Kuźnica Czarnkowska

wieś
Kościół pw. św. Franciszka Ksawerego
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	czarnkowsko-trzcianecki
Gmina	Czarnków
Liczba ludności (2022)	994[2]
Strefa numeracyjna	67
Kod pocztowy	64-700[3]
Tablice rejestracyjne	PCT
SIMC	0525062
Położenie na mapie gminy wiejskiej Czarnków Kuźnica Czarnkowska
Położenie na mapie Polski Kuźnica Czarnkowska
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Kuźnica Czarnkowska
Położenie na mapie powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego Kuźnica Czarnkowska
52°56′56″N 16°31′01″E/52,948889 16,516944[1]

Kuźnica Czarnkowska (łac. Hamer^[4]) – wieś w zachodniej Polsce, położona w województwie wielkopolskim, w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim, w gminie Czarnków.

Położona we wschodniej części Kotliny Gorzowskiej, nad rzeką Rudnicą.

Zanim w miejscu obecnej wsi powstała miejscowość znajdowała się tu osada przemysłowa. Wieś miała kiedyś inną nazwę wywodzącą się od od lokalnej kopalni oraz kuźnicy zwanej po staropolsku "hamernią", która produkowała żelazo z lokalnych złóż rudy darniowej. Świadczą o tym pierwsze zachowane historyczne zapisy źródłowe zapisane w języku łacińskim. Pierwszy zapis z 1497 nie odnotowuje jeszcze miejscowości ale kopalnię rudy żelaza (łac. "minera ferri"). Drugi znany zapis pochodzący z 1532 i wymienia zakład produkcyjny, kuźnicę produkującą żelazo zwany po łacinie "Hamer" (pol. "młot"). W 1944 w czasie III Rzeszy nosiła niemiecką nazwę "Hammer"^[4][7]).

Miejscowość pierwotnie związana była z Wielkopolską. Była wsią szlachecką leżącą w dobrach czarnkowskich i należącą do lokalnej szlachty wielkopolskiej z rodu Czarnkowskich herbu Nałęcz III. W 1563 leżała w powiecie poznańskim Korony Królestwa Polskiego w parafii czarnkowskiej^[4].

Pierwszy zapis z 1497 mówi o tym, że do dóbr Czarnków przynależała m. in. kopalnia rudy żelaza (łac. "minera ferri"), z której wpływały daniny zwane "sobotnicami" czyli rozliczenia oddawane przez "rudników" (czyli górnikow rudy) w sobotę każdego tygodnia^[4].

W 1560 wspomniana została struga bez nazwy, obecnie to rzeczka Rudawa, która stanowiła wspólną własność braci Czarnkowskich. W 1532 bracia kasztelan bydgoski Maciej Czarnkowski oraz kasztelan przemęcki Sędziwój Czarnkowski, dzieląc się okolicznymi puszczami oraz jeziorami lokowali wieś Hamer jako swoją wspólną własność i zastrzegli dla jej mieszkańców wolne użytkowanie lasów oraz łąk w obu częściach puszczy^[4].

W 1557 połowę Hamera należał do syna Macieja Wojciecha Czarnkowskiego. W 1558 wieś była wspólną własnością Wojciecha i Wojciecha Sędziwoja Czarnkowskiego, którzy współdziedziczyli miasto Czarnków^[4].

Miejscowość odnotowano również w historycznych rejestrach poborowych dzięki czemu zachował się XVI wieczny obraz wsi. W 1563 miał miejsce pobór ze wsi po jednym florenie od trzech kół wodnych należących do młynów dymarskiego, młotowego i szmalczarskiego. Pobrano wtedy także 6 groszy od 12 rzemieślników pracujących we wsi. W 1565 miejscowość odnotowano w dobrach Czarnków, a w 1577 wspomniano, że wieś opustoszała. W 1580 Barbara wdowa po Wojciechu Czarnkowskim zapłaciła pobór od 5 zagrodników gospodarujących we wsi^[4].

Czarnkowscy pozostali właścicielami Czarnkowa i okolicznych wsi do połowy XVII w. W okresie późniejszym dobra czarnkowskie zostały częściowo podzielone na kilka mniejszych majątków ziemskich, należących do różnych właścicieli. W 1727 r. Czarnków wraz z Kuźnicą Czarnkowską i wsią Radosiew oraz folwarkiem Jędrzejewo został własnością kasztelana krakowskiego Stanisława Poniatowskiego – ojca ostatniego króla Polski. Poniatowski był postacią wielce zasłużoną dla ożywienia gospodarczego doliny Noteci, zwanej wówczas „Polskim Nilem”; w 1748 r. utworzył obok tzw. klucza Biała i Trzcianka, majątek ziemski zwany kluczem Kuźnica.

Do czasu rozbiorów miejscowość leżała w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wskutek II rozbioru Polski w 1793, miejscowość przeszła pod władanie Prus i jak cała Wielkopolska znalazła się w zaborze pruskim. W końcu 1772 r. podczas I rozbioru Polski wojska pruskie zajęły dolinę Noteci od strony północnej, a w lutym 1773 r. również ziemie leżące na południe od Noteci.

Na przestrzeni XIX w. zmieniali się kolejni właściciele poszczególnych majątków ziemskich. Czarnków oraz majątek Sarbia należały do Swiniarskich, Gębice i Huta do Paliszewskich, Ciszkowo do Romana Dzieduszyckiego, Kuźnica Czarnkowska pozostawała własnością niemiecką i ok. 1846 r. należała do hrabiego Böetze.

Po I wojnie światowej w 1919 r., na mocy postanowień Traktatu Wersalskiego, granica poprowadzona nurtem Noteci podzieliła obecną gminę Czarnków na dwie części. Część południowa znalazła się w granicach niepodległej Polski, natomiast tereny na północ od Noteci (w tym Kuźnica Czarnkowska) pozostały w granicach Niemiec. Po zakończeniu II wojny światowej, na Konferencji jałtańskiej Polsce przyznano część dotychczasowych ziem niemieckich: Ziemie Lubuską, Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie i Śląsk oraz byłe Wolne Miasto Gdańsk. Kuźnica Czarnkowska znalazła się w granicach Polski.

Po roku 1945 Kuźnica Czarnkowska leżała w granicach powiatu trzcianeckiego, w latach 1945–54 siedziba gminy Kuźnica Czarnkowska. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Kuźnica Czarnkowska. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa pilskiego.

Od 1999 roku w ramach reformy administracyjnej Kuźnica należy do powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego.

W Kuźnicy znajduje się kościół parafialny pw. św. Franciszka Ksawerego, który wybudowano w 1923 roku^[8].

We wsi mieści się zabytkowy zespół pałacowy, obejmujący pałac z 1820 roku, oficynę z 1840 oraz park z 2. połowy XVIII–XIX, XX wieku^[9].

• Stefan Chmielewski: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. I (A – H), zeszyt 3, hasło „Hamer”. Wrocław: Ossolineum, 1987, s. 723.

• Hamer, [w:] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, 2010–2014 .

• Kuźnica