Nowy cmentarz żydowski w Sanoku

Nowy cmentarz żydowski w Sanoku
Ilustracja
Lapidarium z ocalałych macew
Państwo

 Polska

Miejscowość

Sanok

Adres

ul. Kiczury i Głogowa

Typ cmentarza

wyznaniowy

Wyznanie

judaizm

Stan cmentarza

nieczynny

Powierzchnia cmentarza

1,7 ha

Data otwarcia

I poł. XIX wieku

Data ostatniego pochówku

1957

Zarządca

Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego

Położenie na mapie Sanoka
Mapa konturowa Sanoka, blisko centrum na lewo u góry znajduje się punkt z opisem „Nowy cmentarz żydowski w Sanoku”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Nowy cmentarz żydowski w Sanoku”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Nowy cmentarz żydowski w Sanoku”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Nowy cmentarz żydowski w Sanoku”
Ziemia49°33′59″N 22°11′26″E/49,566389 22,190556
Multimedia w Wikimedia Commons

Nowy cmentarz żydowski w Sanoku – położony jest w dzielnicy Śródmieście w obrębie ulic Kiczury i Głogowej.

Historia

Jest to jeden z dwóch, obok starego cmentarza żydowskiego, cmentarz żydowski w tym mieście.

Został założony w XIX wieku (dokładna data nie jest znana), zajmuje powierzchnię 1,67 ha[1], na której zachowało się około 50 nagrobków z XIX i XX wieku z napisami w języku hebrajskim i niemieckim[2]. W 1906 przy cmentarzu powstał dom przedpogrzebowy, w latach 30. obszar kirkutu został powiększony[3].

W okresie II Rzeczypospolitej obok cmentarza działała cegielnia parowa[4].

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej i wkroczeniu Niemców do Sanoka, w dniu 27 października 1939 okupanci dokonali na cmentarzu pierwszej egzekucji, której ofiarami byli aresztowani z sanockiego więzienia[5][6]. Egzekucje na osadzonych z sanockiego więzienia (różnej narodowości, głównie żydowskiej), dokonywane na terenie cmentarza, były kontynuowane także w późniejszych latach okupacji niemieckiej, ze szczególnym ich wzmożeniem na przełomie 1942/1943[7][8][9][10]. Ponadto na cmentarzu rozstrzeliwano osoby niewiadomego pochodzenia oraz chorych umysłowo, zatrzymywanych w Sanoku i poza miastem[7]. Według relacji Stanisława Wilka w jednym dniu dokonano egzekucji na ok. 100 osobach[7]. Rozstrzelania były dokonywane na pojedynczych osobach lub były masowe[7]. W drugim przypadku przywiezione na cmentarz osoby były wpierw kierowane do stojącego w rogu nieczynnego domu grabarza, gdzie polecano im rozebrać się do naga, po czym prowadzono nad wykopany dół i zabijano strzałami w tył głowy[7].

Wśród ofiar egzekucji na cmentarzu byli m.in.: sędzia dr Stanisław Fried (oraz jego żona, syn Adam i córka Anna)[11][12][13], członkowie Judenratu (m.in. Leon Werner z żoną i synem; Majlech Ortner z żoną i synem Motkiem oraz Lejbisz Strassberg[14] i Trachmannowie[7]; zamordowani po likwidacji sanockiego getta)[15][7]. Według różnych źródeł w tym miejscu śmierć poniosło co najmniej 500 osób[16][17] lub ponad 630[18].

Łącznie na obszarze kirkutu (szerzej miejsce określano jako zbocze wzgórza Glinice) miało zostać zamordowanych ponad 1000 osób[19]. W latach 1942–1943 nagrobkami z sanockich kirkutów wybrukowano kilkanaście śródmiejskich ulic w Sanoku oraz drogę do Trepczy.

Okres powojenny

Ostatni pochówek miał miejsce na tym kirkucie w 1957. Według informacji na posiedzeniu Miejskiej Rady Narodowej w Sanoku w 1958 cmentarz był wówczas nieuporządkowany od 1944[20].

Według relacji oddziału w Sanoku ZBoWiD organizacja ta w połowie lat 60. wystąpiła z inicjatywą stworzenia na byłym kirkucie upamiętnienia, jednak zarówno Kongregacja Wyznania Mojżeszowego w Krakowie i Centralna Żydowska Pomoc Społeczna w Warszawie nie wykazały zainteresowania tą sprawą[21]. Mimo kolejnej inicjatywy tej organizacji (ok. 1967) nadal brakło zainteresowania ze strony władz i Powiatowego Komitetu Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa[22].

