Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng.)[4] – gatunek rośliny z rodziny wrzosowatych (Ericaceae).
Rozmieszczenie geograficzne
Rodzimy obszar występowania to strefa arktyczna i umiarkowana półkuli północnej oraz Gwatemali, ale jako gatunek zawleczony rozprzestrzenił się także gdzieniegdzie w innych rejonach świata[5]. W Polsce jest pospolity na rozległych obszarach północnej części niżu, w górach jest rzadki. Przez Polskę przebiega południowa i południowo-zachodnia granica jego zwartego zasięgu. Biegnie ona przez Dolny Śląsk, Nizinę Śląską, Wyżynę Śląską, Góry Świętokrzyskie, Nizinę Sandomierską i Roztocze. Poza tym obszarem zwartego zasięgu znajduje się kilka oderwanych, reliktowych stanowisk w Tatrach: Wielkie Koryciska, Małe Koryciska, Siwiańskie Turnie, Sarnia Skała (zbocza Doliny ku Dziurze), Hruby Regiel. Dalej na południu Europy występuje na rozproszonych stanowiskach, głównie w górach[6].
Morfologia
Pokrój
Krzewinka nieprzekraczająca 10 cm wysokości o pokładających się pędach długości do 100 cm, łatwo się ukorzeniających. Młode pędy są delikatnie owłosione, starsze pokryte są brunatną, łuszczącą się korą[7].
Ulistnienie skrętoległe. Liście zimozielone o siatkowatym unerwieniu, o długości 1,5–3 cm, całobrzegie, skórzaste, z wierzchu połyskujące, ciemne, od spodu bledsze[7]. Podługowate lub odwrotnie jajowate. Są owłosione na brzegach i mają nasadę zbiegającą w ogonek[8].
Drobne, krótkoszypułkowe, zebrane po 4–5 w małe, zwisłe grono wyrastające na końcach gałązek. Kielich kwiatów pięciodzielny, działki biało obrzeżone, płatki korony jasnoróżowe lub białe, zrośnięte w dzbaneczkowatą, rozszerzoną u nasady koronę o 5 drobnych ząbkach i średnicy 3–4 mm. Wewnątrz korona jest delikatnia owłosiona. 10 pręcików z długimi, różkowatymi wyrostkami na szczycie, skierowanymi ku dnu kwiatowemu[7].
Czerwona, połyskująca jagoda, o mączystym miąższu[7].
Biologia i ekologia
Chamefit. Kwitnie od kwietnia do czerwca. W Polsce najwyższe jej stanowiska znajdują się w Tatrach na wysokości około 1220 m n.p.m. Rośnie tutaj w naskalnych murawach[6]. Roślina światłolubna, zasiedlająca widne, rzadkie bory sosnowe i suche wrzosowiska. Spotykana jest także na wydmach[7]. Występuje pojedynczo lub w skupiskach, czasami tworzy zwarte łany o powierzchni kilkunastu hektarów (np. w Borach Tucholskich). W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla związku zespołów (All.) Calluno-Arctostaphylion[9]. Liczba chromosomów 2n = 52[6].
Zagrożenia i ochrona
Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Została mocno przetrzebiona przez intensywne pozyskiwanie dla celów leczniczych. Wskutek tego wyginęła na wielu stanowiskach. Liczne jej stanowiska zostały zajęte i zniszczone wskutek rozbudowy przemysłu. Wiele jej stanowisk znajduje się w parkach narodowych i rezerwatach przyrody[7]. Umieszczona na polskiej czerwonej liście w kategorii NT (bliski zagrożenia)[10].
Działanie: moczopędnie, ściągająco i antyseptycznie. Odwary stosuje się przy łagodnych zakażeniach dróg moczowych, a także przy kamicy nerkowej, przeroście gruczołu krokowego, moczeniu się nocnym, ropomoczu, białkomoczu i bezmoczu. Często stosowana jest do tego celu w mieszance ze skrzypem polnym. Do skutecznego działania niezbędny jest alkaliczny odczyn moczu, który uzyskuje się pijąc podczas kuracji wodę mineralną lub roztwór sody. Ze względu na różne przeciwwskazania i możliwe skutki uboczne kurację można przeprowadzać tylko pod kontrolą lekarza[11].
Zbiór i suszenie: Od kwietnia do września roślinę osmykuje się z liści, następnie suszy się je w miejscu cienistym i przewiewnym (zbrunatniałe listki powinno się usunąć z surowca)[11].
Sztuka kulinarna: Surowe owoce mają cierpko-kwaśny smak. Obecnie uważane są za niejadalne, dawniej jednak w północnych krajach, gdzie trudno o owoce, były spożywane jako namiastka żurawiny[11].
Dawniej roślina wykorzystywana była w garbarstwie[11].
W Polsce jest w pełni mrozoodporna (strefy mrozoodporności 4-9). Wymaga żyznej, przepuszczalnej i pozbawionej wapnia gleby oraz stanowiska słonecznego lub półcienistego. Rozmnażanie jest dość trudne. Trudno kiełkuje z nasion, z tego też powodu rozmnaża się ją głównie przez sadzonki pobierane i hartowane zimą[12].
'Vancouver Jade' – odmiana bardzo żywotna i odporna na choroby
'Pont Reyes' – nadająca się szczególnie do uprawy nad morzem
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abcZbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6. Brak numerów stron w książce
↑ abcdefHalina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2. Brak numerów stron w książce
↑Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8. Brak numerów stron w książce
↑Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4. Brak numerów stron w książce
↑Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9. Brak numerów stron w książce
↑ abcdAnna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6. Brak numerów stron w książce
↑ abcGeoffreyG.BurnieGeoffreyG. i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC271991134.
