Mennonici w Polsce

Dawny kościół mennonicki w Gdańsku

Mennonici w Polsce – społeczność mennonitów na ziemiach polskich, której osadnictwo datuje się od XVI wieku.

Rozwojowi ich społeczności na ziemiach polskich sprzyjało m.in. wprowadzenie na mocy Konfederacji warszawskiej z 1573 r. szerokiej tolerancji religijnej. Na przestrzeni stuleci części tego środowiska udawały się na emigrację, m.in. do Rosji, Stanów Zjednoczonych, Kanady i Ameryki Południowej. Ostatnie rdzenne grupy mennonickie z terenu Polski w granicach ustalonych po II wojnie światowej wydalono z terytorium państwa w drugiej połowie lat 40. XX w. jako ludność niemiecką.

Okres przedrozbiorowy

Wczesne osadnictwo mennonickie pojawiło się w XVI wieku na Żuławach Wiślanych oraz dalej na południe w Dolinie Dolnej Wisły. Dało ono początek tzw. kolonizacji olęderskiej. Mennonici zasiedlali tereny niezamieszkane, specjalizowali się w regulacji rzek, innych zbiorników wodnych, osuszaniu bagien[1]. Mniejsze grupy osiedliły się w powiatach warszawskim i przasnyskim, berdyczowskim (Potoccy osiedlili ich we wsi Michalin[2])[3].

 Osobny artykuł: Olędrzy.

W 1542 roku do mennonitów osiedlonych w okolicach Gdańska przybył Menno Simons w celu rozstrzygnięcia sporu religijnego[4].

Pomnik Menno Simonsa przy dawnym kościele mennonickim w Mątawach

Istotnym impulsem do rozwoju obecności mennonitów było wprowadzenie przez Konfederację warszawską z 1573 r. tolerancji religijnej w Koronie[5].

Okres rozbiorów

Pod koniec XVIII stulecia w ramach kolonizacji józefińskiej osadnictwo mennonickie rozpoczęło się na terenie Galicji (głównie w okolicach Lwowa). Większość wiernych skupiła się później w Chrześcijańsko-mennonickiej Gminie Kiernica-Lwów[6].

Ukaz carski z dnia 8 lutego 1849 r. – Ustawa dla Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Królestwie Polskiem (Dz. Pr. z 1849 r. Nr 129 t. 42) – podporządkował mennonitów w Królestwie Kongresowym władzom Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Stanowił o tym art. 1 tego aktu prawnego w słowach: „Konsystorz Ewangelicko-Augsburski będzie się również trudnić sprawami Hernhutów, czyli Braci Morawczyków i Menonistów w Królestwie zamieszkałych, podług dotychczasowego porządku”[7].

Okres po 1918 r.

W II Rzeczypospolitej istniało 6 gmin mennonickich (informacja z podaniem nazw miejscowości i powiatów sprzed 1939):

Kościół mennonicki w Jeziorze

Gminy mennonickie w Polsce w okresie międzywojennym nie tworzyły jednej organizacji. Okazją do wspólnego spotkania ich przedstawicieli było Zgromadzenie Światowej Konferencji Mennonickiej mające miejsce w Gdańsku w dniach od 31 sierpnia do 3 września 1930[6].

Uczestnicy Zgromadzenia Światowej Konferencji Mennonickiej w Gdańsku w 1930

Liczbę mennonitów w Polsce międzywojennej Oskar Bartel oceniał na ok. 1000 osób[8]. Peter J. Klassen uważa, że na samych terenach nadwiślańskich żyły w tych latach „tysiące mennonitów”[9].

Mennonicki dom modlitwy we Lwowie (1911-1939)

W czasie okupacji hitlerowskiej młodzi mennonici byli wcielani do Wehrmachtu. Osoby odmawiające służby wojskowej osadzano w obozach koncentracyjnych[10].

Po zakończeniu II wojny światowej mennonici zostali uznani przez władze polskie za ludność niemiecką i podlegali wysiedleniu[11]. W 1947 wydalono Cornelusa Dirksona, starszego gminy z miejscowości Jezioro[12].

Spuścizna

Detal na mennonickiej płycie nagrobnej w lapidarium w Żelechowie-Cyganku

Na terenie Polski zachowały się dawne świątynie mennonickie, choć wszystkie z nich przestały służyć wiernym tego wyznania. Są to np.:

 Z tym tematem związana jest kategoria: Świątynie mennonickie w Polsce.