Pomnik na terenie cmentarza

Na przełomie 1988/1989 z inicjatywy Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w Warszawie[13] organizacja Związek Bojowników o Wolność i Demokrację przeprowadziła na cmentarzu prace porządkowe (m.in. odbudowano ogrodzenie i wystawiono pomnik ku czci ofiar Holocaustu ustanowiony przez Fundację Rodziny Nissenbaumów)[23][24]. Projektantem i wykonawcą był Jan Pastuszak z Józefowa. Inskrypcja brzmi: "Kto stanie przed tym pomnikiem, niechaj pochyli głowę i z czcią wspomni męczenników poległych za ojczyznę i wiarę, za godność i wolność wszystkich ludzi – przeciw bestialstwu ludobójczego rasizmu. Spokój ich szczątkom! W tym miejscu w czasie II wojny światowej zostali zamordowani przez hitlerowców Żydzi, Polacy, Łemkowie i Starorusini. Israel Singer. Fundacja Rodziny Nissenbaumów. 1988."[25][26][27].

W sierpniu 2008 roku dzięki wsparciu Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce oraz władz miejskich Sanoka odbył się w mieście letni obóz ŻOOM, podczas którego m.in. sprzątano cmentarz żydowski oraz poświęcono czas nauce czytania macew oraz inwentaryzacji zachowanych nagrobków. 29 października 2008 roku w sanockiej Galerii BWA odbył się zorganizowany przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Polsce oraz członków ŻOOM cykl bogato ilustrowanych fotografiami wykładów poświęconych żydowskim pochówkom i cmentarzom. 23 czerwca 2010 roku grupa studentów z Dartmount College (USA) przy współpracy władz miasta i lokalnej społeczności zakończyła prace porządkowe kolejnego kwartału sanockiego kirkutu. Opiekunem projektu był Steven Glazer. Z części ocalałych macew studenci utworzyli lapidarium[28].

Kirkut jest ogrodzony stalowym parkanem, do którego prowadzi ozdobiona gwiazdami Dawida brama. Od strony południowej graniczy z Cmentarzem Centralnym.

Cmentarz został wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015[29].

