Pieszczanka wielka[13] (Rhombomys opimus) – roślinożerny gatunekssaka azjatyckiego z podrodzinymyszoskoczków (Gerbillinae) w obrębie rodzinymyszowatych (Muridae), największy i prawdopodobnie najlepiej zbadany gatunekmyszoskoczki (Gerbillinae). Na tak duże zainteresowanie naukowców zasłużył sobie z dwóch powodów: wyrządza znaczne szkody w uprawach rolnych i jednocześnie jest głównym nosicielem bakterii wywołujących dżumę.
Zasięg występowania i biotop
Zasięg występowania tego gryzonia obejmuje większość obszarów zachodniej i środkowej Azji, głównie pustynnych – od Morza Kaspijskiego na południe po Iran i na wschód – po południową Mongolię i północne oraz środkowe Chiny[14]. Występuje licznie na pustyniach piaszczystych i gliniastych, zwłaszcza w górzystych obszarach oraz na subtropikalnych stepach. Jest szeroko rozprzestrzeniony w Iranie, Turkmenistanie, Uzbekistanie i Kazachstanie[12]. W Chinach występuje bardzo licznie na obszarach pustynnych i półpustynnych, z powodzeniem zasiedla suche koryta rzek porośnięte roślinnością krzewiastą[12]. Zamieszkuje również na terenach rolniczych, gdzie wyrządza znaczne szkody w uprawach. Badania sekwencji DNA wykazały, że pieszczanka wielka szeroko rozprzestrzenił się na terenach Azji w ciągu ostatnich 12 tys. lat[15], co może mieć ścisły związek ze zmianami klimatu i z aktywnością człowieka.
We wcześniejszych ujęciach systematycznych R. opimus umieszczany był w rodzaju Meriones, a następnie przeniesiony do rodzaju Rhombomys, w oparciu o unikalne cechy uzębienia[17]. Niedawna analiza molekularna wykazała, że R. opimus jest gatunkiem siostrzanymBrachiones przewalskii i obydwa należą do tego samego kladu co Psammomys obesus[18]. Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten takson za gatunek monotypowy[17].
Pieszczanka wielka jest zdecydowanie większa od pozostałych myszoskoczek oraz różni się od nich na tyle, że zaliczono ją do odrębnego rodzaju Rhombomys. Jej krępe ciało osiąga długość (bez ogona) 150–185 mm, a długość ogona 130–160 mm; długość ucha 12–19 mm, długość tylnej stopy 36–47 mm[21]. Osiągają masę ciała 169–275 g[21]. Ma większą głowę i mniejsze uszy niż większość jego krewniaków. Wyróżnia ją też uzębienie hipsodontyczne oraz ogon – krótki, zakończony puklem włosów.
Ekologia
Ten gryzoń jest dobrze przystosowany do warunków klimatycznych występujących na zajmowanym obszarze. Dobrze znosi zarówno gorące i suche lato, jak i bezśnieżne, wietrzne zimy. Może przetrwać długi okres suszy, maksymalnie wykorzystując wodę zawartą w zjadanym pokarmie. Prowadzi dzienny tryb życia. W czasie letnich upałów pieszczanki są aktywne o poranku i przed zmierzchem, natomiast zimą wykazują większą aktywność w ciągu dnia. Jego ubarwienie ochronne sprawia, że jest słabo widoczny na tle otoczenia.
Grupa pieszczanek wielkich w pobliżu otworów wejściowych prowadzących do podziemnych nor
Budowa ucha środkowego umożliwia odbiór dźwięków o niskich częstotliwościach. Takie dźwięki wydają skrzydła ptaków drapieżnych, które są głównymi drapieżnikami polującymi na pieszczanki wielkie – są to głównie sowy i jastrzębie. Wśród naziemnych drapieżników najgroźniejszym dla gryzoni jest waran szary (Varanus griseus).
Pieszczanka wielka jest gatunkiem fakultatywnie socjalnym[22]. Poszczególne osobniki często budują nory blisko siebie, w efekcie czego powstają nory połączone korytarzami, z czasem rozbudowywane do formy kolonii – są to systemy korytarzy połączonych z wieloma komorami, w których towarzyskie gryzonie gnieżdżą się oraz przechowują zapasy pokarmu na zimę. Zimą gromadzą się w przygotowanych norach dużymi grupami, aby się wzajemnie ogrzewać oraz chronić zapasy[23]. Do przeżycia potrzebują stałej temperatury w zakresie 20–25 °C[14]. Nory sięgają 1,5–2,5 m pod powierzchnię ziemi. Prowadzą do nich duże otwory wejściowe[12].