Zachowały się także niektóre cmentarze mennonickie, m.in.:

 Z tym tematem związana jest kategoria: Cmentarze mennonickie w Polsce.

Ochroną spuścizny kulturowej mennonitów na ziemiach polskich zajmują się placówki muzealne, m.in. Olenderski Park Etnograficzny w Wielkiej Nieszawce, Skansen Osadnictwa Nadwiślańskiego w Wiączeminie Polskim, Żuławski Park Historyczny w Nowym Dworze Gdańskim.

Badania nad mennonityzmem w Polsce

Do grona badaczy dziejów mennonitów na ziemiach polskich zaliczają się m.in. Edmund Kizik[15], Peter J. Klassen[16], Wojciech Marchlewski[17][18], Kazimierz Mężyński[19] i Henryk Ryszard Tomaszewski[20].

Przypisy

  1. ↑ Peter J. Klassen, Mennonici na Żuławach, w: Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Gdańsk 2007, s. 18.
  2. ↑ Michalin, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 295.
  3. ↑ Menonici, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 256.
  4. ↑ Low German Mennonite History. From the Netherlands to Poland. mennopolitan.com, 23 grudnia 2013. [dostęp 2019-09-08].
  5. ↑ Henryk Ryszard Tomaszewski, Wspólnoty chrześcijańskie typu ewangeliczno-baptystycznego na terenie Polski w latach 1858–1939, Warszawa 2006, s. 73.
  6. ↑ a b c D. Lewandowska: Księgi metrykalne i akta parafii i gmin różnych wyznań i obrządków (Ormianie, Autokefaliczna Cerkiew Prawosławna, Baptyści, Mennonici, Ewangeliczni Chrześcijanie) z terenów tzw. zabużańskich Inwentarz zespołu PL, 1456 Opracowała D. Lewandowska. agad.gov.pl. [dostęp 2019-09-06].
  7. ↑ Ewangelickie Prawo Kościelne 1918-2018. Zbiór tekstów prawnych Kościołów ewangelickich w Polsce, red. Marcin Hintz, Michał Hucał, Wydawnictwo Naukowe ChAT, Warszawa 2018, s. 325.
  8. ↑ Oskar Bartel, Protestantyzm w Polsce, Warszawa 1963, s. 29.
  9. ↑ Peter J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, tłum. Aleksandra Borodin, Warszawa 2002, s. 65.
  10. ↑ Wojciech Marchlewski, Mennonici w Polsce (o powstaniu społeczności mennonitów Wymyśla Nowego), „Etnografia Polska”, t. XXX: 1986, z. 2, s. 144.
  11. ↑ Tadeusz Glinka, Marian Kamiński, Marek Piasecki, Krzysztof Przygoda, Andrzej Walenciak, Mazowsze Północne. Przewodnik, Sport i Turystyka. Muza S.A., Warszawa 1998, s. 99.
  12. ↑ Peter J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, tłum. Aleksandra Borodin, Warszawa 2002, s. 66.
  13. ↑ Olenderski miniprzewodnik. nadbzura.pl, 6 kwietnia 2007. [dostęp 2020-12-19].
  14. ↑ Na wyciągnięcie ręki. Szlakiem leoncińskich Olędrów. nowodworski.info, 20 czerwca 2020. [dostęp 2020-12-20].
  15. ↑ Edmund Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Warszawa 1994.
  16. ↑ Np. Peter J. Klassen, Ojczyzna dla przybyszów. Wprowadzenie do historii mennonitów w Polsce i Prusach, tłum. Aleksandra Borodin, Warszawa 2002; Peter J. Klassen, Mennonici na Żuławach, w: Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo, Gdańsk 2007; Menonici w Polsce i Prusach w XVI–XIX w., Toruń 2016.
  17. ↑ Mennonici. Życie codzienne od kuchni – promocja książki Wojciecha Marchlewskiego. klubnowodworski.pl, 2014. [dostęp 2019-09-14].
  18. ↑ Wojciech Marchlewski, Mennonici. Życie codzienne od kuchni, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa 2014 ISBN 978-83-63580-37-7.
  19. ↑ Kazimierz Mężyński, O mennonitach w Polsce, „Rocznik Gdański. T. 19/20" (1961), Über die Mennoniten in Polen (1968), Z wędrówek menonitów pomorskich: gmina w Berdiańsku nad morzem Azowskim (1969).
  20. ↑ W publikacji: Henryk Ryszard Tomaszewski, Wspólnoty chrześcijańskie typu ewangeliczno-baptystycznego na terenie Polski w latach 1858–1939, Warszawa 2006.