Przypisy

  1. ↑ Andrzej Potocki: Żydzi w Podkarpackiem. Rzeszów: Libra, 2004, s. 176. ISBN 83-89183-05-6.
  2. ↑ Burchard podaje nieznaną datę powstania cmentarza i powierzchnię 1,67. Podaje również liczbę zachowanych nagrobków jako około 50
  3. ↑ Edward Zając. Synagogi, Domy Modlitwy i cmentarze żydowskiego w Sanoku. „Tygodnik Sanocki”. Nr 30 (203), s. 6, 29 września 1995. 
  4. ↑ Wykaz firm handlowych, przemysłowych, rzemieślniczych i wolnych zawodów miasta Sanoka, Zagórza, Rymanowa, Mrzygłoda, Bukowska 1937/8. Informator Chrześcijański. Sanok: Krakowska Kongregacja Kupiecka. Oddział Sanok, 1938, s. 25.
  5. ↑ Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 40.
  6. ↑ Kowalski. Eksterminacja 1987 ↓, s. 41.
  7. ↑ a b c d e f g Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 41.
  8. ↑ Kowalski. Eksterminacja 1987 ↓, s. 43, 55, 66.
  9. ↑ Edward Zając. Dzieje Żydów Sanoka i powiatu sanockiego w latach 1939–1943. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Nr 32, s. 128, 1994. 
  10. ↑ Marian Jarosz: Księga poległych. Pomordowanych i zmarłych na polu chwały mieszkańców ziemi sanockiej 1939-1944-1948. Sanok: Edytor, 1998, s. 75. ISBN 83-903522-0-6.
  11. ↑ Kronika. Konfident gestapo przed sądem. „Mosty”. Nr 11 (3), 25 stycznia 1949. 
  12. ↑ Kronika. Konfident gestapo skazany na karę śmierci. „Mosty”. Nr 33 (4), 17 marca 1949. 
  13. ↑ a b Stefan Stefański: Cmentarze sanockie. Sanok: Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Oddział w Sanoku, 1991, s. 7.
  14. ↑ Abraham Werner: The Shoah of Sanok Jewry. jewishgen.org. [dostęp 2021-02-11]. (ang.).
  15. ↑ Edward Zając. Dzieje Żydów Sanoka i powiatu sanockiego w latach 1939–1943. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Nr 32, s. 129, 1994. 
  16. ↑ Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 43.
  17. ↑ Księga pamiątkowa (obchodów 100-lecia Gimnazjum oraz I Liceum Ogólnokształcącego w Sanoku). Sanok: 1980, s. 46.
  18. ↑ Edward Zając. Dzieje Żydów Sanoka i powiatu sanockiego w latach 1939–1943. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. Nr 32, s. 123, 1994. 
  19. ↑ ZBoWiD 1986 ↓, s. 88.
  20. ↑ Władysław Stachowicz. Miejska Rada Narodowa w Sanoku 1950-1990. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990, s. 168, 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  21. ↑ ZBoWiD 1986 ↓, s. 88-89.
  22. ↑ ZBoWiD 1986 ↓, s. 106.
  23. ↑ Stefan Stefański, Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny, Sanok 1991, s. 47.
  24. ↑ Edward Zając, Józef Ząbkiewicz. Życli wśród nas, niech pozostaną w pamięci. Odbudowa sanockiego „kirkutu”. „Gazeta Sanocka – Autosan”. Nr 9 (480), s. 5, 20-31 marca 1989. 
  25. ↑ Paweł Sawicki. Sanoccy Żydzi. „Tygodnik Sanocki”. Nr 35 (199), s. 6, 1 września 1995. 
  26. ↑ Arkadiusz Komski: Sanok. Szlak chasydzki. s. 16. [dostęp 2015-05-11].
  27. ↑ Franciszek Oberc, Pomniki i tablice pamiątkowe Sanoka, Sanok 1998, s. 16-17.
  28. ↑ Studenci z USA porządkowali cmentarz żydowski w Sanoku eSanok (23-06-2010)
  29. ↑ Zarządzenie Burmistrza Miasta Sanoka nr 42/2015 z 9 marca 2015. bip.um.sanok.pl, 2015-03-09. s. 4. [dostęp 2016-10-20].

Bibliografia

  • Arnold Andrunik: Rozwój i działalność Związku Bojowników o Wolność i Demokrację na Ziemi Sanockiej w latach 1949-1984. Sanok: 1986, s. 1-335.
  • Tadeusz Kowalski: Eksterminacja ludności na Rzeszowszczyźnie w okresie II wojny światowej (1939–1945). Rzeszów: Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie, 1987.
  • Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 230.
  • Mapa WIG Sanok Pas 50 Słup 34 Warszawa 1937

Linki zewnętrzne

Read other articles:

Pedri

Nama ini menggunakan cara penamaan Spanyol: nama keluarga pertama atau paternalnya adalah González dan nama keluarga kedua atau maternalnya adalah López. Pedri Pedri pada 2019Informasi pribadiNama lengkap Pedro González López[1]Tanggal lahir 25 November 2002 (umur 21)Tempat lahir Tegueste, Kepulauan Canaria, SpanyolTinggi 174 cm (5 ft 9 in)[2]Posisi bermain Gelandang tengahInformasi klubKlub saat ini BarcelonaNomor 8Karier junior Tegueste2015–201...

 

Hidung berdarah

Hidung berdarahHidung berdarah dikarenakan fraktur tulang pada olahraga rugbi.Informasi umum Hidung berdarah (Kedokteran: epistaksis atau Inggris: epistaxis) atau mimisan adalah satu keadaan pendarahan dari hidung yang keluar melalui lubang hidung. Ada dua tipe pendarahan pada hidung: Tipe anterior (bagian depan). Merupakan tipe yang biasa terjadi. Tipe posterior (bagian belakang). Dalam kasus tertentu, darah dapat berasal dari sinus dan mata. Selain itu pendarahan yang terjadi dapat masuk ke...

 

De-Soekarnoisasi

Jalan Jenderal Sudirman di Padang, jalan utama di kota itu, sebelumnya bernama Jalan Soekarno. De-Soekarnoisasi[1] (EBI: de-Sukarnoisasi) adalah kebijakan yang diambil oleh pemerintah Orde Baru di bawah Jenderal Soeharto untuk memperkecil peranan dan kehadiran Soekarno dalam sejarah dan dari ingatan bangsa Indonesia serta menghilangkan pengkultusan dirinya.[2] Langkah-langkah tersebut dilakukan antara lain dengan jalan mengganti nama Soekarno yang diberikan pada berbagai tempa...

