PROFILPELAJAR.COM

Kolegium jezuitów w Braniewie
	kolegium jezuitów
	; Dziedziniec Collegium Hosianum, współcześnie Zespół Szkół Zawodowych
Państwo	I Rzeczpospolita
Miejscowość	Braniewo
Data założenia	1565
Data zamknięcia	1780
	Położenie na mapie Polski Kolegium jezuitów w Braniewie
	54°22′53,77″N 19°49′20,78″E/54,381603 19,822439

Kolegium jezuitów w Braniewie (Collegium Hosianum) – uczelnia jezuicka, pierwsza tego typu Polsce, prowadzona w Braniewie od 1565. W 1780 przekształcona w Gymnasium Academikum.

Historia

Pierwsi jezuici osiedlili się w braniewskim klasztorze pofranciszkańskim już w pierwszym roku działalności zakonu w Polsce – 8 stycznia 1565^[2]. Mimo trudnych przez cały XVI wiek warunków materialnych (fundacja przeznaczona była dla 20 osób, podczas gdy liczba jezuitów dochodziła do 80) założyli szybko kolejne placówki oświatowe: gimnazjum (1565), konwikt szlachecki (1565), Seminarium Duchowne (1567), nowicjat (1569), Seminarium Papieskie (1578), bursę dla ubogich studentów (1582).

Kolegium zostało otwarte w klasztorze pofranciszkańskim, którego restauracja możliwa była dzięki funduszom diecezji warmińskiej. Kolegium mieściło się w części zachodniej, konwikt w części północnej, w części wschodniej mieściła się szkoła. Pełne gimnazjum, otwarte w 1565, początkowo było niewielkie i liczyło pięć standardowych klas (od infimy do retoryki). Warunki lokalowe były trudne, sale niewielkie, szkołę bojkotowali protestanci. Dochodziło też w początkowym okresie istnienia szkoły do sporów między młodzieżą polską a niemiecką.

Na tle innych szkół jezuickich w Polsce kolegium braniewskie wyróżniało się rozszerzonym programem – od 1566 uczono w nim języka niemieckiego, matematyki, śpiewu i dialektyki. Po otwarciu seminarium diecezjalnego, a następnie Seminarium Papieskiego, wprowadzono w 1567 niektóre przedmioty teologiczne, a od 1592 także filozoficzne. Liczba uczniów była niewielka – w XVI i XVII w. wahała się między 130 a 300. Szkoła miała przy tym charakter międzynarodowy.

Kolegium zostało zamknięte po zajęciu Braniewa przez króla szwedzkiego Gustawa Adolfa w 1626. Otworzono je ponownie dopiero w 1637. W 1646 warunki lokalowe szkoły poprawiły się znacznie, gdyż kanonik warmiński Maciej Montanus wybudował nowy, obszerny gmach. Ponowna przerwa w działalności przypadła na wojnę polsko-szwedzką w latach 1655–1658.

W wieku XVIII w kolegium wykładano nauki humanistyczne, filozofię, teologię, matematykę, języki grecki i hebrajski. W 1701 wniesiono do Rzymu memoriał o przekształcenie kolegium w uniwersytet. W 1743 zakupili jezuici od miasta plac pod budowę nowego kolegium, które wzniesiono w następnych latach.

W 1780, po kasacie jezuitów, kolegium zostało przekształcone przez władze pruskie w Gymnasium Academikum, a od 1818 w Królewskie Liceum Hosianum, przemianowane w 1912 na Akademię Państwową. W III Rzeszy Hermann-von-Salza-Schule. Szkołę zamknięto tuż przed nadciągającym frontem 6 lutego 1945 roku^[3]. W wyniku zniszczeń wojennych budynek popadł w ruinę. Od 1964 kontynuowana jest tu znów nauka, już tylko w zakresie szkoły zawodowej i średniej. Współcześnie obiekt jest siedzibą Zespołu Szkół Zawodowych im. Jana Liszewskiego^[4] oraz Muzeum Ziemi Braniewskiej.

Źródła dochodów

Stałe dochody placówki jezuickiej w Braniewie wynosiły: w 1603 – 700 złotych polskich, w 1622 – 2540 złotych polskich, w 1651 – 3530 złotych polskich, w 1681 – 2263 złotych polskich, w 1730 – 3102 złotych polskich, w 1764 – 5680 złotych polskich. Należały do niej (w różnych okresach) m.in. majątki Althof (Stary Dwór), Bleishöfen, Christburg (Kiszpork), Daszkowo, Dębiniec, Hansdorf (Ławice), Hiplau, Hirsfelde, Julienshöhe (Julianowo), Klajzak, Krossen (Krosno), Labuch (Łabuchy), Neukirchen (Nowa Cerkiew), Petlików, Rothflies, Ruciana Góra, Sanków, Turznice, Wangory i Wronie.

Seminarium Papieskie

Osobny artykuł: Alumnat Papieski w Braniewie.

Seminarium Papieskie (Alumnat Papieski), erygowane oficjalnie 15 marca 1581, zostało założone z inicjatywy Antonia Possevina. Miało ono służyć młodzieży z krajów protestanckich, która po ukończeniu Seminarium miała wracać do swoich krajów i działać na rzecz ich rekatolizacji. Rektor Jan Drews pod koniec XVII w. rozbudował dla kolegium gmach Kamiennego Domu, przy którym urządził ozdobny ogród z fontannami.