Opuszczone nory są ponownie zasiedlane, gdy liczebność populacji wzrasta. Wiele innych gatunków zwierząt również korzysta z nor opuszczonych przez pieszczanki.
Rozród
Okres rozrodu przypada na porę deszczową – od kwietnia do września. W tym czasie każda z samic może wyprowadzić od dwóch do trzech miotów. Samica osiąga dojrzałość płciową w 3. lub 4. miesiącu życia. Ciąża trwa 23–32 dni, a liczba młodych w miocie waha się od 1 do 14. Średnia długość życia samców wynosi 2–3 lata, samice żyją średnio o rok dłużej[14]. W niewoli żyją średnio około 4,5 roku.
Rhombomys opimus
Znaczenie dla człowieka
W całym zasięgu swojego występowania gatunek ten jest uważany za szkodnika. Niszczy uprawy, kanały irygacyjne oraz nasypy drogowe i kolejowe. Na terenach rolniczych wyrządza często znaczne szkody, ponieważ chomikuje na zimę znaczne ilości ziarna oraz części roślin[14]. Przy dostatku pokarmu pieszczanki układają w pobliżu otworów wejściowych do nor stosy liści, oprócz zapasów gromadzonych w podziemnych komorach.
↑K.A. Satunin. Neue Nagetiere aus Centralasien. „Ежегодникъ Зоолoгическаго Музея Імператорсуй Академіи Наукъ”. 7, s. 560, 1903. (niem.).
↑P. Matschie: Säugthiere. W: K. Futterer: Durch Asien: Erfahrungen, Forschungen und Sammlungen während der von Amtmann Dr. Holderer unternommenen Reise. T. 3. Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 1911, s. 12. (niem.).
↑Д.Я. Кашкаров: Определитель грызунов Туркестана. Ташкент: 1926, s. 25. (ros.).
↑Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 262. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑Ning et al. Phylogeographic patterns of the great gerbil Rhombomys opimus in China based on mitochondrial cytochrome b gene sequence variations. „Current Zoology”. 4 (53), s. 630–640, 2007. (ang.).
↑D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Species Rhombomys opimus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-01-18].
↑M. Ito, W. Jiang, J.J. Sato, Q. Zhen, W. Jiao, K. Goto, H. Sato, K. Ishiwata, Y. Oku, J.-J. Chai & H. Kamiya. Molecular phylogeny of the subfamily Gerbillinae (Muridae, Rodentia) with emphasis on species living in the Xinjiang-Uygur Autonomous Region of China and based on the mitochondrial cytochrome b and cytochrome c oxidase subunit II genes. „Zoological Science”. 27 (3), s. 269–278, 2010. DOI: 10.2108/zsj.27.269. (ang.).
↑ abCh. Denys, P. Taylor & K. Aplin. Opisy gatunków Muridae: Ch. Denys, P. Taylor, C. Burgin, K. Aplin, P.-H. Fabre, R. Haslauer, J. Woinarski, B. Breed & J. Menzies: Family Muridae (True Mice and Rats, Gerbils and relatives). W: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier & T.E. Lacher (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 7: Rodents II. Barcelona: Lynx Edicions, 2017, s. 649–650. ISBN 978-84-16728-04-6. (ang.).
↑Zwierzęta. Encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005, s. 227. ISBN 83-01-14344-4.
↑RobertR.PollitzerRobertR., Plague and plague control in the Soviet Union, Fordham University, 1966(ang.). Brak numerów stron w książce
↑K.L. Gage, M.Y. Kosoy. Natural history of plague: perspectives from more than a century of research. „Annual Review of Entomology”. 50, s. 505–528, 2004. DOI: 10.1146/annurev.ento.50.071803.130337. (ang.).
Bibliografia
В.Г. Гептнер. Заметки о песчанках (Gerbillidae, Glires). X. Новые сведения по географическому распространению и систематике Rhombomys opimus Licht. „Бюллетень Московского общества испытателей природы”. Отдел биологический. 48 (4), s. 99—104, 1939. (ros.).