العلاقات الأوكرانية المارشالية

العلاقات الأوكرانية المارشالية أوكرانيا جزر مارشال   أوكرانيا   جزر مارشال تعديل مصدري - تعديل   العلاقات الأوكرانية المارشالية هي العلاقات الثنائية التي تجمع بين أوكرانيا وجزر مارشال.[1][2][3][4][5] مقارنة بين البلدين هذه مقارنة عامة ومرجعية ...

 

Daisy Dee

This biography of a living person needs additional citations for verification. Please help by adding reliable sources. Contentious material about living persons that is unsourced or poorly sourced must be removed immediately from the article and its talk page, especially if potentially libelous.Find sources: Daisy Dee – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (August 2013) (Learn how and when to remove this template message) Daisy DeeBackground inf...

 

العلاقات الكولومبية الناميبية

العلاقات الكولومبية الناميبية كولومبيا ناميبيا   كولومبيا   ناميبيا تعديل مصدري - تعديل   العلاقات الكولومبية الناميبية هي العلاقات الثنائية التي تجمع بين كولومبيا وناميبيا.[1][2][3][4][5] مقارنة بين البلدين هذه مقارنة عامة ومرجعية للدولتين: �...

NBCUniversal Entertainment Japan

NBCUniversal Entertainment Japan LLCNama asliNBCユニバーサル・エンターテイメントジャパン合同会社Nama latinEnubīshīYunibāsaru Entāteimento Japan gōdō gaishaSebelumnyaLaserDisc Corporation (1981–1989)Pioneer LDC, Inc. (1989–2003)Geneon Entertainment Inc. (2003–2009)Geneon Universal Entertainment Japan, LLC. (2009–2013)JenisAnak perusahaan GKIndustriIndustri anime Industri film Industri musik Label rekaman Penerbit musikDidirikanMaret 1981; 43 tahun lalu...

 

Super Game Boy

For the system marketed as the Super Gam*Boy in South Korea, see Sega Genesis. Accessory for the Super Nintendo Entertainment System This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Super Game Boy – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (December 2009) (Learn how and when to remove this template message...

 

Bursa Çimento

Cement factory located in Bursa Bursa ÇimentoTraded asBIST: BUCIMIndustryCementFoundedJuly 14, 1966; 57 years ago (1966-07-14)HeadquartersBursaKey peopleİsmail TarmanNet income75,4 Million Turkish liras (2020)Owner İsmail Tarman: %32,71 Tarman Turizm: %12,92 Bemsa: %9,59 Mehmet Celal Gökçen: %6,23 Public: %38,55 Websitebursacimento.com.tr Bursa Çimento is the sole cement factory in Bursa,[1] established on 14 July 1966 as a joint stock company in Kestel, w...

Monterey Museum of Art

This article includes a list of general references, but it lacks sufficient corresponding inline citations. Please help to improve this article by introducing more precise citations. (September 2015) (Learn how and when to remove this message) Monterey Museum of ArtMonterey Museum of ArtEstablished1959Location559 Pacific Street, Monterey, California 93940Coordinates36°35′50″N 121°53′48″W / 36.597295°N 121.896637°W / 36.597295; -121.896637VisitorsDaily 11:00...

 

Scott Tipton

American politician (born 1956) Scott TiptonMember of the U.S. House of Representativesfrom Colorado's 3rd districtIn officeJanuary 3, 2011 – January 3, 2021Preceded byJohn SalazarSucceeded byLauren BoebertMember of the Colorado House of Representativesfrom the 59th districtIn officeJanuary 9, 2009 – January 2, 2011Preceded byRay RoseSucceeded byDon Coram Personal detailsBornScott Randall Tipton (1956-11-09) November 9, 1956 (age 67)Española...

 

Twelve Years a Slave

1853 memoir by Solomon Northup This article is about the 1853 memoir. For other uses, see Twelve Years a Slave (disambiguation). Twelve Years a Slave Illustration from Twelve Years a Slave (1855)AuthorDavid WilsonCountryUnited StatesLanguageEnglishGenreAutobiography, slave narrativePublisherDerby & Miller, Auburn, New York[1]Publication date1853[2]Media typePrint (hardcover)ISBN978-1843914716Dewey Decimal301.45TextTwelve Years a Slave at Wikisource Twelve Years a Slav...

