Koszyczek do szklanki

Radziecki podstakannik dekorowany motywem związanym z odkrywaniem kosmosu

Koszyczek lub koszyk do szklanki, podstakannik lub podstakanka – podstawka z uchem (uchwytem na palec lub palce) do szklanki napełnionej gorącym napojem.

Używanie podstakanników do serwowania herbaty w szklankach było charakterystyczne dla kuchni rosyjskiej, współcześnie tradycja ta jest w kontynuowana w cateringu oferowanym w transporcie kolejowym[1]. Podawanie gorącej herbaty lub kawy w szklankach umieszczonych w koszyczkach było popularne w Polsce w okresie PRL-u[2].

Opis

Koszyczki do szklanek mają kształt cylindrycznego pojemnika z pojedynczym uchwytem z boku. Ich dno może być pełne lub ażurowe[3]. Najczęściej są wykonane z metalu, np. aluminium czy cyny, stali nierdzewnej i stopów metali[4]. Mogą być też zrobione z plastiku[2].

W koszyczkach umieszcza się szklanki z cienkościennego szkła[4]. Umieszczenie szklanki w koszyczku zwiększa komfort picia i chroni przed ewentualnym oparzeniem palców, gdyż izoluje dłoń od gorącej szklanki oraz zwiększa stabilność jej trzymania w ręce[1][5].

Boczne ścianki koszyczka często są ozdabiane przez wycinanie, grawerowanie czy odlewanie wzorów, dodatkowo nadając im funkcję dekoracyjną[3]. Dawniej były zdobione ornamentami roślinnymi, architektonicznymi i geometrycznymi. Do zdobienia stosowano wielobarwne emalie i technikę niella[6].

Rosyjskie podstakanniki

Prosty podstakannik ze szklanką
Szklanki z podstakannikami w pociągu Kolei Transsyberyjskiej

Pierwsze podstakanniki pojawiły się w Rosji pod koniec XVIII wieku, aby ułatwić picie gorącej herbaty ze szklanek eleganckim mężczyznom, albowiem ówczesna etykieta pozwalała jedynie damom na picie herbaty z porcelanowych filiżanek[5].

Do wybuchu rewolucji październikowej podstakanniki były używane głównie przez zamożnych Rosjan do picia gorącej herbaty. Były wykonywane techniką odlewu artystycznego z drogich materiałów w prywatnych lub autorskich pracowniach i charakteryzowały się ekskluzywnym wzornictwem[7]. Luksusowe podstakanniki były zrobione ze złota, srebra lub pozłacane, bogato zdobione techniką filigranu lub emalią. Te odlewane z mosiądzu lub cyny znajdowały się w wielu gospodarstwach domowych[5][8].

Obowiązkowe stosowanie podstakanników do serwowania herbaty w pociągach wprowadził minister transportu Siergiej Witte[5]. Podstakanniki przeznaczone do użytkowania w pociągach były produkowane w mieście Kolczugino w fabryce należącej do Aleksandra Kolczugina, która po rewolucji została znacjonalizowana i kontynuowała ich produkcję[5].

 Zobacz więcej w artykule Kuchnia rosyjska, w sekcji Tradycja picia herbaty.

Od lat 30. XX wieku używanie podstakanników w ZSRR stało się modne[7]. Były produkowane masowo, a nawet wykorzystywane jako narzędzia państwowej propagandy – ich dekoracje nawiązywały do ważnych wydarzeń politycznych i kulturalnych w kraju[7]. Ich wzornictwo charakteryzowało się m.in. obecnością sloganów, gwiazd, sierpa i młota[8]. Obok podstakanników zrobionych ze stopów metali (miedzi, niklu i cynku, które posrebrzano, a także miedzi i niklu[7]), pojawiły się podstakanniki z aluminium lub stali nierdzewnej[4].

Największą popularnością wśród radzieckich obywateli koszyczki do herbaty cieszyły się od końca lat 40. aż do początku lat 70. XX wieku. Ich ceny wynosiły od 1 do 5 rubli za sztukę w zależności od materiału, z którego zostały wykonane[7]. W latach 50. (aż do lat 70. XX wieku włącznie) podstakanniki wytwarzało w ZSRR 15 różnych fabryk[5].

