Porządek dorycki

Porządek dorycki (styl) – jeden z najbardziej znanych porządków architektonicznych czasów starożytnych. Charakteryzuje się on ciężkimi proporcjami, surowością i monumentalizmem. Walory artystyczne ustępowały w nim miejsca funkcjonalizmowi.

Architektura dorycka wywodzi się prawdopodobnie z budownictwa drewnianego, gdzie punktem wyjścia był megaron^[1], który w zmonumentalizowanej formie był centralną częścią pałaców mykeńskich^[2]. Wiele dekoracyjnych szczegółów w budownictwie kamiennym imituje elementy drewniane^[2], np. tryglif nad każdą kolumną w budownictwie drewnianym pełnił rolę ochrony czoła belki stropowej i stanowił imitację zakończenia belki nośnej^[3], umieszczane pod okapem regulae naśladują deseczki, guttae to imitacja drewnianych kołków łączących konstrukcje.

Konstrukcja

Zasady ogólne

Tak zwana zasada tryglifu, rządząca porządkiem doryckim, stawiała budowniczym następujące wymogi^[4]:

tryglif musi znaleźć się nad każdą kolumną i nad każdym interkolumnium;
na krawędziach fryzu należy umieścić dwa, stykające się ze sobą pod kątem prostym tryglify, nigdy metopy;
każdy tryglif należy umieścić dokładnie nad środkiem kolumny i nad środkiem interkolumnium (z wyjątkiem kolumny i interkolumnium skrajnego, co wyraźnie uwidoczniono na rysunku powyżej).

Rozmiary poszczególnych elementów w stylu doryckim były ściśle określone: np. kolumna miała 12 modułów wysokości, kapitel i tryglif - 1 moduł, a metopa - 1,6. Zwykło się przyjmować, że modułem w przypadku porządku doryckiego była połowa średnicy trzonu kolumny u podstawy. Witruwiusz, autor traktatu o architekturze w I wieku p.n.e.^[1] podawał, że modułem może być: długość fasady, średnica dolnego bębna kolumny, szerokość tryglifu. W XIX wieku uczeni niemieccy po przeprowadzeniu szeregu pomiarów geometrycznych zachowanych świątyń doszli do wniosku, że najłatwiej spełnić wymogi zasady tryglifów w oparciu o przyjęcie jako modułu wielkości równej szerokości tryglifu (1 metr)^[1]. W oparciu o tę wielkość, znając liczbę kolumn w elewacji, stosując się do surowych kanonów, architekt był w stanie wyliczyć pozostałe wymiary świątyni: jej wysokość, szerokość, rozmiary metop itp.

Podstawą budowli doryckiej jest stereobat, który składa się z fundamentu i trójstopniowej krepidomy, której górna powierzchnia to stylobat. Na nim posadowione są kolumny^[2].

Kolumna i belkowanie

Kolumny w tym porządku nie miały bazy i wsparte były bezpośrednio na stylobacie. Trzon kolumny zwykle lekko zwężał się ku górze, a w około jednej trzeciej wysokości był lekko wybrzuszony (entasis)^[5]. Miało to zapobiec optycznemu złudzeniu pochylania się kolumn i złudzenia wklęsłości, jakie powstaje, gdy linie boków trzonu są proste^[1]. Kolumny doryckie w niektórych budowlach nie posiadały entasis, przykładem mogą być kolumny zewnętrznej kolumnady tolosu w Epidauros (ok. 360 - 340 p.n.e.)^[6]. Głowica ma bardzo prosty kształt, okrągłej, spłaszczonej "poduszki" (echinus), na której spoczywa kwadratowa płyta abakusa^[4]. Trzon pokrywało 16-20 żłobień z ostrymi zakończeniami (kanelury). Słabo zdobiony kapitel tworzyły tylko echinus i abakus. Zabiegi z poszerzeniem kolumn nie były jedynymi stosowanymi przez architektów greckich. Niwelacja złudzeń optycznych polegała także na pogrubieniu zewnętrznych kolumn przy jednoczesnym lekkim pochyleniu ich górnej części w kierunku osi elewacji, a także wybrzuszeniu stylobatu w części środkowej.
Stosunek średnicy do jej wysokości w kolumnach doryckich w Grecji wynosi 1:6,5 do 1:4,06, w Rzymie zaś 1:8 (kolumna rzymska jest smuklejsza)^[7]. Stworzoną w Italii odmianą porządku doryckiego był porządek toskański – kolumna z bazą i gładkim trzonem^[5], większe rozczłonkowanie kapitela, dodanie mu szyjki^[7]. Szyjka ta nazywana hypotrachelion oddzielała trzon od kapitelu. Czasem miejsce to podkreślano pierścieniem zw. anulusem^[2]. Mogła być oddzielona wyżłobionym rowkiem i zwieńczona trzema wąskimi pierścieniami (anuli)^[2]. Kolumny doryckie pojawiły się w Grecji w VII wieku p.n.e.^[5] (według innych źródeł w VI wieku p.n.e.)^[4].

Belkowanie składało się z niezdobionego architrawu, fryzu tryglifowo-metopowego oraz gzymsu (geison) zakończonego często simą (rynną) zdobioną rzygaczami i antefiksami. Pod każdym tryglifem poniżej listwy (tenia), która oddzielała architraw od fryzu umieszczano listewkę zwaną regula z 6 łezkami (guttae), natomiast nad fryzem dodawano podtrzymującą gzyms płytkę (mutulus) z łezkami w 3 rzędach^[5].

Budowle przykrywał dwuspadowy dach, który w elewacjach szczytowych tworzył dwa tympanony^[5]. Szczyt i naroża zdobiły akroteria^[2].

Zasięg i zastosowanie

Porządek dorycki wykształcił się na Peloponezie, rozpowszechnił się na terytoriach zamieszkiwanych przez Dorów, później wszędzie tam, gdzie dotarła grecka cywilizacja^[1]. Najciekawsze przykłady budowli doryckich zachowały się w Italii i na Sycylii.

Surowe reguły kanonu doryckiego były trudne do zastosowania w dużych budowlach, co doprowadziło do zaniechania stosowania tego porządku w okresie hellenistycznym^[5], niemniej z tego czasu znamy jeszcze budowle w stylu doryckim, np. świątynia Ateny Nikeforos w Pergamonie czy Ateny Lindia w Lindos na Rodos^[6].

Przykłady zabytków w porządku doryckim: świątynia Apolla w Koryncie (ok. 540 r. p.n.e.), świątynia Afai na Eginie (ok. 510-490 r. p.n.e.), świątynie Zeusa (Olimpiejon)^[6], świątynie w Paestum (np. Hery, poł. V w.p.n.e.^[6] oraz Posejdona^[1]), także Hery (Herajon) w Olimpii^[1]. Za najdoskonalszy przykład stylu doryckiego uważa się Partenon w Atenach^[6].

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Krystyna Zwolińska, Zasław Malicki: Mały słownik terminów plastycznych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1974.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Sztuka świata. T. 18. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 2013, ISBN 978-83-213-4726-4.
↑ Mała encyklopedia kultury antycznej A–Z (red. Zdzisław Piszczek). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1988, ISBN 83-01-03529-3.
↑ ^a ^b ^c Witold Szolginia: Architektura i budownictwo. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1982.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Krystyna Kubalska-Sulkiewicz, Monika Bielska-Łach, Anna Manteuffel-Szarota: Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Encyklopedia sztuki starożytnej. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1974.
↑ ^a ^b Zdzisław Mączeński: Elementy i detale architektoniczne w rozwoju historycznym. Warszawa: Wydawnictwo Budownictwo i Architektura, 1956.