Krzyże Eleonory

Krzyże Eleonory – seria dwunastu monumentalnych gotyckich pomników wzniesionych w końcu XIII w. przez króla Anglii Edwarda I na trasie, którą podążał z Lincoln do Londynu orszak z ciałem jego zmarłej żony Eleonory kastylijskiej. Do czasów współczesnych zachowały się trzy z nich: w Geddington, Hardingstone i Waltham Cross.

Krzyż w Waltham Cross
Dawny krzyż w Westcheap
Mapa rozmieszczenia krzyży
Krzyż w Hardingstone
Krzyż w Geddington
Podstawa krzyża w Lincoln
Zrekonstruowany krzyż w Charing Cross

Historia

Małżeństwo króla Anglii Edwarda I i Eleonory kastylijskiej uznaje się za szczęśliwe. Eleonora nie opuszczała Edwarda w jego podróżach, a podczas jednej z nich, 28 listopada 1290 r. zmarła w Harby, w pobliżu Lincoln[1][2][3]. Wnętrzności Eleonory pochowano w katedrze w Lincoln, natomiast zabalsamowane ciało zostało przeniesione z tego miasta przez powoli poruszający się orszak do Opactwa Westminsterskiego pod Londynem, gdzie je pochowano (serce umieszczono w londyńskim klasztorze dominikanów)[1][3]. Edward postanowił uczcić zmarłą żonę poprzez ustawienie serii dwunastu pomników w miejscach, w których orszak wiozący jej ciało zatrzymywał się na nocny odpoczynek, ponadto w Lincoln i Westminsterze wykonano przepyszne, bliźniacze nagrobki[1][2][3].

Postawione krzyże miały pełnić funkcję cenotafów i nakłaniać do modlitwy za duszę Eleonory[2]. Jednocześnie stanowiły też widoczną oznakę prestiżu dynastii (ich koszt był bardzo wysoki – łącznie z nagrobkami wyniósł 2200 funtów) – wzorem dla Edwarda były zapewne pamiątkowe krzyże postawione na drodze z Paryża do Saint-Denis, którą przenoszono ciało zmarłego w 1270 r. króla Francji Ludwika IX Świętego (wcześniej, w 1223 r., podobnie uczczono ostatnią drogę innego króla francuskiego, Filipa II Augusta)[1][3][4].

W kolejnych stuleciach większość krzyży została zlikwidowana lub zniszczona, głównie podczas angielskiej wojny domowej w latach 40. XVII w. przez zwolenników parlamentu jako symbole katolicyzmu[5][6]. Do czasów współczesnych zachowały się trzy oryginalne krzyże (w Geddington, Hardingstone i Waltham Cross) oraz relikty lub pozostałości kilku innych[1][4]. Krzyż w Charing Cross zrekonstruowano w XIX w.[7] Wiele z nieistniejących zostało upamiętnionych tablicami, a w Stamford ustawiono na miejscu jednego z nich nowoczesny pomnik[8].

Opis

Krzyże zostały wzniesione w latach 1291–1294 w formie kilkunastometrowych, monumentalnych, bogato zdobionych iglic. Podobieństwo ocalałych krzyży wskazuje, że były one wykonywane według podobnego planu, ale istnieją między nimi różnice, wynikające z faktu że wychodziły one spod rąk różnych mistrzów murarskich. Ich przekrój jest wielokątny (w Hardingstone i Waltham Cross ośmiokątny, w Geddington trójkątny), zaś bazy są umieszczone na podstawach ze stopniami. Dolne części wielokątnych słupów są pełne, w środkowych natomiast pod otwartymi baldachimami znajdują się wielkoskalowe posągi królowej Eleonory (trzy w Geddington, cztery w Hardingstone, sześć w Waltham Cross). Całość wieńczą iglice, pierwotnie zapewne każda z krzyżem na szczycie (nie zachował się żaden z nich). Wśród licznych zdobień znajdowały się herby krajów związanych z Eleonorą (Anglii, Kastylii, Leónu i Ponthieu – w dolnej części budowli), liczne ornamenty, pinakle, ślepe maswerki i laskowania. Na krzyżu w Hardingstone znajdują się wyrzeźbione otwarte księgi – zapewne początkowo z namalowaną zawartością (być może też większe elementy pomników były malowane). Najbliższe Londynowi krzyże, w Westcheap i Charing były najbogatsze, do ich budowy wykorzystano w największym stopniu cenny marmur z Purbeck[1][4].