Podstakanniki są w dalszym ciągu produkowane (zarówno te artystycznie wykonane, jak i wytwarzane fabrycznie[7]) i używane w Rosji, głównie do serwowania herbaty w pociągach i na statkach. Bywają nawet artykułem eksportowym[9]. Są też kolekcjonowane[4].

Herbata „ze szklanki” w koszyczku

Metalowe uchwyty do szklanek stały się popularne w Warszawie w XIX wieku. Początkowo były importowane z Rosji i nazywane z rosyjska podstakankami od wyrazu stakan (стакан), czyli szklanka i pod (под), czyli pod, a ich nazwa związana była z funkcją, którą pełniły[3]. Już pod koniec XIX wieku bogaty wybór koszyków na szklanki oferowały warszawskie firmy złotnicze[3]. Te, które były zainspirowane rosyjskimi podstakannikami przedstawiały motywy kwiatowe (konwalii, fiołków), sceny z polowania, rozpędzoną trojkę, sceny z baśni i legend, łabędzie (będące nawiązaniem do opery Lohengrin) czy rzadziej chłopskie chaty lub wiejskie i miejskie pejzaże[3].

Obyczaj picia herbaty lub kawy ze szklanki umieszczonej w koszyczku i często dodatkowo na szklanym spodeczku był popularny również w czasach PRL-u wśród wszystkich warstw społecznych. Na szklanym spodeczku można było położyć łyżeczkę po posłodzeniu napoju. Szklanki z koszyczkiem weszły do historii polskiej sztuki użytkowej[2]. W Polsce najczęściej były produkowane ze stopu metali lub plastiku[10]. Można było też spotkać koszyczki bez ucha, wiklinowe lub wykonane szydełkiem z włóczki[2].

Obecnie są rzadziej używane. Bywają kolekcjonowane[11][4].

Przypisy

  1. ↑ a b Linda Gaylard: The Tea Book: Experience the World’s Finest Teas. Dorling Kindersley Ltd, 2015, s. 104, 108. ISBN 978-0-241-18228-4.
  2. ↑ a b c d Maciek Zawistowski: Historia Rzeczypospolitej Koszyczkowej. czajownia.pl, 2017. [dostęp 2022-01-07]. (pol.).
  3. ↑ a b c d e Ewa Wieruch-Jankowska. Herbata na warszawskim stole XIX wieku. Zwyczaje i akcesoria; rozdział Czarki, filiżanki, podstakanki. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia”. XIII, 1, s. 40, 2015. Muzeum Warszawy. 
  4. ↑ a b c d e Товарный словарь: Подстаканники. Музей торговли, 2015. [dostęp 2022-01-08]. (ros.).
  5. ↑ a b c d e f Georgy Manaev: Podstakannik, a uniquely Russian glass holder. Russia Beyond, 2021. [dostęp 2022-01-08]. (ang.).
  6. ↑ Longin Dzieżyc. Sztuka rosyjska ze zbiorów Muzeum Ziemi Lubuskiej. „Museion – informator muzealny”. 30, s. 16, 2011. Zielona Góra: Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze. ISSN 1506-6193. 
  7. ↑ a b c d e f Подстаканник – Вся правда о Подстаканниках – История. podstakannik.ru, 2006. [dostęp 2022-01-12]. (ros.).
  8. ↑ a b Rusian Legacy: Tea Glass Holders. russianlegacy.com, 2022. [dostęp 2022-01-07]. (ang.).
  9. ↑ David J. Galloway: Encyclopaedia of Contemporary Russian Culture. Routledge, 2013, s. 611. ISBN 978-0-415-32094-8.
  10. ↑ Spod Lady: Koszyczek do szklanek. spodlady.com. [dostęp 2022-01-07]. (pol.).
  11. ↑ Luxury Products: Stylowe srebrne akcesoria z Włoch – Pięknie zdobiony srebrny koszyczek do szklanki do herbaty z uchwytem – Zaramella Argenti. luxuryproducts.pl. [dostęp 2022-01-07]. (pol.).