Sinn Sisamouth

Artikel ini tidak memiliki referensi atau sumber tepercaya sehingga isinya tidak bisa dipastikan. Tolong bantu perbaiki artikel ini dengan menambahkan referensi yang layak. Tulisan tanpa sumber dapat dipertanyakan dan dihapus sewaktu-waktu.Cari sumber: Sinn Sisamouth – berita · surat kabar · buku · cendekiawan · JSTOR Sinn SisamouthInformasi latar belakangLahir1932 (1932)Meninggal18 Juni 1976(1976-06-18) (umur 44)GenreKambojaPekerjaanPenyanyi...

 

2023 Antiguan general election

2023 Antiguan general election ← 2018 18 January 2023 Next → All 17 seats in the House of Representatives9 seats needed for a majorityTurnout70.34 ( 6.17pp)   First party Second party Third party   Leader Gaston Browne Harold Lovell Trevor Walker Party ABLP UPP BPM Last election 59.24%, 15 seats 37.09%, 1 seat 1.43%, 1 seat Seats won 9 6 1 Seat change 6 5 Popular vote 20,052 19,267 624 Percentage 47.06% 45.22% 1.46% Swing 12.18pp 8.13pp 0.0...

 

12 جولة 3: تأمين (فيلم)

12 جولة 3: تأمين (بالإنجليزية: Lockdown)‏  الصنف إثارة وجريمة  [لغات أخرى]‏،  وفيلم أكشن  تاريخ الصدور 2015 مدة العرض 90 دقيقة  البلد الولايات المتحدة  اللغة الأصلية الإنجليزية  مواقع التصوير كولومبيا البريطانية،  وفانكوفر[1]  الطاقم البطولة جون موكس�...

محفوظ نحناح

تحتاج هذه المقالة إلى تنسيق لتتناسب مع دليل الأسلوب في ويكيبيديا. فضلًا، ساهم بتنسيقها وفق دليل الأسلوب المعتمد في ويكيبيديا. (يوليو 2019) محفوظ بن محمد نحناح   أول رئيس لحركة مجتمع السلم في المنصب5 مايو 1991 – 8 مايو 2003 (12 سنةً و3 أيامٍ) تأسيس الحزب أبو جرة سلطاني معلومات شخصية ...

 

Axial piston pump

Positive-displacement pump Axial piston pump An axial piston pump is a positive displacement pump that has a number of pistons in a circular array within a cylinder block. It can be used as a stand-alone pump, a hydraulic motor or an automotive air conditioning compressor. Description Cutaway side-view diagram of an axial piston pump 3-D rendering of an axial piston pump with the parts labeled Animation of an axial piston pump in operation An axial piston pump has a number of pistons (usually...

 

بيضة الملاك

بيضة الملاك天使のたまご (باليابانية) ملصق الفيلم الدعائي باليابانيّةمعلومات عامةالتصنيف رسوم متحركة أصلية للفيديو الصنف الفني سريالي - أنميتاريخ الصدور 22 ديسمبر 1985مدة العرض 71 دقيقة اللغة الأصلية اليابانيةالبلد  اليابانالطاقمالمخرج مامورو اوشيالسيناريو مامورو أوشي الأ...

West Indies women's cricket team in Australia in 2023–24

International cricket tour West Indies women's cricket team in Australia in 2023–24    Australia West IndiesDates 1 – 15 October 2023Captains Alyssa Healy Hayley Matthews[n 1]One Day International seriesResults Australia won the 3-match series 2–0Most runs Alyssa Healy (70) Aaliyah Alleyne (67)Most wickets Annabel Sutherland (6)Kim Garth (6) Karishma Ramharack (1)Shamilia Connell (1)Aaliyah Alleyne (1)Cherry-Ann Fraser (1)Player of the series Kim Garth (Aus)Twent...

 

University of Minnesota Rochester

Public university in Rochester, Minnesota University of Minnesota RochesterTypePublic collegeEstablished2006[1]Parent institutionUniversity of Minnesota systemChancellorLori Carrell[2]Undergraduates632 (2021)[3]LocationRochester, Minnesota, United States44°01′21″N 92°27′49″W / 44.02250°N 92.46361°W / 44.02250; -92.46361CampusUrbanColorsMaroon and gold    MascotRockie the RaptorWebsitewww.r.umn.edu The University of Min...