Characiformes	Characiformes	kąsaczokształtne
	Cetomimiformes		Cetomimiformes	wielorybinkokształtne
Clupeiformes	Clupeiformes	Clupeiformes	Clupeiformes	śledziokształtne
Ctenothrissiformes (incertae sedis)		Ctenothrissiformes
Cypriniformes	Cypriniformes	Cypriniformes	Cypriniformes	karpiokształtne
Cyprinodontiformes	Cyprinodontiformes	Cyprinodontiformes	Cyprinodontiformes	karpieńcokształtne (zębokarpiokształtne)
Elopiformes	Elopiformes	Elopiformes	Elopiformes	elopsokształtne (tarponokształtne)
Esociformes	Esociformes	Esociformes	Esociformes	szczupakokształtne
Gadiformes	Gadiformes	Gadiformes	Gadiformes	dorszokształtne
Gasterosteiformes	Gasterosteiformes	Gasterosteiformes	Gasterosteiformes	ciernikokształtne
	Gobiesociformes		Gobiesociformes	grotnikokształtne
Gonorynchiformes	Gonorynchiformes	Gonorynchiformes	Gonorynchiformes	piaskolcokształtne
Gymnotiformes	Gymnotiformes	Gymnotiformes	Gymnotiformes	strętwokształtne
		Hiodontiformes
Lampridiformes	Lampriformes	Lampriformes	Lampriformes	strojnikokształtne
Lophiiformes	Lophiiformes	Lophiiformes	Lophiiformes	żabnicokształtne
Mugiliformes		Mugiliformes		mugilokształtne (cefalokształtne)
Myctophiformes	Myctophiformes	Myctophiformes	Myctophiformes	świetlikokształtne
	Notacanthiformes		Notacanthiformes	łuskaczokształtne
Ophidiiformes	Ophidiiformes	Ophidiiformes	Ophidiiformes	wyślizgokształtne
Osmeriformes	Osmeriformes	Osmeriformes	Osmeriformes	stynkokształtne
Osteoglossiformes	Osteoglossiformes	Osteoglossiformes	Osteoglossiformes	kostnojęzykokształtne
Perciformes	Perciformes	Perciformes	Perciformes	okoniokształtne
Percopsiformes	Percopsiformes	Percopsiformes	Percopsiformes	okonkokształtne
Pleuronectiformes	Pleuronectiformes	Pleuronectiformes	Pleuronectiformes	flądrokształtne (płastugokształtne)
Polymixiiformes	Polymixiiformes	Polymixiiformes	Polymixiiformes	wąsatkokształtne
Polypteriformes	Polypteriformes	Polypteriformes	Polypteriformes	wielopłetwcokształtne
Saccopharyngiformes	Saccopharyngiformes	Saccopharyngiformes	Saccopharyngiformes	gardzielcokształtne
Salmoniformes	Salmoniformes	Salmoniformes	Salmoniformes	łososiokształtne
Scorpaeniformes	Scorpaeniformes	Scorpaeniformes	Scorpaeniformes	skorpenokształtne
Semionotiformes	Lepisosteiformes	Lepisosteiformes	Lepisosteiformes	niszczukokształtne
Siluriformes	Siluriformes	Siluriformes	Siluriformes	sumokształtne
Stephanoberyciformes	Stephanoberyciformes	Stephanoberyciformes	Stephanoberyciformes	stefanoberyksokształtne
Stomiiformes	Stomiiformes	Stomiiformes	Stomiiformes	wężorokształtne
Synbranchiformes	Synbranchiformes	Synbranchiformes	Synbranchiformes	szczelinokształtne
	Syngnathiformes		Syngnathiformes	igliczniokształtne
Tetraodontiformes	Tetraodontiformes	Tetraodontiformes	Tetraodontiformes	rozdymkokształtne
Zeiformes	Zeiformes	Zeiformes	Zeiformes	piotroszokształtne

Kladogram współczesnych promieniopłetwych^[9].

Actinopterygii

Polypteriformes

Actinopteri

Acipenseriformes

Neopterygii

Lepisosteiformes

Halecostomi

	Amiiformes

	Teleostei

Przypisy

↑ ^a ^b Actinopterygii, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Nelson 2006 ↓
↑ ^a ^b Nikolski 1970 ↓, s. 96–97
↑ Władysław Zamachowski, Adam Zyśk: Strunowce Chordata. Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP, 1997. ISBN 83-86841-92-3.
↑ Ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, seria: Mały słownik zoologiczny.
↑ Ryby kopalne. red. Michał Ginter. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 190. ISBN 978-83-235-0973-8.
↑ Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9.
↑ RonR. Fricke RonR., William NeilW.N. Eschmeyer William NeilW.N., Jon DavidJ.D. Fong Jon DavidJ.D., SPECIES BY FAMILY/SUBFAMILY, [w:] Eschmeyer’s Catalog of Fishes, California Academy of Sciences, 2 lipca 2013 [dostęp 2013-08-04] (ang.).
↑ Teleostomi: Osteichthyes. Palaeos. [dostęp 2012-08-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-06)]. (ang.).

Bibliografia

Joseph S. Nelson: Fishes of the World. John Wiley & Sons, 2006. ISBN 0-471-25031-7.
G. Nikolski: Ichtiologia szczegółowa. Franciszek Staff (tłum.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.
Mały słownik zoologiczny: ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976.
Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9.
Włodzimierz Załachowski: Ryby. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12286-2.