Nerw trójdzielny (łac. nervus trigeminus) – w anatomii człowieka V nerw czaszkowy, największy wśród nich. Jest nerwem I łuku skrzelowego. Ma charakter mieszany (czuciowo-ruchowy)^[1].

Nerw trójdzielny zawiera włókna czuciowe i ruchowe. Pierwsze stanowią większą część nerwu i są utworzone przez aksony komórek pseudojednobiegunowych zwoju trójdzielnego. Włókna te wnikają do jąder czuciowych pnia mózgu^[2]:

• jądro pasma śródmózgowego – czucie proprioceptywne,
• jądro czuciowe główne nerwu trójdzielnego – czucie epikrytyczne (precyzyjne czucie dotyku i ucisku)
• jądro pasma rdzeniowego – czucie protopatyczne (bólu, ciepła, zimna)

Włókna ruchowe rozpoczynają się w jądrze ruchowym nerwu trójdzielnego, znajdującym się w moście, i kierują się wyłącznie do nerwu żuchwowego V₃^[2].

Nerw wychodzi z mózgowia w przednio-bocznej części mostu dwoma korzeniami: częścią większą (czuciową) i częścią mniejszą (ruchową). Oba korzenie dochodzą do szczytu piramidy kości skroniowej, gdzie w wycisku nerwu trójdzielnego korzeń czuciowy tworzy zwój trójdzielny (troisty, Gassera). Korzeń ruchowy omija zwój troisty, dołączając się później do nerwu żuchwowego (V3). Od zwoju odchodzą trzy gałęzie – nerw oczny, nerw szczękowy i nerw żuchwowy^[3].

Nerw oczny (V₁) jest nerwem czuciowym, unerwia skórę głowy powyżej szpary powiekowej oraz boczną powierzchnię nosa^[4].

Opuszcza jamę czaszki przez szczelinę oczodołową górną; dzieli się na trzy gałęzie końcowe^[5]:

• nerw łzowy – unerwia gruczoł łzowy, dzieli się na gałąź górną i gałąź dolną, która łączy się z nerwem jarzmowym od V₂^[6]
• nerw czołowy – unerwia zatokę czołową, skórę czoła, powiekę górną
  • nerw nadbloczkowy – unerwia spojówkę
  • nerw nadoczodołowy^[7]
• nerw nosowo-rzęskowy – unerwia przyśrodkowy kąt oka oraz rogówkę, dzieli się na
  • część rzęskową, na którą składają się:
    • nerwy rzęskowe długie
    • gałąź łączącą ze splotem rzęskowym
  • część nosową, na którą składają się:
    • nerw sitowy tylny
    • nerw sitowy przedni
    • nerw podbloczkowy (często łączący się z nerwem nadbloczkowym)^[8]

Nerw szczękowy (V₂) jest nerwem czuciowym, unerwia skórę poniżej szpary powiek i powyżej szpary ust^[4]. Opuszcza jamę czaszki przez otwór okrągły; oddaje trzy gałęzie końcowe:

• nerw jarzmowy – unerwia okolicę policzka
• nerw podoczodołowy – unerwia zatokę szczękową, a za pośrednictwem nerwu zębodołowego górnego zęby i dziąsła górne.
  • splot zębowy górny – unerwia zęby i dziąsła szczęki
• nerwy skrzydłowo-podniebienne – zaopatrują podniebienie twarde, gardło, oczodół i jamę nosową (gałęzie zwojowe nerwów skrzydłowo-podniebiennych – do zwoju skrzydłowo-podniebiennego)

Nerw żuchwowy (V₃) jest nerwem czuciowo-ruchowym, unerwia czuciowo skórę poniżej szpary ust i skroni. Skóra okolicy kąta żuchwy jest jednak unerwiona czuciowo przez gałęzie nerwu usznego wielkiego pochodzące ze splotu szyjnego^[4]. Ruchowo unerwia mięśnie żucia; opuszcza jamę czaszki przez otwór owalny; oddaje gałęzie:

• gałąź oponowa (nerw kolcowy) – powraca przez otwór kolcowy do czaszki, gdzie unerwia oponę twardą
• grupa przednia (włókna ruchowe, poza nerwem policzkowym)
  • nerw policzkowy – nerw czuciowy, unerwia skórę i śluzówkę policzka
  • nerw żwaczowy – unerwia mięsień żwacz
  • nerwy skroniowe głębokie (przedni i tylny) – unerwiają mięsień skroniowy
  • nerw skrzydłowy boczny – unerwia mięsień skrzydłowy boczny
  • nerw skrzydłowy przyśrodkowy – unerwia mięsień skrzydłowy przyśrodkowy
• grupa tylna (włókna czuciowe, poza nerwem żuchwowo-gnykowym)
  • nerw językowy – unerwia czuciowo ⅔ przednie języka
  • nerw zębodołowy dolny – nerw czuciowy, zawiera jednak włókna ruchowe nerwu żuchwowo-gnykowego, jego odgałęzienia:
    • nerw żuchwowo-gnykowy – nerw ruchowy, unerwia mięsień żuchwowo-gnykowy i brzusiec przedni mięśnia dwubrzuścowego (mięśnie szyi)
    • nerw bródkowy – unerwia skórę okolicy bródkowej i śluzówkę wargi dolnej
    • splot zębowy dolny – unerwia zęby i dziąsła żuchwy
  • nerw uszno-skroniowy – unerwia staw skroniowo-żuchwowy, skórę skroni i małżowinę uszną; prowadzi włókna pozazwojowe przywspółczulne do ślinianki przyusznej
• zwój uszny
• zwój podżuchwowy

• neuralgia nerwu trójdzielnego

• Adam Krechowiecki, Florian Czerwiński: Zarys anatomii człowieka. Szczecin: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2004. ISBN 83-200-3362-4. Brak numerów stron w książce
• Witold Woźniak (red.), Anatomia człowieka, Wydanie II, Urban & Partner, Wrocław 2003 ISBN 83-87944-22-X
• AdamA. Bochenek AdamA., MichałM. Reicher MichałM., Anatomia człowieka. Tom V. Układ nerwowy obwodowy. Układ nerwowy autonomiczny. Powłoka wspólna. Narządy zmysłów, wyd. VI, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2018, ISBN 978-83-200-3258-1 .