Od wezwania kościoła pochodzi nazwa znajdującego się obok osiedla Salwator.
Historia
Romańskie prezbiterium kościoła od zewnątrz
Początki kościoła nie zostały ostatecznie wyjaśnione. Tradycja głosi, że kościół miał powstać na miejscu pogańskiej świątyni, a kazania tutaj miał głosić jeszcze św. Wojciech.
W źródłach pisanych pierwsza wzmianka o kościele znajduje się w Roczniku Kapitulnym Krakowskim, gdzie pod rokiem 1148 zanotowano dediactio ecclesiae sancti Salvatoris. W przywileju księcia Bolesława Wstydliwego z 1256 r. fundacja przypisana jest jego poprzednikom, książętom krakowskim. Jan Długosz z kolei jako fundatora wymienia Piotra ze Skrzynna (Piotra Włostowica).
Badania archeologiczne, wielokrotnie prowadzone w XX w. nie dały całkowicie jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o początki kościoła. Pierwsi badacze (Z. Gawlik, J. Hawrot, A. Żaki) opowiadali się za powstaniem świątyni zasadniczo w XII w.[2] Jednak prowadzący badania w latach 60. i 70. W. Grabski, W. Zin i F. Radwański, którzy dokonali tutaj znaczących odkryć, postawili tezę o trzech fazach budowli średniowiecznej:
faza I – kościół na planie krzyża greckiego, datowany najpóźniej na drugą połowę X w. (a wiązany z panowaniem czeskim lub nawet wielkomorawskim – datacja na podstawie analogii w powstawaniu budowli na planie krzyża greckiego na terenie Europy Środkowej oraz wezwania kościoła),
faza II – rotunda, postawiona na miejscu prezbiterium, podczas gdy pozostałe części kościoła na planie krzyża greckiego mogły służyć np. jako palatium,
faza III – kościół romański z XII w., którego relikty znajdują się w murach dzisiejszej świątyni[3].
Teoria ta, choć często pojawiająca się do dziś w popularnych publikacjach, zakwestionowana została przez dość przekonywające wyniki badań T. Lenkiewicz-Radwańskiej z lat 80. XX w. Zgodnie z nimi kościół tzw. "I fazy" faktycznie został postawiony na planie krzyża łacińskiego, a nie greckiego (na planie dość bliskim konstrukcji krakowskiego kościoła św. Andrzeja), a kościół tzw. "III fazy" stanowi tylko przekształcenie pierwotnego zamierzenia. Powstanie pierwszego kościoła miało zatem mieć miejsce w I połowie XII w., co można wiązać ze wspominaną datą 1148 oraz informacją Długosza o Piotrze Właście (datacja oparta na analizie odnalezionej ceramiki oraz porównaniach warsztatu murarskiego), a przebudowę ("III fazę") można wiązać z przekazaniem kościoła zwierzynieckim norbertankom[4]. Teorię tę potwierdziły także badania z zastosowaniem metody datowania radiowęglowego prowadzone na początku XXI w.[5]
O przekazaniu tym wspomina Długosz – miał go dokonać w 1183 r. biskup krakowski Gedko. Norbertanki przeniosły się m.in. tutaj na kilkanaście lat po zniszczeniu ich klasztoru podczas najazdu mongolskiego w 1241 r.
Najprawdopodobniej kościół został częściowo zniszczony podczas walk o Kraków w 1587 r. Odbudowę, związaną ze znacznymi zmianami i budową wieży, kościół zawdzięcza ksieni norbertanek Dorocie Kąckiej o czym informuje tablica z 1622 roku. Wtedy też wprowadzono w obramieniach okien formy postgotyckie. Kościół po spaleniu przez Szwedów podczas "potopu" w 1656 r., został odbudowany do 1680 r. staraniem ksieni Anny Zapolskiej. W efekcie zmian dokonywanych w XVII w., kościół został skrócony, sklepiony, dodano wieżę od zachodu, kryptę oraz barokowe wyposażenie (to ostatnie – usunięte w większości w XX w.). W 1747 roku, z inicjatywy ksieni Brygidy Otffinowskiej zamurowano boczne wejście, a w miejscu kostnicy dobudowano zakrystię. Kolejne restauracje kościół przechodził w roku 1788, w latach 30. XX wieku oraz po 1961 roku[6].