Lista krzyży:

Lokalizacja Stan
Lincoln (Lincolnshire)
53°12′51″N 0°32′47″W/53,214167 -0,546389 		Zniszczony, zachowany jedynie fragment dolnej części jednego z posągów, obecnie znajdujący się na zamku w Lincoln[9].
Grantham (Lincolnshire)
52°54′37″N 0°38′25″W/52,910278 -0,640278 		Zniszczony podczas angielskiej wojny domowej. W mieście znajduje się tablica upamiętniająca krzyż[10].
Stamford (Lincolnshire)
52°39′22″N 0°29′37″W/52,656111 -0,493611 		Zniszczony między 1645 a 1745 r., zachowany jedynie mały fragment dekoracji rzeźbiarskiej (róża), obecnie znajdujący się w muzeum w Stamford[11]. Na miejscu krzyża wzniesiono w 2008 r. nowoczesny pomnik[8].
Geddington (Northamptonshire)
52°26′15″N 0°41′07″W/52,437500 -0,685278 		Zachowany, praktycznie bez zmian (rekonstruowano jedynie schody u podstawy; brak krzyża na szczycie)[12].
Hardingstone (Northamptonshire)
52°13′02″N 0°53′50″W/52,217222 -0,897222 		Zachowany, częściowo zrekonstruowany (wymieniono schody u podstawy, rekonstruowano część kamieniarki, obecny szczyt pochodzący z 1840 zastąpił prawdopodobnie znajdujący się tam pierwotnie krzyż)[13].
Stony Stratford (Buckinghamshire)
52°03′32″N 0°51′24″W/52,058889 -0,856667 (koordynaty tablicy pamiątkowej) 		Zniszczony podczas angielskiej wojny domowej, dokładna lokalizacja nieznana. W mieście znajduje się tablica upamiętniająca krzyż[14].
Woburn (Bedfordshire)
51°59′20″N 0°37′10″W/51,988889 -0,619444 (koordynaty przybliżone) 		Zniszczony, dokładna lokalizacja nieznana[15].
Dunstable (Bedfordshire)
51°53′10″N 0°31′16″W/51,886111 -0,521111 		Zniszczony podczas angielskiej wojny domowej w 1643 r. Krzyż został upamiętniony przez nazwę centrum handlowego w mieście, na którego terenie znajduje się nowoczesna rzeźba przedstawiająca Eleonorę[16].
St Albans (Hertfordshire)
51°45′04″N 0°20′26″W/51,751111 -0,340556 		Zniszczony na początku XVIII w., na jego miejscu przez pewien czas istniała pompa. W 2. połowie XIX w. odkryto jego pozostałości. W mieście znajduje się tablica upamiętniająca krzyż[6].
Waltham, obecnie Waltham Cross (Hertfordshire)
51°41′09″N 0°01′59″W/51,685833 -0,033056 		Zachowany, częściowo zrekonstruowany (w XIX w. przebudowywano częściowo środkową i najwyższą część pomnika, w latach 50. XX w. oryginalne rzeźby przedstawiające Eleonorę zastąpiono replikami – oryginały znajdują się w Muzeum Wiktorii i Alberta w Londynie)[17].
Westcheap, obecnie Cheapside (Wielki Londyn)
51°30′51″N 0°05′41″W/51,514167 -0,094722 		Kilkakrotnie rekonstruowany (m.in. w XV w. dodano do niego posągi Marii z Dzieciątkiem, św. Piotra i Edwarda Wyznawcy), wykorzystywany przy okazji licznych uroczystości miejskich, zniszczony w 1643 r. podczas angielskiej wojny domowej[5]. Zachowane fragmenty trafiły do Muzeum Londynu[18].
Charing, obecnie Charing Cross (Wielki Londyn)
51°30′26″N 0°07′39″W/51,507222 -0,127500 		Zniszczony w 1647 r. podczas angielskiej wojny domowej. W 1675 r. na jego miejscu wzniesiono pomnik króla Anglii i Szkocji Karola I Stuarta. W 1865 r., w nieco innym miejscu, ustawiono nowy krzyż według projektu Edwarda Barry’ego, nawiązujący do zniszczonego, lecz bardziej ozdobny[7][19].

Nawiązania

W XIX w. i na początku XX w. powstały w Anglii liczne neogotyckie pomniki w formie krzyży Eleonory. Należą do nich m.in. budowle w Ilam[20], Walkden[21], Sledmere (pełniący funkcję pomnika ofiar I wojny światowej)[22] i Birkenhead (zbudowany dla uczczenia pamięci królowej Wiktorii)[23]. Do krzyży Eleonory nawiązał także George Gilbert Scott w pomniku Albert Memorial upamiętniającym księcia Alberta, męża królowej Wiktorii[24].

