Kościół św. Elżbiety we Wrocławiu – katolicka świątynia przy ul. Grabiszyńskiej wzniesiona pod koniec XIX w. wg projektu wrocławskiego architekta Josepha Ebersa w stylu neogotyckim.
Historia
Kościół św. Elżbiety powstał w latach 1893–1896 jako kościół katolicki, łącznie z sąsiadującym kompleksem szpitalno-klasztornym zbudowanym na potrzeby zakonu sióstr elżbietanek, które opiekowały się chorymi. Budowę kościoła w pełni sfinansował ówczesny biskup wrocławski, kardynałGeorg von Kopp. W 1899 kościół stał się parafialnym, po utworzeniu nowej parafii[2]. Biskup Kopp dokonał konsekracji świątyni 19 listopada 1907, w 700-lecie urodzin św. Elżbiety Węgierskiej[3]. Podczas oblężenia Wrocławia, w połowie marca 1945 wojsko niemieckie wysadziło wieżę kościoła w ramach przygotowywania w tym rejonie pozycji obronnych[4]. W efekcie upadku wieży doszło do zniszczeń w obrębie samego kościoła, zwłaszcza części dachu i sklepień. Żołnierze zniszczyli też wówczas znaczną część wyposażenia kościoła[5][6]. Wraz z drobniejszymi uszkodzeniami budowli w pozostałym okresie walk o miasto szacuje się, że świątynia została zniszczona w 30–50%[7]. Tym niemniej nabożeństwa wznowiono tu już 3 VI 1945 r., a pierwsze prace porządkowe i zabezpieczające rozpoczęto wkrótce po kapitulacji garnizonu niemieckiego[8], kontynuując je w 1946[9]. W większym zakresie przeprowadzono prace remontowe dachu w drugiej połowie 1948[10]. Zasadniczą fazę odbudowy kościoła przeprowadził proboszcz Roman Karapczyński. W roku 1952, oprócz kolejnego etapu naprawy dachu, odbudowano zniszczone sklepienia, zamurowane pęknięcia i ubytki w murach ścian, położono brakujące posadzki, oszklono okna[11]. W 1965 r. wyremontowano fasadę przednią (zachodnią, z głównym wejściem), odbudowując jej szczyt z nowych materiałów: luksferu i betonu i zastępując zniszczoną rozetę witrażem[12][13]. Staraniem kolejnego proboszcza, ks. Franciszka Głoda, od 1979 r. prowadzono prace przygotowawcze do odbudowy wieży, której montaż przeprowadzono 21 X 1981 r. (w literaturze funkcjonuje też błędna data roczna 1980)[14]. Ta charakterystyczna, ażurowa stalowa wieża projektu prof. Tadeusza Zipsera i Marka Dobrowolskiego nawiązująca do form gotyckich, odróżnia kościół od innych świątyń wrocławskich[potrzebny przypis]. W 1983 kościół otrzymał trzy dzwony z ludwisarni Felczyńskiego (700 kg – „św. Elżbieta”, 300 kg – „Jan Paweł II” i 150 kg – „św. Franciszek z Asyżu”)[15]. Od 1990 r. do 1999 r. stopniowo montowano w oknach witraże, w sumie piętnaście autorstwa Haliny Cieślińskiej-Brzeskiej, a w 1995 organyJózefa Cynara mające 23 głosy (kupiony prospekt organowy jest znacznie starszy)[16]. W 1998 dokonano kompletnej wymiany dachówek i więźby dachowej[17].
Witraż martyrologii narodu polskiego. Projekt Haliny Cieślińskiej-Brzeskiej, wykonanie pracownia Witroart, Piotr Janek.
Architektura i wyposażenie
Kościół św. Elżbiety jest trójnawową, siedmioprzęsłowąhalą z dwoma pseudotranseptami i pojedynczą wieżą umieszczoną osiowo w przedniej fasadzie. Nawy i prezbiterium mają sklepienia krzyżowo-żebrowe. Gmach zbudowano z cegły klinkierowej i glazurowanej, generalnie w stylu neogotyckim, zawiera jednak też elementy neoromańskie. W porównaniu do stanu współczesnego oryginalny kościół miał dużą rozetę w fasadzie przedniej oraz murowaną, a nie stalową wieżę[19]. W podziemiach znajduje się krypta, przeznaczona pierwotnie na miejsce pochówku Elżbietanek[20].
Bruno Tschötschel, tympanon w kościele pw. św. Elżbiety we Wrocławiu przy ul. Grabiszyńskiej, drewno polichromowane, 1937
Choć w trakcie oblężenia Wrocławia spalono część wyposażenia[5][6], zniszczone też zostały witraże[21], we wnętrzu pozostało wiele oryginalnych i ciekawych detali architektonicznych lub elementów ruchomego wyposażenia[22]. Przedwojenne wyposażenie świątyni utrzymane było w stylistyce neogotyckiej. Przetrwały z niego kamienne zworniki, ołtarze, w tym ołtarz główny zdobiony figurami św. Klary i Urszuli oraz aniołów, ołtarz drewniany, zespół drewnianych dzieł Brunona Tschötschela: tympanon z 1937 r. i sześć płaskorzeźb świętych, obecnie na filarach nawy głównej, a także neogotyckie ramy obrazów, wśród których są dwa dzieła Juliana Wałdowskiego z początku XX w. (tryptyk maryjny i Nauczanie Marii przez św. Annę). W kościele znajdują się również pochodzące sprzed wojny posadzki (przetrwała tylko część), stacje drogi krzyżowej i szereg anonimowych obrazów i fabrycznie wytwarzanych z mas gipsopodobnych posągów świętych i elementów dekoracyjnych[23]. Sprzed 1945 pochodzą także konfesjonały i ławki w nawie, jednak zostały one przeniesione z innych świątyń, gdyż oryginalne nie przetrwały działań wojennych[24].
Kościół św. Elżbiety był tematem kilku pocztówek wydanych w XX w., przed pierwszą wojną światową, w tym jedną rysowaną przez Georga Rasela[25].
↑Błaszczyk T.: Dzieje Parafii Świętej Elżbiety do końca II wojny światowej. W: Dzieje Parafii Świętej Elżbiety przy ul. Grabiszyńskiej we Wrocławiu, red. Rościsław Żerelik, Jarosław Maliniak, Wyd. Gajt, Wrocław 2008 s. 15, 16.
↑Głowiński T.: Kościół i parafia św. Elżbiety w czasie II wojny światowej i podczas oblężenia Festung Breslau (1939–1945) s. 29, 30, w: Żerelik & Maliniak.
↑Kraska-Lewalski A.: Wizerunki szpitala, klasztoru i kościoła pw. św. Elżbiety Węgierskiej we wrocławskich zbiorach, w: Żerelik & Maliniak s. 225, 228–230.
Bibliografia
Dzieje Parafii Świętej Elżbiety przy ul. Grabiszyńskiej we Wrocławiu, red. Rościsław Żerelik, Jarosław Maliniak, Wyd. Gajt, Wrocław 2008.