We wnętrzu (na wschodniej ścianie prezbiterium) zachowały się cenne malowidła ścienne z początku XVI w. przedstawiające sceny cudownego rozmnożenia chleba oraz ukrzyżowania Chrystusa. Ołtarz główny pochodzi z XX w., wykorzystano jednak romańską kamienną mensę ołtarzową – znajdujące się w niszach obok ołtarza figury świętych pochodzą z wcześniejszego ołtarza, barokowego (św. Norbert, św. Augustyn, św. Jan Chrzciciel, św. Józef Herman). W bocznym ołtarzu znajduje się obraz autorstwa Kacpra Kurcza przedstawiający ukrzyżowanie Chrystusa z 1605 (na obrazie u stóp Chrystusa znajduje się grajek, co związane jest z miejscową legendą, przekazywaną m.in. przez ks. Pruszcza). Na chórze 4-głosowy[7] pozytyw organowy z 1859 r. Na zewnątrz świątyni (od południa) znajduje się kazalnica z 1605.
W 1913 na murach kościoła umieszczono tablicę upamiętniającą pięćdziesiątą rocznicę wybuchu Powstania Styczniowego, którą ufundowali obywatele Półwsia Zwierzynieckiego i Zwierzyńca[8].
Cmentarz
Grobowiec sióstr Norbertanek
Kościół otoczony jest cmentarzem. Jako że pierwotnie kościół miał pełnić funkcje parafialne, można domniemywać, że istnieje on od początków świątyni, używany zaś był do XIX w. W mur cmentarza włączony jest grobowiec sióstr norbertanek z 1837 roku (zrekonstruowany), a także płyty nagrobne powstańców kościuszkowskich: Józefa i Feliksa Darowskiego. Obok znajduje się grób napoleońskiego żołnierza Antoniego Moczydłowskiego. W pobliżu stoi także drewniana chata, w której dawniej mieszkał grabarz.
↑Gawlik Z., Kościół św. Salwatora na Zwierzyńcu w Krakowie ("Biuletyn Historii Sztuki i Kultury", t. 10), Warszawa 1948; Gawlik Z., Romański kościół św. Salwatora w Krakowie ("Prace Komisji historii Sztuki", t. 9), Kraków 1948; Hawrot J., Pierwotny kościół pw. Salwatora na Zwierzyńcu w Krakowie, "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 1956, z. 1; Hawrot J., Prace wykopaliskowe na Salwatorze w Krakowie w 1957 r., "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 1958, z. 2; Żaki A., Badania archeologiczne koło kościoła Salwatora w Krakowie w 1955 r., "Kwartalnik Architektury i Urbanistyki", 1956, z. 1.
↑Grabski W., Zin W., Kościół św. Salwatora w Krakowie w świetle ostatnich badań, "Sprawozdania Polskiej Akademii Nauk", 1966.
↑Radwańska T., Kościół Salwatora na Zwierzyńcu w Krakowie w świetle badań archeologicznych, [w:] Materiały Archeologiczne, t. 13, 1986; Radwańska T., Krakowski kościół najśw. Salwatora po badaniach archeologicznych w latach osiemdziesiątych, "Materiały Archeologiczne", t. 27, 1993, z. 1.
↑Marek Żukow-Karczewski, Zwierzyniec - nie tylko Emaus, "Echo Krakowa", 17,18,19 III 1989 r., nr 55 (12864).
Bibliografia
Daranowska-Łukaszewska J., Kościół pw. Salwatora [w:] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. IV: Miasto Kraków, cz. VII: Zwierzyniec, Nowy Świat, Półwsie Zwierzynieckie. Kościoły i klasztory, red. J. Daranowska-Łukaszewska, R. Henoch-Marendziuk, Warszawa 1995.
Pianowski Z., Kilka uwag o kościele Najświętszego Salwatora w Krakowie, [w:] Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 1986, z. 3/4.
Rożek M., Salwator. Zabytki i tradycje Zwierzyńca, Kraków 1998.
Tumidajski P., Romański kościół Najśw. Salwatora; stan obecnych badań archeologicznych i historycznych, [w:] Tygodnik Salwatorski, nr 52/2005, nr 1, 3, 5, 7, 10, 12, 14, 16/2006.