Przypisy

  1. ↑ a b c d e f John Steane: The Archaeology of the Medieval English Monarchy. London - New York: Routledge, 2003, s. 48–55. ISBN 0-203-16522-5. [dostęp 2016-12-30].
  2. ↑ a b c Elizabeth Norton: She Wolves: The Notorious Queens of England. Stroud: The History Press, 2014, s. 118, 123–124. ISBN 978-0-7524-6921-8. [dostęp 2016-12-30].
  3. ↑ a b c d Michael Prestwich: Edward I. Berkeley - Los Angeles: University of California Press, 1988, s. 125. ISBN 0-520-06266-3. [dostęp 2016-12-30].
  4. ↑ a b c Cross: Monumental: Eleanor Cross. W: The Grove Encyclopedia of Medieval Art and Architecture. ed. Colum P. Hourihane. T. 2. Oxford: Oxford University Press, 2012, s. 222. ISBN 978-0-19-539536-5.
  5. ↑ a b Christine Stevenson: The Destruction of Cheap Cross, London (1643). W: Architecture and Armed Conflict: The Politics of Destruction. ed. J.M. Mancini, Keith Bresnahan. London - New York: Routledge, 2015, s. 89–102. ISBN 978-0-415-70249-2.
  6. ↑ a b H. M. M. Lane. Queen Eleanor of Castile. „Transactions”, s. 255–256, 1929. St. Albans and Hertfordshire Architectural and Archaeological Society. [dostęp 2016-12-31]. 
  7. ↑ a b Robert Shepherd: Westminster: A Biography: From Earliest Times to the Present. London - New Dehli - New York - Sydney: Bloomsbury, 2012, s. 77. ISBN 978-1-4411-2386-2. [dostęp 2016-12-31].
  8. ↑ a b New cross at heart of town scheme. [w:] Rutland & Stamford Mercury [on-line]. 2007-05-24. [dostęp 2016-12-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-03)].; Final piece of statue goes in. [w:] Rutland & Stamford Mercury [on-line]. 2008-04-25. [dostęp 2016-12-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-03)].
  9. ↑ Eleanor Cross fragment 5 metres east of the Governor’s house. [w:] The Heritage List [on-line]. Historic England. [dostęp 2016-12-30].
  10. ↑ Queen Eleanor of Castile. Grantham Civic Society. [dostęp 2016-12-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-01)].
  11. ↑ Ken Coles, John F H Smith: Queen Eleanor’s Cross. Stamford and District Local History Society, 2014-01-08. [dostęp 2018-03-10].; John Smith, Alan Dawn: Overwhelming evidence on site of Eleanor cross. [w:] Rutland & Stamford Mercury [on-line]. 2007-09-28. [dostęp 2016-12-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-03-11)].; Eleanor Cross fragment. [w:] A History of the World [on-line]. BBC. [dostęp 2016-12-31].
  12. ↑ Queen Eleanor’s Cross. [w:] The Heritage List [on-line]. Historic England. [dostęp 2016-12-30].; Geddington Cross: Eleanor cross and conduit house. [w:] The Heritage List [on-line]. Historic England. [dostęp 2016-12-30].
  13. ↑ The Eleanor Cross. [w:] The Heritage List [on-line]. Historic England. [dostęp 2016-12-30].; Eleanor Cross 1km south west of Delapre Abbey. [w:] The Heritage List [on-line]. Historic England. [dostęp 2016-12-30].
  14. ↑ Stony Stratford Queen Eleanor’s Cross. Milton Keynes Heritage Association. [dostęp 2016-12-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-01-01)].
  15. ↑ Parishes: Woburn. W: A History of the County of Bedford. ed. William Page. T. 3. London: Victoria County History, 1912, s. 457–462.
  16. ↑ Joan Curran: The Eleanor Cross. [w:] Medieval Dunstable [on-line]. [dostęp 2016-12-31].; Eleanor’s Cross Shopping. Dunstable Town Council. [dostęp 2016-12-31].; Royal Connections to Dunstable. [w:] The Chilterns: Area of Outstanding Natural Beauty [on-line]. [dostęp 2016-12-31].
  17. ↑ Eleanor Cross. [w:] The Heritage List [on-line]. Historic England. [dostęp 2016-12-30].; Eleanor Cross, Waltham Cross. [w:] The Heritage List [on-line]. Historic England. [dostęp 2016-12-30].
  18. ↑ Carved slab from Cheapside Cross: late 13th century. Museum of London. [dostęp 2016-12-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-18)].; Carved stone from Cheapside Cross: late 13th century. Museum of London. [dostęp 2016-12-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-12)].
  19. ↑ David Piper, Fionnuala Jervis: The Companion Guide to London. Wyd. 9 zmienione. Woodbridge: Companion Guides, 2000, s. 95. ISBN 1-900639-36-X. [dostęp 2016-12-31].
  20. ↑ Ilam. W: George T. Noszlopy, Fiona Waterhouse: Public Sculpture of Staffordshire and the Black Country. Liverpool: Liverpool University Press, 2005, s. 68–69, seria: Public Sculpture of Britain. 9. ISBN 0-85323-989-4.
  21. ↑ Walkden. W: Terry Wyke, Harry Cocks: Public Sculpture of Greater Manchester. Liverpool: Liverpool University Press, 2004, s. 189–191, seria: Public Sculpture of Britain. 8. ISBN 0-85323-557-0.
  22. ↑ Stefan Goebel: The Great War and Medieval Memory: War, Remembrance and Medievalism in Britain and Germany, 1914–1940. Cambridge: Cambridge University Press, 2007, s. 239. ISBN 978-0-521-85415-3. [dostęp 2016-12-30].; Eleanor Cross. [w:] The Heritage List [on-line]. Historic England. [dostęp 2016-12-30].
  23. ↑ Monument to Queen Victoria. [w:] The Heritage List [on-line]. Historic England. [dostęp 2016-12-30].
  24. ↑ Margaret Homans: Royal Representations: Queen Victoria and British Culture, 1837–1876. Chicago - London: The University of Chicago Press, 1998, s. 177. ISBN 0-226-35113-0. [dostęp 2016-12-30].

Linki zewnętrzne