Po skończeniu szkoły średniej alumni zazwyczaj udawali się do Wilna, by w jezuickiej Akademii Wileńskiej studiować filozofię i teologię. W XVI w. liczba alumnów wynosiła od 23 do 40. Od 1586 przy Seminarium istniało też tzw. Kolegium szwedzkie.

Seminarium diecezjalne

Seminarium diecezjalne, służące diecezji warmińskiej, zostało ufundowane przez Stanisława Hozjusza w 1567 i otwarte 25 listopada 1567. W XVI w. uczyło się w nim od 17 do 24 kleryków. Na jego czele stał przeważnie rektor kolegium, a wychowaniem kierował prefekt, później nazywany regensem. Mieściło się w budynku Bractwa Kapłańskiego.

Nowicjat

Nowicjat Towarzystwa Jezusowego otwarto w Braniewie w 1569. Pierwszym kandydatem był Michał Chałkowski, którego egzamin odbył się 15 czerwca 1569. W latach 1569–1575 o przyjęcie do zakonu ubiegało się 128 osób, z czego większość stanowili Polacy, choć było też wielu Niemców z Warmii i całych Prus. Pierwszym mistrzem nowicjatu został Szkot Robert Abercrombie.

Nowicjat mieścił się początkowo w gmachu kolegium, następnie w budynku opuszczonym przez konwikt. W 1586 przeniesiono go do Krakowa.

Konwikt szlachecki

Konwikt szlachecki, ufundowany przez Stanisława Hozjusza w 1565, przeznaczony był przede wszystkim dla polskiej młodzieży szlacheckiej. W XVI w. pracowało w nim dwóch lub więcej jezuitów, a liczba uczniów wahała się od 30 do 70. Początkowo mieścił się w północnym skrzydle kolegium, w latach 1582–1589 otrzymał nowy, obszerny dom mogący pomieścić do 100 uczniów. W XVIII w. bursa i konwikt miały wspólnego prefekta.

Bursa dla ubogich studentów

Bursa dla ubogich studentów powstała w 1582 dzięki fundacji biskupa Marcina Kromera i kanoników warmińskich. Założeniem było, by jej najlepsi uczniowie zasilali Seminarium Duchowne. Liczyła w XVI w. od 22 do 60 uczniów. Finansowana była początkowo głównie z darowizn, w 1620 student Jan Raspheldt z Monasteru wyposażył ją w 50 talarów i 8 morgów łąk. W wieku XVIII miała zawsze wspólnego prefekta z konwiktem.

Teatr szkolny

Teatr szkolny czynny był od początku działalności jezuitów w Braniewie do kasaty zakonu. Wystawiano nie tylko przedstawienia z okazji uroczystości religijnych, dialogi i deklamacje, ale też (od 1569) całe dramaty religijne.

Biblioteka

Biblioteka kolegium powstała w 1565. Objęła istniejącą już wcześniej bibliotekę franciszkańską, w której skład wchodziła też część księgozbiór Tomasza Wernera, kanonika warmińskiego z 1498. W XVI w. wzbogaciła się o dary Stanisława Hozjusza i kapituły fromborskiej, księgozbiór jezuitów szwedzkich z Gramunkeholmen włączony w 1580 oraz zakupy – w latach 1569–1584 zakupiono w Królewcu i Poznaniu książki o łącznej wartości ponad 1000 marek. Pierwszy katalog, autorski tematyczny, sporządzono w 1570, a uzupełniono w 1605.

W 1626 licząca wtedy ponad 1300 dzieł biblioteka została wraz z katalogami wywieziona przez Szwedów do Uppsali. Wywieziono także biblioteki Seminarium Diecezjalnego i Seminarium Papieskiego. Książki te zachowały się do dzisiaj – jest wśród nich 430 inkunabułów, wiele cennych rękopisów jezuickich, a także książki, które stanowiły własność Mikołaja Kopernika.

Odnowienie biblioteki po wznowieniu działalności kolegium było możliwe dzięki darowiznom. Do najważniejszych należały księgozbiór kanonika Steisona z Dobrego Miasta ofiarowany przez niego w 1643, księgozbiór lekarza nadwornego króla duńskiego Jana de Petra Fontini, należący wcześniej do Bartłomieja Nigrinusa księgozbiór teologa królewskiego Jerzego Schönhoffa oraz księgozbiór proboszcza kapituły Wojciecha Rudnickiego. Także po potopie szwedzkim jezuici otrzymali kilka (choć już mniejszych) księgozbiorów.

W pierwszym dziesięcioleciu XVIII w. gruntownie uporządkowano bibliotekę, m.in. oprawiając 200 zniszczonych książek. Drukarnia jezuicka w Braniewie posiadała własną introligatornię, sama także dostarczała bibliotece wiele książek. W latach 50. XVIII w. pomieszczenie biblioteki otrzymało artystyczny wystrój.

Po kasacie Towarzystwa Jezusowego część zbiorów uległa rozproszeniu, większość przeszła na rzecz braniewskiego gimnazjum. W 1817 zapoznał się z nimi Julian Ursyn Niemcewicz – obejmowała ona 4000 książek, w tym obszerny zbiór piśmiennictwa polskiego.

Wybrani studenci

W latach 1604–1607 w kolegium jezuitów w Braniewie studiował Piotr Jerzy Kostka^[5], późniejszy podkomorzy i chorąży Malborka. Był pierwszym, który dokonał w 1622 roku przekładu madrygałów poety Giambattista Marino.

W latach 1614–1617 w kolegium jezuitów w Braniewie studiował Maciej Kazimierz Sarbiewski, poeta baroku.